برای رهبری خدمتگزار مؤلفه های متفاوتی توسط نظریه پردازان حوزه مدیریت رفتار سازمانی ارائه شده است که از میان آن ها به ده ویژگی اشاره می شود :

1. 1. گوش دادن^[۱۴] : رهبران خدمتگزار برای شناسایی و تشخیص خواسته های گروه در سازمان سعی می‌کنند خوب بشنوند. همچنین از طریق نشانه های غیر کلامی ، پیام افراد را به طور مستقیم تفسیر می‌کنند( Zehiri et al,2013,p2153).

1. 1. همدلی^[۱۵] : رهبران خدمتگزار تلاش می‌کنند تا با احساسات و عواطف دیگران همدلی کنند.

1. 1. بهبود بخشی^[۱۶] :رهبران خدمتگزار قادر به تغییر دادن و هماهنگ کردن افراد هستند.

1. 1. آگاهی^[۱۷] : آگاهی عمومی و خودآگاهی از محدودیت ها و نقاط قوت و ضعف ، یکی از مؤلفه های رهبر خدمتگزار است.

1. 1. اقناع^[۱۸] : رهبران خدمت گزار بیشتر به ترغیب افراد می پردازند. همچنین آن ها در ایجاد توافق بین گروه به طور اثر بخش عمل می‌کنند.

1. 1. مفهوم سازی^[۱۹] :مفهوم سازی به معنای توانایی نگاه کلی به یک مسأله می‌باشد. داشتن یک دور نمای مفهوم سازی شده باعث می شود که از فراسوی واقعیت روزانه به یک مسأله نگاه شود. رهبران خدمتگزار توانایی رؤیایی متعالی را دارند و می‌توانند بین گرایش های مفهومی درازمدت و کوتاه مدت تعادل مناسب ایجاد کنند.

1. 1. دوراندیشی و آینــده نگری^[۲۰] : رهبران خدمتگزار از گذشته درس می گیرند.آنان واقعیت های زمان حال و پیامد های احتمالی یک تصمیم در آینده را درک می‌کنند.

1. 1. نظارت^[۲۱]: رهبران خدمتگزار خود را ناظر بر افراد و منابعی می دانند که تحت سرپرستی آن ها ست.

1. 1. تعهد نسبت به رشد و پیشرفت دیگران ^[۲۲]: رهبران خدمتگزار فضایی را فراهم می‌کنند که ضامن رشد فردی ،حرفه ای و معنوی افراد باشد.

1. برقراری ارتباط^[۲۳]: رهبران خدمتگزار از اهداف افراد باخبر هستند .آنان آشکار و واضح سخن می‌گویند و در نتیجه، افراد پیام آنان را بهتر درک می‌کنند (Van Dierendonck, & Nuijten,2011,p255).

این مؤلفه ها در قلب مدیرانی که خواهان بهبود شرایط انسانی هستند به وفور مشهود است(نصر اصفهانی، نصر اصفهانی،۱۳۸۹،ص۱۴۹).

جدول۲-۲- ویژگی های رهبر خدمت گزار

ارزش قائل شدن برای افراد^[۲۴] از طریق

اعتقاد به افراد

‌پاسخ‌گویی‌ به نیازهای افراد قبل از نیازهای خود

گوش دادن مؤثر

توانمند سازی افراد^[۲۵] از طریق

فراهم کردن شرایط برای یادگیری

ارائه مدل های رفتاری صحیح و درست

تشویق دیگران

ایجاد محیط دوستانه^[۲۶] از طریق

برقراری روابط قوی،شخصی

همکاری کردن با دیگران

ارزیابی تفاوت های دیگران

نشان دادن اعتبار خود^[۲۷] از طریق

باز بودن و پاسخگو بودن به دیگران

میل به یاد گرفتن از دیگران

حفظ درستی و اعتماد

ارائه رهبری خود^[۲۸] از طریق

چشم انداز به آینده

ابتکار داشتن

آشکار کردن هدف

مأخذ: (نصر اصفهانی، نصر اصفهانی،۱۳۸۹).

۲-۱-۱۱- مدل های رهبـــری خدمتگزار

اگر رهبری خدمتگزار را متفاوت از دیگر اشکال رهبری بدانیم، باید قادر باشیم تا مشخصات،ویژگی ها ،مدل ها و رفتارهایی مجزا از سایر انواع رهبری را در چنین رهبرانی مشاهده کنیم. متاسفانه ادبیات مرتبط با بحث رهبری خدمتگزار نسبتاً نامشخص، مبهم و اغلب به صورت داستان و حکایت هستند. به‌هر حال به رغم محدودیت هایی که وجود دارد بررسی ادبیات رهبری خدمتگزار در منابع مختلف، اعم از مجلات، کتب و تحقیقات نشان می‌دهد که سازگاری کافی در آن ها وجود دارد تا بتوان ویژگی یا صفات را برای چنین رهبرانی استخراج کرد که متناسب با موضوع تحقیق، مهم ترین مدل هایی که وجود دارند، ارائه و بررسی خواهند شد(قرایی پور،۱۳۸۷،ص۴).

۲-۱-۱۱-۱- مدل اسپیرز^[۲۹]

از مدیران ارشد مرکز گرین لیف از نوشته های گرین لیف، ده ویژگی رهبری خدمتگزار را استخراج ‌کرده‌است که عبارتند از:

۱٫گوش دادن ۲٫همدلی ۳٫بهبودبخشی ۴٫آگاهی ۵٫تشویق و ترغیب ۶٫مفهوم سازی ۷٫آینده نگری و دوراندیشی ۸٫خادمیت ۹٫تعهد به رشد افراد ۱۰٫ایجاد گروه.

با این وجود، بیان ‌کرده‌است هر چند که این ده مشخصه جزء ویژگی­های رهبری خدمتگزار می­باشند، اما ‌به این معنی نیست که همه ویژگی ها همین ده مورد باشد Spears,1998,p35)به نقل از قرایی پور، ۱۳۸۷).

۲-۱-۱۱-۲- مدل پیج و ونگ^[۳۰]

پیج و ونگ (۲۰۰۰) چارچوبی را برای اندازه ­گیری رهبری خدمتگزار ارائه کرده‌اند. مدل آن ها شامل توجه به چهار حوزه رهبری است که خروجی آن ها اثر مثبتی بر جامعه و فرهنگ دارد:

۱- شخصیت: شخصیت رهبر و کاراکترهایی از شخصیت وی مورد توجه قرار می‌گیرد شامل شجاعت خدمتگزاری، روحیه خدمت رسانی به دیگران، کمال جویی و تعهد می‌باشد.

۲- روابط: انواع روابط، پیوندها و ارتباطاتی که رهبر با دیگران برقرار می‌کند، مورد توجه قرار می‌گیرد.

۳- وظیفه: رهبر برای اعمال رهبری باید وظایفی را انجام دهد که شامل خلق بینش و تصمیم گیری می شود.

۴- فرایند: در این حوزه بهبود فرایند های سازمانی مورد توجه قرار می‌گیرد که شامل تیم سازی و مدلسازی می شود.

آن ها از بررسی گسترده ادبیات رهبری خدمتگزار حدود ۲۰۰معیار شناسایى کردند و پس از حذف و ادغام به ۹۹ معیار نهایی دست یافتند و آن ها را در دوازده طبقه اصلی قرار دادند که عبارتند از کمال جویی، فروتنی، خدمت رسانی، توجه به دیگران، توانمندسازی کارکنان، توسعه کارکنان، بینش مداری، هدفگذاری، هدایت، مدلسازی، تیم سازی و تصمیم‌گیری مشارکتی.

کار نیمه تمام پیج و ونگ را با تجربه و تحلیل عاملی تکمیل کردند که عوامل از ۹۹ معیار به ۲۲معیار و از ۱۲طبقه به ۳ طبقه (بینش مداری، توانمندسازی و خدمت رسانی) تقلیل یافت(دنیس و وینستون،۲۰۰۳، صص۴۵۵-۴۵۹ به نقل از قرایی پور،۱۳۸۷).

۲-۱-۱۱-۳- مدل ونگ^[۳۱]

ونگ در سال ۲۰۰۳، مدل قبلی خود را تکمیل کرد. در مدل وی، دوازده متغیر اصلی در چهار جزء اصلی ارائه شده است که مهم ترین متغیرهای هر جزء در جدول زیر نشان داده شده اند:

تحلیل درونی

تواضع

نوع سنجی

بینش

اعتماد

توانمدنسازی

خدمت دهی

تمایل درونی رهبر

تعهد به رهبر

عزت نفس

انگیزش

نوع دوستی و توجه به علائق رهبر

خدمت دهی

نمودار ۲-۱- متغیرهای مدل ونگ

۲-۱-۱۱-۴- مدل پترسون ^[۳۲]

مدل پترسون (۲۰۰۳) از هفت متغیر اصلی تشکیل شده است. او در این تئوری با تعریف ارزش‌های رهبری خدمتگزار، آن ها را سازه‌های^[۳۳] رهبری خدمتگزار نامید. مهمترین ،سازه‌های رهبری خدمتگزار طبق نظریات پترسون عبارتند از: عشق الهی^[۳۴] ،تواضع و فرتنی ^[۳۵]،نوع دوستی^[۳۶] ، قابلیت اعتماد ^[۳۷] ، چشم انداز ^[۳۸] ، خدمت رسانی^[۳۹] و توانمند سازی^[۴۰] (نصر اصفهانی و همکاران ،۱۳۹۰،ص۱۰۹).رهبری خدمتگزار بر اساس این هفت سازه قرار دارد. در شکل یک مدل پترسون نشان داده شده است.

عشق الهی

تواضع

نوع دوستی

اعتماد

چشم انداز

توانمند سازی

خدمت رسانی

نمودار ۲-۲- مدل پترسون (پترسون،۲۰۰۵)

۲-۱-۱۱-۵- مدل راسل و استون^[۴۱]

۲-۲۰ مرحله نظارت و اجرا

به ندرت اتفاق می افتد که در پروژه ای تمام فعالیت‌ها از زودترین تاریخ شروع خود اجرا یا در دیرترین تاریخ خاتمه خود به پایان برسند یا مدت و هزینه واقعی اجرای آن ها با مدت و هزینه پیش‌بینی شده برابر باشد. همچنین در مراحل مختلف اجرای یک پروژه ممکن است فعالیت‌هایی به پروژه افزوده و یا فعالیت‌هایی ازآن کاسته شود. ‌بنابرین‏ کنترل و نظارت یک مرحله اساسی در مدیریت پروژه محسوب می‌گردد و به هنگام نمودن برنامه زمانبندی در پرودهای معین می‌تواند باعث بالا رفتن کیفیت نحوه انجام فعالیتهاگردیده و از تاخیرهای احتمالی جلوگیری نماید. به هنگام نمودن (Up Date) پروژه به معنی به هنگام کردن فعالیـتهای پروژه و روابط میان آن ها، به هنگام کردن اطلاعات زمانی فعالیت‌ها، به هنگام کردن اطلاعات هزطنه و منابع اجرایی فعالیت‌ها می‌باشد. در مرحله نظارت و کنترل وضعیت کنونی پروژه در پریود زمانی تعیین شده و میزان انحرافات از برنامه زمانبندی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته و راهکارهایی جهت انجام پروژه حتی المقدور در تاریخ پایان پیش‌بینی شده آن و یا حداقل نزدیک به زمان مورد انتظار با کمترین مقدار افزایش هزینه ارائه می‌گردد. در این مرحله گزارشاتی از قبیل زمانبندی به هنگام شده، منحنی های تحلیل هزینه، هیستوگرام های مربوط به هزینه های مربوط به هزینه های مصرف شده و منابع مورد نیاز پروژه و نمودارهای پیشرفت تهیه می‌شوند؛ که این گزارشات و تحلیل های آن به مدیر پروژه کمک می‌کند تا بتواند صحیح و به موقع تصمیم گیری نماید.

۲-۲۱ تجزیه و تحلیل، ارزشیابی و ذخیره سازی اطلاعات پروژه

برنامه ریزی و کنترل پروژه وقتی می‌تواند مؤثر و مفید بوده و عملیات اجرائی آن را تسهیل نماید که به صورت نظام گرا و با نگرش سیستمی اجرا گردد. یکی از توانایی‌های سیستم ثبت و تجزیه و تحلیل نتایج حاصله از اجرای پروژه و تاثیر آن بر روند پیشرفت پروژه می‌باشد. کنترل پروژه علاوه بر اینکه نحوه پیشرفت مالی پروژه را مورد بررسی قرار می‌دهد در مقاطعی که مشکلاتی از قبیل افزایش بی مورد هزینه های اجرائی، کمبود منابع و مواد مورد نیاز، عدم اجراء فعالیت‌های کلیدی پروژه در تاریخ تعیین شده و … بروز نماید، مدیر پروژه را در تشخیص راه حل مشکل یاری می کند. راه حل مشکل در بسیاری از مواقع می‌تواند باعث زمانبندی و برنامه ریزی مجدد پروژه شود. ایجاد یک بانک اطلاعاتی و سیستم پشتیبان تصمیم در مرحله ارزشیابی پروژه می‌تواند بسیار مفید واقع شود. این سیستم باید شامل موارد زیر باشد: سیستم تدارکات و کنترل موجودی برای مواد مورد نیاز پروژه. سیستم بودجه بندی و مالی پروژه. سیستم بایگانی فنی اسناد و مدارک پروژه. سیستم مقایسات کیفی و تهیه و تأیید صورت وضعیت ها.· سیستم اطلاعاتی انبار جهت کنترل صحیح و کاهش هزینه ها. سیستم ذخیره و تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصله در مرحله کنترل پروژه. اگر پروژه را به صورت یک سیستم در نظر بگیریم که علاوه بر داده، ستاده و پردازش شامل بازخورها (Feedback) نیز می‌باشد، در مرحله کنترل این بازخورها پس از بررسی و ذخیره سازی می‌توانند به عنوان اطلاعاتی ارزشمند در جهت تسهیل برنامه ریزی و اجراء پروژه های بعدی و راهبری سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه در چرخه حیات آن مفید و مؤثر واقع شوند.

۲-۲۲ مراحل اجرایی فعالیت‌های مربوط به برنامه ریزی و کنترل پروژه

برنامه ریزی پروژه شامل موارد زیر می‌باشد:

۱- دریافت اطلاعات و داده های مورد نیاز در امر برنامه ریزی و کنترل پروژه از کارفرما شامل:

· اهداف، سیاست‌ها و خط مشی های کارفرما. اطلاعات کامل ‌در مورد وضعیت موجود واحد اجرایی پروژه. نسخه ای از قرارداد فیمابین کارفرما و پیمانکاران. نقشه های اصل و نقشه های مهندسی. اطلاعات لازم دررابطه با وضعیت سفارش درراه بودجه مصوب سالانه ازقسمتهای ذیرربط کارفرما

۲ – طراحی و ارسال نظام جمع‌ آوری و گردش اطلاعات در امر برنامه ریزی و کنترل پروژه شامل:

· نمودارهای گردش اطلاعات. فرمت فرمهای ثبت اطلاعات و تعداد نسخ هر فرم. دستورالعمل استفاده از هر فرم.

۳ – شناسایی نرم افزارهی موجود کنترل پروژه و انتخاب نرم افزار مناسب.

۴ – تعیین تمام وقایع و رخدادهای اجرایی پروژه (Milestones).

۵ – مشخص نمودن فاز بندی اجرای پروژه.

۶ – شکستن هر فاز به جزییات و طراحی و ارسال WBS پروژه.

۷ – طراحی و ارسال برنامه زمانبندی جامع پروژه که منعکس کننده منطق اجرایی پروژه، اولویتها و سیاست‌های مدیریت پروژه و رخدادهای اجرائی پروژه می‌باشد.

۸ – دریافت برنامه زمانبندی اجرای فعالیت‌های هر پیمانکار به همراه اطلاعات منابع و نیروی انسانی به تفکیک هر فعالیت.

۹ – طراحی و ارسال برنامه زمانبندی تفصیلی پروژه، منعکس کننده کلیه فعالیت‌های اجرایی پروژه از آغاز تا پایان به همراه برآورد منابع لازم برای اجرای هر فعالیت شامل موارد ذیل: معرفی فعالیت.· تعریف روابط تقدم و تاخر فعالیت ها. زمان پیش‌بینی شده برای اجرای فعالیت. منابع ونیروی انسانی مورد نیاز جهت اجرای هر فعالیت. شبکه زمانی پروژه که به وسیله کامپیوتر پردازش گردیده است. آنالیز زمانی شبکه، تعیین مسیر بحرانی و شناسایی فعالیت‌های بحرانی. تسطیح منابع در صورت لزوم. انواع جداول هیستوگرام لازم در جهت معرفی پروژه.

۱۰ – تعیین و توافق برروی پریودهای کنترل پروژه.

۲-۲۳ کنترل پیشرفت فعالیت‌ها

۱ – دریافت گزارشات دورهای پیشرفت فعالیت‌های اجرایی پروژه ازمشاوران اجراوپیمانکاران مربوطه.

۲ – انجام بازدیدهای موردی از نحوه پیشرفت اجرایی و اعمال کنترل‌های لازم.

۳ – دریافت اطلاعات مربوط به وضعیت خرید، سفارشات و دریافت مواد و تجهیزات پروژه از بخش‌های مربوطه در سازمان کارفرما به صورت دوره ای.

۴ – دریافت صورت وضعیت مصوب هر پیمانکار.

۵ – انتقال اطلاعات پیشرفت اجرای هر فعالیت به کامپیوتر جهت پردازش و با بهره گرفتن از نرم افزار تخصصی برنامه ریزی و کنترل پروژه.

۶ – تهیه گزارشات دوره ای از پیشرفت اجرای پروژه، مصرف منابع و هزینه ها در مقایسه با برنامه زمانبندی اولیه درقالب انواع مختلف جداول هیستوگرام ونمودارهای میله ای و S–Curves(گزارش تحلیلی).

۷ – ارسال گزارشات تحلیلی مورد نیاز کارفرما.

۸ – تهیه گزارش وضعیت سفارشات درراه و اعلام عواقب تاخیرات احتمالی این مسئله دراجرای پروژه.

۹ – بهنگام نمودن زمانبندی تفصیلی، برنامه زمانبندی جامع،WBS ‌و وقایع کلیدی پروژه درمواردزیر:

· تغییر در سیاست و استراتژی کارفرما در اجرای پروژه.· تأخیر در اجرای فعالیت‌های دارای شناوری کم که موجب افزایش زمان اجراء پروژه می‌گردد. ایجاد تغییرات در تاریخ وقایع کلیدی

۱۰ – ارسال برنامه زمانی بهنگام شده تفصیلی پروژه به همراه سایر اطلاعات لازم و پیشنهادات مشاور برنامه ریزی و کنترل پروژه جهت ممانعت از بروز تاخیرات و بررسی و تصویب آن تصویب آن توسط کارفرما.

۲-۲۴ مهندسی ارزش در پروژه های عمرانی

توانمندسازی روان­شناختی یک مفهوم انگیزشی است که شامل چهار بعد: احساس شایستگی، احساس آزادی عمل، احساس معنی­دار بودن و احساس موثربودن ‌می‌باشد که این ابعاد انعکاس دهنده ادراکات فرد نسبت به نقش خویش درشغل و سازمان ‌می‌باشد. در حقیقت، اسپریتزر با تمرکز بر رویکرد شناختی به دنبال توسعه یک شبکه قانونمند توانمندسازی در محیط کار بود. در مدل اسپریتزر، توانمندسازی نه به عنوان نتیجه یک فرایند، بلکه به عنوان عاملی که از یک سو تحت تاثیر عوامل محیطی و سازمانی فردی قرار دارد و از طرف دیگر می ­تواند به عنوان عاملی مؤثر در اثربخشی سازمان عمل کند، نگریسته می­ شود. از این منظر توانمندسازی دارای کارکردی سازمانی است که تحت تاثیر فرهنگ جامعه قابلیت ارتقاء، اثربخشی و کارایی سازمان را دارد(اسپریتزر، ۱۹۹۵).

توانمندسازی روان­شناختی عبارت است از فرایند افزایش انگیزش درونی نسبت به انجام وظایف محوله در چهار بعد شناختی مؤثر بودن، شایستگی، معنی­داربودن و داشتن حق انتخاب(توماس و ولتهوس^[۲۹]، ۱۹۹۰).

منابع انسانی دارای ظرفیت­های بالقوه­ای از خودگردانی و کارتیمی می­باشند و موفقیت سازمان به میزان قابل توجهی تابع رشد و به کارگیری کامل این ظرفیت­هاست. کارکردهای روان­شناختی در سازمان­ها به عنوان یک رویکرد فرایندمحور سازمانی از مدیران می­خواهد که استعدادهای خاص هر فرد را تشخیص و رشد دهند، محیطی باز و قابل اعتماد برای آنان فراهم سازند، موانع جو مشارکتی و اظهارنظرهای فردی را برطرف نمایند، مسئولیت را به رده ­های پائین­تر تفویض کنند و کارتیمی را تشویق نمایند. محور اصلی این رویکرد این است که مدیران با ایجاد فرصت­هایی برای کارکنان با هدف تأمین رضایت درونی آن ها، می ­توانند سطوح بالاتری از تغییر و نوآوری فردی و تعهد جمعی را محقق سازند(افشارفر، عباس­پور و حجازی، ۱۳۹۰).

در یکی از منابع اخیر از توانمندسازی روان­شناختی به عنوان یک احساس کنترل شخصی از درک کار نام برده ­اند(شپیرا و زمک^[۳۰]، ۲۰۱۴) در واقع توانمندسازی را از دیدگاه کارکنان می نگرند، توانمندسازی، وضعیت روان­شناختی کارکنان را انعکاس می­دهد(ارگنل و همکاران، ۲۰۰۷).

ابعاد تونمندسازی روان­شناختی

توانمندسازی توسط دانشمندان زیادی در علم مدیریت مورد مطالعه قرار گرفته که اکثر این دانشمندان(اسپریتزر، توماس و ولتهوس، کانگر و کاننگو، و میشرا) ابعاد مختلفی از توانمندسازی را در نظر گرفته و مدل­های مختلفی را ارئه دادند که یکی از این مدل­های مشهور به مدل توانمندسازی روان­شناختی اسپریتزر است ابعاد این مدل برای اولین بار توسط توماس و ولتهوس مطرح شد(منون، ۲۰۰۱).

بیشترین مطالعات تجربی ‌در مورد این چهاربعد توسط اسپریتزر مطرح گردید و اسپریتزر با مطالعات خود در دانشگاه کالیفرنیا این چهار بعد را به عنوان ابعاد توانمندسازی روان­شناختی شناسایی کرد(مووی، هنکین و اگلی^[۳۱]، ۲۰۰۵).

این ابعاد، اقدامات خاص مدیریتی نیستند، بلکه منعکس کننده­ تجربیات یا باورهای کارکنان ‌در مورد نقش آن­ها در سازمان هستند. ‌بنابرین‏ توانمندسازی چیزی نیست که مدیران برای کارکنان انجام دهند، بلکه طرز فکر کارکنان ‌در مورد نقش آن­ها در سازمان است(حسین­بر، کرد، سالارزهی و محمدپور، ۱۳۹۲).

ابعاد توانمندسازی روان­شناختی را با توجه به تحقیقات گذشته به ابعاد زیر تقسیم کرده ­اند: احساس شایستگی، احساس معنی­داری، احساس حق انتخاب، احساس تاثیر(استوارت.، ریتا مک نالتی، کوین گریفین و فیتزپاتریک^[۳۲]، ۲۰۱۰).

۱) احساس شایستگی^[۳۳](احساس خوداثربخشی)^[۳۴]: اشاره به احساس خودکارآمدی یا آن دسته از ویژگی­هایی که باعث می­ شود فرد کارهای خود را به طور موفقیت­آمیزتری انجام دهد، دارد( چو و فیرمن^[۳۵]، ۲۰۱۰). این بعد زمانی که فرد دانش، توانایی، مهارت و تعلیم لازم را داشته باشد، نمایان­تر است(آمیچی و مککنا^[۳۶]، ۲۰۰۸). افراد توانمند احساس ‌می‌کنند قابلیت و تبحر لازم را برای انجام موفقیت­آمیز یک کار دارند. افراد توانمند نه تنها احساس شایستگی، بلکه احساس اطمینان ‌می‌کنند که می ­توانند کار را با کفایت انجام دهند(همان). این احساس بر چگونگی برخورد آن ها در موقعیت­های مختلف شغلی تاثیرگذار خواهد بود و باعث می­ شود به طور حساب شده و حرفه­ای با مسائل و مشکلات برخورد کنند(کالینز – مایکل، دواین^[۳۷]، ۲۰۰۹).

آنان احساس خودبرتری^[۳۸] کرده و معتقدند می ­توانند برای رویارویی با چالش­های تازه بیاموزند و رشد یابند. بعضی از نویسندگان بر این باورند که این ویژگی مهم­ترین عنصر توانمندی روان­شناختی است، زیرا داشتن احساس خود اثربخشی است که منجر به پشتکار و تلاش افراد برای انجام دادن امور دشوار می­ شود. در واقع این احساس مشمول باور فرد نسبت به قابلیت­هایش برای انجام موفقیت­آمیز وظایف محوله است. چنانچه فرد بتواند وظایفش را با مهارت تام انجام دهد احساس مثبتی نسبت به لیاقت خود کسب خواهد کرد و این به مفهوم روحیه چالش برانگیز خود در رویارویی با مسائل و برتری­های وی در انجام کار است. این احساس زمانی قوت ‌می‌گیرد که یک فرد توانایی، تبحر، دانش و آموزش لازم برای انجام کار را داشته باشد(آمیچی و مککنا، ۲۰۰۸). سه شرط لازم یرای احساس شایستگی را ۱٫ باور ‌به این که توانایی انجام کار را دارند ۲٫ باور ‌به این که ظرفیت به کار بستن تلاش لازم را دارند ۳٫ باور ‌به این که هیچ مانع خارجی آن ها را از انجام دادن کار مورد نظر باز نخواهد داشت می­دانند(دیمیتردس^[۳۹]، ۲۰۰۵).

زن

۵/۸۶۱۴۱مرد۰/۱۰۰۱۶۳مجموع

.

شکل۴-۴ : درصد فراوانی آزمودنی­ها بر حسب جنسیت

۴-۳- بررسی پایایی پرسشنامه با بهره گرفتن از آلفای کرونباخ

میزان پایایی را با بهره گرفتن از روش آلفای کرونباخ برای هر کدام از متغیرهای پژوهش(اختیارات سرمایه‌گذاری، عدم اطمینان، نرخ بهره بدون ریسک، کیفیت اطلاعات در دسترس و هزینه های سرمایه‌گذاری) به شرح زیر به دست آورده‌ایم، از آنجایی که آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش همه در سطح بالایی به دست آمده‌اند، ‌بنابرین‏ قابلیت اعتبار یا پایایی پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت. نتایج در جدول ۴-۵ آمده است.

جدول ۴-۵ : ضریب آلفای کرونباخ برای متغیرهای پژوهش

متغیرهای پژوهش
ضریب آلفای کرونباخ

اختیارات سرمایه‌گذاری

۸۷۹/۰

عدم اطمینان

۷۴۱/۰

نرخ بهره بدون ریسک

۶۹۹/۰

کیفیت اطلاعات در دسترس

۶۹۸/۰

هزینه های سرمایه‌گذاری

۷۹۵/۰

۴-۴- بررسی متغیرهای اصلی پژوهش

داده های پرسشنامه علمی هستند، داده های مربوط به متغیرهای مستقل^[۴۲] مانند: عدم اطمینان، نرخ بهره بدون ریسک، کیفیت اطلاعات در دسترس و هزینه های سرمایه‌گذاری و متغیر مستقل که همان میزان کاربرد اختیارات سرمایه‌گذاری است توسط سوال از مدیران شرکت‌ها سنجیده شده است و میانگین^[۴۳] و انحراف معیار^[۴۴] متغیرهای اصلی پژوهش در جدول ۴-۶ آمده است.

جدول ۴-۶ : میانگین و انحراف معیار متغیرهای پژوهش

متغیرهای پژوهش
میانگین
انحراف معیار

کاربرد اختیارات سرمایه‌گذاری

۵۷/۲
۵۳۴/۰

عدم اطمینان

۴۸/۲
۷۶۱/۰

نرخ بهره بدون ریسک

۶۳/۲
۵۹۳/۰

کیفیت اطلاعات در دسترس

۵۷/۲
۸۰۵/۰

هزینه های سرمایه‌گذاری

۵۹/۲
۵۴۹/۰

۴-۵- بررسی فرضیه‌های پژوهش

در ابتدا باید برای پذیرش و یا رد فرضیه‌های تحقیق با استفاده ضریب همبستگی پیرسون همبسته بودن متغیرها را نشان می‌دهیم و در ادامه برای متغیرهای مستقلی که با متغیر کاربرد اختیارات سرمایه‌گذاری همبسته هستند رگرسیون خطی را انجام می‌دهیم.

۴-۵-۱- ضریب همبستگی پیرسون بین متغیر استفاده از اختیارات سرمایه‌گذاری و سایر متغیرهای مستقل

ضریب همبستگی^[۴۵]، آماره‌ای است که جهت اندازه‌گیری قدرت یا درجه‎ی یک رابطه خطی بین دو متغیر به کار می‎رود. مشهورترین ضریب همبستگی، همبستگی پیرسون^[۴۶] است. این ضریب به گونه‎ای تعریف شده است که مقادیری بین ۱- تا ۱ را می‎گیرد. هر چه مقدار آن بدون توجه به علامت آن بزرگتر باشد، میزان همبستگی دو متغیر بیشتر است. زمانی یک همبستگی کامل رخ می‎دهد که بتوان مقدار یک متغیر را از روی مقدار متغیر دیگر دقیقا پیش‎بینی کرد. در این حالت ضریب همبستگی پیرسون ۱ یا ۱- خواهد بود. هنگامی که رابطه بین دو متغیر وجود ندارد، ضریب پیرسون تقریبا صفر خواهد شد(آذر،۴۷،۱۳۸۵)

ضریب همبستگی پیرسون بین متغیر کاربرد اختیارات سرمایه‌گذاری و سایر متغیرهای مستقل در جدول ۴-۷ آمده است، با توجه به اینکه p-مقدار^[۴۷] به دست‌آمده مربوط به همه آزمونها در جدول ۴-۷ ، از ۰۵/۰ کمتر است، پس نتیجه می‌گیریم که بین متغیر کاربرد اختیارات سرمایه‌گذاری و هر چهار متغیر مستقل رابطه خطی وجود دارد، که مقدار همبستگی‌ها نیز در جدول آمده است.

در واقع ما آزمون زیر را انجام می‌دهیم:

r، مقدار همبستگی بین دو متغیر را نشان می‌دهد و H₀ یعنی بین دو متغیر هیچ رابطه خطی وجود ندارد، و چون در اینجا برای هر چهار آزمون سطح معنی‌داری حاصل از آزمون از۰۵/۰ کمتر شده پس در همه چهار آزمون فرضیه H₀ رد می‌شود و نشان‌دهنده رابطه خطی بین متغیر کاربرد اختیارات سرمایه گذاری و چهار متغیر وابسته دیگر است.

جدول ۴-۷ : ضریب همبستگی پیرسون

کاربرد اختیارات سرمایه‌گذاری
متغیرهای مستقل
ضریب همبستگی
p-مقدار
عدم اطمینان
۷۸۷/۰
۰۰۰/۰
نرخ بهره بدون ریسک
۸۲۳/۰
۰۰۰/۰
کیفیت اطلاعات در دسترس
۷۸۹/۰
۰۰۰/۰
هزینه های سرمایه‌گذاری
۷۵۲/۰
۰۰۰/۰

حال با توجه به اینکه متغیر کاربرد اختیارات سرمایه‌گذاری و همه چهار متغیر مستقل دیگر همبسته هستند از رگرسیون خطی استفاده شده است، ‌بنابرین‏ باید پیش‌فرض‌های مدل رگرسیون خطی رعایت شده باشند. در هر مدل رگرسیون خطی چند پذیره داریم که با فرض درستی آن ها نتایج رگرسیون معتبر هستند. باقیمانده‌ها^[۴۸]، تفاوت بین مقدار مشاهده شده متغیر وابسته^[۴۹] و مقداری که توسط خط رگرسیون پیش‌بینی می‌شود، هستند. بخش مهمی از آنالیز رگرسیون^[۵۰] بررسی پذیره‌های رگرسیون یعنی خطی بودن، نرمال بودن، ثابت بودن واریانس و مستقل بودن مشاهدات است. با بررسی توزیع باقیمانده‌ها و روابط آن با سایر متغیرها می‌توان صادق بودن فرضهای رگرسیون را تعیین نمود.

تذکر: همه فرضیه‌های تحقیق پذیرفته شده‌اند، در بخش بعد در ابتدا به دنبال ارائه یک رابطه خطی تک متغیره بین متغیر کاربرد اختیارات سرمایه گذاری و چهار متغیر مستقل دیگر هستیم و سپس رگرسیون خطی چند متغیره^[۵۱] بین متغیر کاربرد اختیارات سرمایه گذاری و چهار متغیر مستقل دیگر ارائه می‌دهیم.

۴-۵-۲- ایجاد مدل رگرسیون برای متغیر کاربرد اختیارات سرمایه گذاری و متغیر عدم اطمینان محیطی

۴-۵-۲-۱- بررسی نرمال بودن

برای بررسی اینکه آیا یک نمونه متعلق به جامعه نرمال می‌باشد، می‌توان از نمودارهایی که به وسیله گزینه نمودارهای احتمال نرمال در نرم‌افزار SPSS قابل دسترس می‌باشند، استفاده کرد. اگر داده ها مربوط به نمونه‌ای از یک جامعه نرمال باشند، انتظار داریم که نقاط کم و بیش روی یک خط مستقیم قرار بگیرند. نمودار ۴-۵، نمودار P-P^[52] را نشان می‌دهد. در نمودار مذکور روندی مشاهده نمی‌شود، ‌بنابرین‏ فرض نرمال بودن مدل پذیرفته می‌شود.

همچنین با بهره گرفتن از مشاهده نمودار فراوانی باقیمانده‌های استاندارد شده(نمودار ۴-۶) می‌توان نرمال بودن توزیع داده ها را بخوبی مشاهده نمود.

شکل۴-۵ : نمودار P-P مربوط به مدل

شکل۴-۶ : نمودار هیستوگرام مربوط به مد

۴-۵-۲-۲- بررسی ثابت بودن واریانس

برای بررسی ثابت بودن واریانس متغیر وابسته برای تمام متغیر مستقل، می‌توان از نمودار باقیمانده‌های استاندارد شده در مقابل مقادیر پیش‌بینی شده استفاده نمود. اگر واریانس ثابت باشد، الگویی در نقاط مربوط به داده ها مشاهده نخواهد شد. باید چنین بنظر برسد که اکثر باقیمانده‌ها به صورت تصادفی اطراف خط افقی صفر پراکنده شده‌اند.

شکل۴-۷ : آزمون ثابت بودن مدل (پراکنش متغیر وابسته)

۴-۵-۲-۳- بررسی خطی بودن

نخستین گام در تحلیل رگرسیون، رسم نمودار پراکنش متغیر وابسته در مقابل متغیر مستقل است. تنها هنگامی باید یک مدل رگرسیون خطی را پردازش کرد که در این نمودار نقاط اطراف یک خط مستقیم جمع شوند که در شکل ۴-۸ این امر کاملا واضح است.

شکل۴-۸ : آزمون خطی بودن واریانس مربوط به مدل

۴-۵-۲-۴- بررسی مستقل بودن

کلیات تحقیق

۱-۱- مقدمه

مسئله ­های زمان­بندی و برنامه­ ریزی، سازگارسازی و هماهنگ نمودن مجموعه ­ای از نهاد­ها مانند رخدادها، فعالیت­ها، افراد، ابزار و دستگاه­ها، خودروها، مکان­ها و مانند این­ها در یک الگوی مکان- زمان است. در این دسته از مسئله­ ها هدف این است که منابع در دسترس به بهترین روش ممکن مورد بهره ­برداری قرار گیرند و محدودیت­ها و شرایط موجود مورد توجه قرار گرفته و برآورده شوند (مسعودیان و استکی، ۱۳۸۸). مسائل زمان­بندی ماهیتاً مسائل پویایی بوده و لحاظ نمودن انواع انعطاف پذیری­ها منجر به رفع مشکلات گلوگاهی، بهبود عملکرد سیستم و ایجاد مزیت رقابتی می­شوند (نهاوندی و عباسیان، ۱۳۸۹). زمان­بندی کلاس­ها در سطح دانشگاه بسیار پیچیده است، این بدان علت است که در زمان­بندی کلاس_­های دانشگاه، عامل­های زیادی اثرگذار هستند و شمار و انواع زیادی از محدودیت­ها نیز باید برآورده شوند (بابایی زاده، ۱۳۹۰).

در این مسئله­ ها سعی بر این است که مجموعه ­ای از منابع معین، متشکل از کلاس­ها، اساتید دروس تحت شرایط خاص به مجموعه ­ای از ساعت­های درسی اختصاص یابد. ‌بنابرین‏، لزوم در نظر گرفتن متغیر­های متناظر با دروس، اساتید، کلاس­ها، روزهای هفته و ساعات قابل برنامه­ ریزی در روز سبب می­ شود که با یک مسئله برنامه­ ریزی ریاضی از نوع برنامه­ ریزی غیر­خطی صفر و یک مواجه باشیم که حتی نرم افزار­های قوی نیز نمی ­توانند آن را در زمان کم حل کنند، ‌بنابرین‏ الگوریتم­های فراابتکاری مورد توجه قرار ‌گرفته‌اند که بتوانند مسائل بهینه­ سازی با ابعاد بزرگ را با زمان اجرای مناسب تا حدودی حل کنند (خلیلی و منصورزاده، ۱۳۸۵).

از میان الگوریتم­های فرا­ابتکاری الگوریتم ژنتیک یکی از قوی­ترین و پرکاربرد­ترین الگوریتم­ها در مسائل جستجو و بهینه­ سازی است. یکی از دلایل محبوبیت الگوریتم­های ژنتیکی عدم نیاز به مدل ریاضی سطح بالا و پیشرفته ‌می‌باشد، این الگوریتم­ها از قانون تکامل پیروی ‌می‌کنند. عمل تکامل توسط آمیزش کروموزوم­ها و عمل جهش بر روی آن­ها انجام می­ شود و کروموزوم­هایی که دارای برازندگی بیشتری هستند شانس بیشتری برای انتقال به نسل­های بعد را دارند (مسعودیان و استکی، ۱۳۸۸).

۱-۲- بیان موضوع

با توجه به تعداد روزافزون دانشجویان، رشته­ های جدید، کمبود کلاس­ها، اتاق­های کنفرانس و آزمایشگاه­ها و تعداد رو به افزایش درس­های ارائه شده برای دانشجویان، برنامه­ ریزی با محدودیت­های بسیاری برای ساخت یک جدول مناسب مواجه خواهد بود (مسعودیان و استکی، ۱۳۸۸).

از این رو انتخاب این موضوع با توجه به محدودیت­های بسیار زیاد، به جهت استفاده صحیح از منابع مختلف موجود در دانشگاه­ها و مراکز آموزشی از اهمیت خاصی برخوردار است.

این پژوهش با توجه به موارد اشاره شده فوق و افزایش تعداد رشته­ ها و دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد پذیرفته شده در هر نیمسال تحصیلی در دانشگاه علم و هنر یزد، با ارائه یک مدل ریاضی و حل آن با بهره گرفتن از الگوریتم ژنتیک سعی در تحقق اهداف موجود در مسئله زمان­بندی دارد.

مسئله برنامه­ ریزی دروس دانشگاهی از جمله مسائل NP-hard است که به لحاظ تاثیر عوامل بسیار و وجود محدودیت­های مختلف از مشهورترین مسائل بهینه­ سازی است (راستگارامینی، ۱۳۹۱). یکی از دسته­های خاص مسائل زمان بندی را جدول­بندی زمانی می­نامند. جدول­بندی زمانی، در واقع زمان­بندی مجموعه ­ای از رویدادهای هم­پیوند، در کم­ترین بازه ­های زمانی است به گونه ­ای که منابع مورد نیاز، همزمان توسط بیش از یک رویداد استفاده نشوند (دتین و همکاران، ۲۰۰۹٫م).

در این مسئله سعی بر این است که مجموعه ­ای از منابع معین، متشکل از کلاس­ها، اساتید و دروس تحت شرایط خاص به مجموعه ­ای از ساعت­های درسی اختصاص یابد (خلیلی و منصورزاده، ۱۳۸۵). با توجه به توضیحات و پیچیدگی مسئله، روش­های مختلفی برای حل این مسئله در مقالات مختلف پیشنهاد شده است (غافری، ۱۳۸۷)، مانند برنامه­ ریزی­های خودکار (باشی زاده، ۱۳۹۱) و در نظرگیری معیار­های ارزیابی نظیر ترجیحات اساتید ­(­اولویت زمانی و اولویت درسی­) و رعایت محدودیت­هایی مانند تعداد ظرفیت کلاس­ها ‌می‌باشد (راستگار­امینی، ۱۳۹۱).

در مسئله زمان­بندی کلاس­های دانشگاه، این محدودیت­ها به دو دسته محدودیت­های سخت و محدودیت­های نرم گروه بندی می­شوند. محدودیت­های سخت، محدودیت­هایی هستند که در هر زمان­بندی، باید رعایت شوند. اگر یک زمان­بندی، این دسته از محدودیت­ها را نقض کند، آن زمان­بندی پذیرفتنی نخواهد بود. هر چه این محدودیت­ها بیشتر برآورده شوند، زمان­بندی به دست آمده از مطلوبیت بیشتری برخوردار خواهد بود (بابایی زاده، ۱۳۹۰).

الگوریتم ژنتیک یکی از قوی­ترین و پرکاربردترین الگوریتم­ها در مسائل جستجو و بهینه­ سازی است. یکی از دلایل محبوبیت الگوریتم­های ژنتیکی عدم نیاز به مدل ریاضی سطح بالا و پیشرفته ‌می‌باشد، این الگوریتم­ها از قانون تکامل پیروی ‌می‌کنند. عمل تکامل توسط آمیزش کروموزوم­ها و عمل جهش بر روی آن ها انجام می­ شود و کروموزوم­هایی که دارای برازندگی بیشتری هستند، شانس بیشتری برای انتقال به نسل­های بعد را دارند یکی از دلایل محبوبیت الگوریتم­های ژنتیکی عدم نیاز به مدل ریاضی سطح بالا و پیشرفته ‌می‌باشد (مسعودیان و استکی، ۱۳۸۸). این الگوریتم­ها بر روی یک سری از جواب­های مسئله، به امید به دست آوردن جواب­های بهتر، قانون بقای بهترین را اعمال می­ کند. در هر نسل به کمک فرایند انتخابی متناسب با ارزش جواب­ها و تولید مثل جواب­های انتخاب شده به کمک عملگرهایی که از ژنتیک طبیعی تقلید ‌شده‌اند، تقریباً جواب­های بهتری از جواب نهایی به دست می ­آید (باوی و صالحی، ۱۳۸۹).

۱-۳- اهمیت و ضرورت تحقیق

مسئله زمان­بندی کلاس­های دانشگاه، چالشی جدی برای مدیران دانشگاهی در هر نیم­سال تحصیلی است، زیرا در این­گونه مسائل با محدودیت­های فراوانی مواجه خواهیم بود، تمامی محققان در این زمینه اتفاق نظر دارند که مسئله جدول­های زمانی دارای فضای پاسخ نمایی بوده و مانند تمامی مسائل NP-hard نیاز به استفاده از الگوریتم­های هوشمند جهت حل آن اجتناب ناپذیر است (غافری، ۱۳۸۷).

دستیابی به یک برنامه زمان­بندی پذیرفتنی که محدودیت­های سخت را برآورده نماید و بتواند محدودیت­های نرم را تا حد ممکن برآورده کند، کاری بس دشوار و بسیار زمان­بر است (بابایی زاده، ۱۳۹۰). ‌در مورد محدودیت­های سخت ‌می‌توان به قوانین و مقررات آموزشی اشاره نمود که این گونه محدودیت­ها حتماً باید در نظر

گرفته شوند زیرا نشان­دهنده اهمیت نحوه برنامه­ ریزی درسی ‌می‌باشد (حاجی یخچالی، ۱۳۷۸)، و رعایت نکردن این قوانین و مقررات به عنوان محدودیت­های سخت نشان­دهنده نامعتبر بودن برنامه درسی ‌می‌باشد (دهقانی و ذاکر تولائی، ۱۳۸۵ ).

‌بنابرین‏ با توجه به افزایش تعداد رشته­ ها و دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد پذیرفته شده در هر نیم­سال تحصیلی در دانشگاه علم و هنر یزد به برنامه­ای جامع که علاوه بر رعایت کردن محدودیت­های سخت و نرم بتواند در زمان کم جواب­های بهینه را در بهترین شرایط ایجاد کند نیاز است.