بخش سوم: عملکرد بانک کشاورزی
۳-۱- عملکرد بانک کشاورزی پیش از گزینش رویکرد جدید (۱۳۶۹-۱۳۰۹)
تا قبل از سال ۱۳۰۹ شمسی در ایران، بانک یا مؤسسه ای که برای امور عمرانی کشاورزی وام هایی با شرایط نسبتاً سهل و آسان در دسترس مالکان و کشاورزان قرار دهد وجود نداشت و این قشر از جامعه ناگزیر بودند برای رفع نیازمندی های خود به رباخواران محلی و یا صرافان و سلف خرها مراجعه کنند و پرداخت بهره های سنگینی را تحمل نمایند. برای جبران چنین نقیصه ای، در شهریور ۱۳۰۹، قانون اجاره تأسیس بانک فلاحتی به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به استناد ماده اول این قانون، وزارت دارایی مجاز گردید تا مدت ۱۰ سال مبلغی که از ۵ میلیون ریال کمتر نباشد، برای تشکیل سرمایه بانک مذبور به بانک ملی ایران تأدیه نماید. در عوض بانک ملی ایران نیز موظف گردید بدواً شعبه مخصوصی با محاسبات جداگانه به نام شعبه فلاحتی تأسیس و سپس از محل سرمایه مذکور تا میزان ۵۰ درصد بهای املاک ثبت شده که به عنوان وثیقه معرفی می شود، وام هایی صرفاً برای مقاصد زیر پرداخت نماید:
-
- دایر ساختن مجاری آبی که بر اثر حوادث، خشک شده باشد یا برای به دست آوردن آب تازه
- ایجاد یا توسعه زراعت و تحصیل محصولات چای، پنبه، روناس، نیل، ابریشم، کنف، نیشکر، توتون، تنباکو، پسته، بادام و هر نوع محصولی که وزرات اقتصاد ملی، ایجاد و توسعه آن را در منطقه ای که ملک استقراض کننده در آنجاست، نافع بداند (کسرایی، ۱۳۷۳: ۲۵و ۲۶).
بدین ترتیب ملاحظه می شود که آغاز فعالیت بانک کشاورزی به بیش از ۷۰ سال پیش بر می‌گردد و از همان ابتدای فعالیت نیز تلاش این بانک در جهت کمک به روستاییان و توانمند ساختن آنان بوده است. بر اساس آمارهایی که از طرف بانک منتشر شده و در ترازنامه های سال های ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۸ منعکس است تا پیش از انقلاب، عملکرد اعتباری بانک به شرح زیر بوده است:
جدول ۲-۸: تعداد و مبلغ وام های اعطایی بانک کشاورزی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی
دوره زمانی
تعداد وام
مبلغ (میلیون ریال)
۱۳۲۰-۱۳۱۳
۱۹۲۲۲
۴/۱۹۵
۱۳۳۰-۱۳۲۱
۱۳۲۹۵۷
۹/۱۵۴۶
۱۳۴۰-۱۳۳۱
۲۸۶۳۷۵
۵/۷۵۹۹
۱۳۵۰-۱۳۴۱
۳۳۰۱۹۶۹
۶/۵۳۹۷۰
۱۳۵۸-۱۳۵۱
۲۹۳۳۸۹۴۲
۳۱۸۷۸۰
منبع: ترازنامه های سال های ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۸ بانک کشاورزی
موارد استفاده وام های فوق غالباً در موارد زیر بوده است:
۱- امور آبیاری
۲- ساختمان های روستایی
۳- باغداری و درخت‌کاری
۴- آباد نمودن اراضی و زهکشی و خشک کردن باتلاق
۵- دامپروری و خرید دام
۶- چایکاری و کشت نباتات
۷- تهیه بذر مرغوب
۸- خرید ماشین آلات کشاورزی
۹- پرورش کرم ابریشم
۱۰- هزینه های مربوط به کشاورزی و برداشت محصول (همان: ۳۰)
بانک کشاورزی از آغاز به عنوان یک نهاد مالی دولتی حامی بخش کشاورزی تأسیس شده و با همین انگیزه فعالیت کرده‌است. منابع مالی این بانک طی سالیان متمادی از محل منابع دولت و بیشتر به صورت سرمایه تأمین شده است. از همین رو این بانک در طول سال های پیش از دهه ۶۰ کمتر دغدغه تأمین منابع را داشته و کارکرد اساسی آن توزیع منابع تأمین شده از سوی دولت بوده و در واقع به عنوان یک صندوق پرداخت عمل کرده‌است. در طول دهه ۶۰، این روند به گونه ای دیگر ادامه یافت، بدین ترتیب که منابع مورد نیاز بانک از محل مازاد منابع بانک های تجاری و یا به صورت استقراض از بانک مرکزی تأمین شد. اما پس از پایان یافتن جنگ تحمیلی و آغاز برنامه سازندگی کشور، فعالیت اعتباری بانک های تجاری گسترش یافت و بدین ترتیب، امکان تأمین مالی از این راه برای بانک به شدت محدود شد (رسول اف، ۲۲:۱۳۸۳). عملکرد بانک کشاورزی طی سال های ۶۹-۱۳۶۳ در جدول زیر ارائه شده است.
جدول ۲-۹: عملکرد اعتباری بانک کشاورزی طی سال های ۱۳۸۲-۱۳۶۳ ( میلیارد ریال)
سال
تعداد تسهیلات تکلیفی
مبلغ تکلیفی
تعداد غیر تکلیفی
مبلغ غیر تکلیفی
مبلغ سرمایه در گردش
مبلغ سرمایه ای
تعداد کل
مبلغ کل
۱۳۶۳
ــ
۴۷
۳۲۲۱۰۰
۱۱۷
۹۱
۶۴
۳۲۲۱۰۰
۱۵۶
۱۳۶۴
۲۹۵۴
۸۳
۳۳۶۵۵۸
۱۱۷
۱۳۵
۶۵
۳۳۹۵۱۲
۲۰۰
۱۳۶۵
۳۴۰۰
۸۵
۲۹۴۹۷۱
۶/۱۶۵
۱۲۵
۷۷
۲۹۷۳۷۱
۲۰۲
۱۳۶۶
۱۹۶۵۵
۳/۱۱۴
۳۱۲۸۵۰
۸/۲۳۵
۱۸۲
۹۷
۳۳۲۵۰۵
۹/۲۷۹
۱۳۶۷
۵۵۳۷۹
۸/۱۴۶
۳۶۱۵۰۳
۱/۲۳۵
۲۵۷
۱۲۵
۴۱۶۸۸۲
۶/۳۸۲
۱۳۶۸
۶۱۸۸۰
۲/۱۶۳
۳۹۵۰۳۵
۱/۲۸۱
۲۷۰
۱۷۴
۶۵۴۹۱۵
۳/۴۴۴
۱۳۶۹
۷۵۷۱۳
۴/۲۱۰
۴۷۶۰۵۲
۴۱۶
۳۸۳
۲۴۳
۵۵۱۸۴۵
۴/۶۲۶
منبع: آمار عملکرد بانک کشاورزی
جدول ۲-۱۰: مانده سپرده ها و تسهیلات اعطایی بانک طی سال های ۶۹-۱۳۶۳
(ارقام به میلیارد ریال)
سال
مانده تسهیلات پرداختی
مانده سپرده ها
نسبت مانده سپرده ها به مانده تسهیلات پرداختی (%)
۱۳۶۳
۷/۴۵۴
۵/۹۹
۲۲
۱۳۶۴
۷/۴۹۶
۲/۱۰۹
۲۲
۱۳۶۵
۴/۴۷۶
۳۵/۹۷
۲۰
۱۳۶۶
۱/۵۳۶
۳/۱۳۱
۲۴
۱۳۶۷
۴/۶۲۱
۳/۱۱۱
۱۸
۱۳۶۸
۱/۷۵۳
۷/۱۲۱
۱۶
۱۳۶۹
۱/۹۷۳
۳/۲۱۶
۲۲
منبع: آمار عملکرد بانک کشاورزی
جدول شماره ۲-۱۱: نسبت مانده سپرده ها و تسهیلات دریافتی از بانک ها به کل بدهی ها و حقوق صاحبان سهام (واحد: میلیارد ریال)
شرح
۱۳۶۳
۱۳۶۴
۱۳۶۵
۱۳۶۶
۱۳۶۷
۱۳۶۸
۱۳۶۹
جمع بدهی ها و حقوق صاحبان سهام
۹/۶۱۸
۳/۶۳۲
۲/۶۰۲
۵/۶۷۴
۲/۸۱۹
۷/۹۸۳
۱۱۴۵
تسهیلات دریافتی از بانک ها
۷/۳۱۱
۳۳۷
۳/۳۱۳
۸/۳۳۴
۷/۴۳۴
۷/۵۶۸
۲/۷۶۷
نسبت تسهیلات دریافتی از بانک ها به کل بدهی ها (درصد)
۵۰
۵۳
۵۲
۵۰
۵۳
۵۸
۶۷
