۵-۲- پیشنهادها ۱۱۴
منابع و مآخذ ۱۱۵
Abstract 117
چکیده
سعدی شیرازی یکی از بزرگترین شاعران قرن هفتم هجری می‌باشد که بدون شک پایه‌ای از ادبیّات جهان و ستونی مستحکم از کاخ سر به فلک کشیده‌ی زبان فارسی به شمار می‌رود.
پس از گذشت قرنها هنوز گلستان و بوستان سعدی طراوت و تازگی خود را دارد. راز ماندگاری این دو کتاب ارزشمند و جذّابیت آن مرهون پیوند عمیقی است که با قرآن کریم دارد. دانشمندان دینی در گفتار و نوشتار خود برای تبیین آموزه‌های دینی از این دو اثر بهره ها برده اند. تجلّی آثار سعدی در چهار کتاب تفسیری(عاملی، خسروی، نور، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان) بیانگر این است که مفسّران قرآن برای توضیح و تبیین مباحث تفسیری خود در موارد متعددی اشعار دلنشین سعدی را مورد توجّه قرار داده اند.

واژگان کلیدی: قرآن، سعدی، گلستان، بوستان، تفسیر
فصل اوّل
کلیّـات
۱-۱- مقدّمه

می دانیم که هر جامعه‌ای برای اینکه آینده‌ی خود را بسازد و به آن نقطه‌ی متعالی خود در
زمینه‌های مادّی و معنوی برسد، باید گذشته‌ی خود را بشناسد و ستون‌های بنای آرمانی آینده را
بر پایه های فرهنگی و تمدنی پیشینه‌ خود بنهد و می‌دانیم که ایران یکی از جوامعی است که بیشترین فراز و فرودها را در تاریخ خود دیده است و بیشترین افراد تأثیر گذار بر جامعه‌ی بشری را در خود پرورانده است.
پس لازم است اهل فرهنگ و ادب این مملکت، بیشتر به شناخت مظاهر و هوّیت‌های ملّی و فرهنگیِ خود همّت گمارند و تمام فکر خود را معطوفِ شناخت بیشتر آثار فرهنگیِ گذشته‌ی خود کنند.
بی تردید هر اثر جدید ادبی اگر بر پایه‌ی شناخت دقیق و تحلیلی از گذشته تألیف نشود نه تنها گِرِهی از مشکلات ادبی و فرهنگی را باز نمی‌کند بلکه باعث به هدر رفتن سرمایه و وقت ارزشمند یک ملّت نیز می‌شود.
لازم است افراد هر جامعه‌ای به فراخور دانش و آگاهی خویش، شناختی هر چند اندک از آثار ادبی و فرهنگی خود داشته باشند به همین خاطر این پایان نامه تلاش دارد در راستای شناخت بهتری از شواهد شعری سعدی در چهار تفسیر قرآنی(عاملی، خسروی، نور، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان)، گامی هر چند کم و ناچیز بردارد.
سعدی یکی از بزرگترین شاعران عرصه‌ی ادب و فرهنگ این مملکت است که با توجّه به کارهایی که در زمینه‌ی شناخت او صورت گرفته است هنوز نقطه‌های مبهمی در زندگی و آثارش وجود دارد که همّت استادان و ادیبان را بیش از گذشته می‌طلبد.
شاید بتوان گفت یکی از ابعاد مهّم نویسندگی و ادبیّات، که به اندازه‌ی مقوله‌های ادبی مورد عنایت نبوده است، شواهد شعری شاعران در تفاسیر قرآنی می‌باشد.
یکی از انگیزه‌های پرداختن به این موضوع، جذابیّت و تازگی آن است. انگیزه‌ی دیگر انتخاب این موضوع، پی بردن به محور فکری و حقایق باطنی سعدی و تأثیر پذیری وی از قرآن است.
دیگر آن که می‌توان به نوع نگاه مفسران و نحوه‌ی استفاده آنان از این شواهد شعری
پی‌برد. ناگفته نماند که بررسی همه جانبه‌ی شواهد شعری شاعرانی چون سعدی در تفاسیر قرآنی، کاری است که نیازمند تلاش و سعی بسیار می‌باشد و باید اعتراف کرد کاری به این گستردگی را نمی‌توان بدون نقص ارائه داد زیرا هیچ کاری مطلقاً کامل وجود ندارد. هر کاری در طول سال‌ها و تحصیل تجارب نوین، بهتر عرضه می‌شود و از حشو و زواید پاک می‌گردد.
کاری خوب و کامل است که در برابر رقابت و نوآوری‌های جهان علم و ادبیّات، قدرت پایداری داشته باشد.
اگر موضوع پایان نامه‌ی اینجانب بخواهد به طور کلّی و کامل و در همه‌ی تفاسیر قرآنی برّرسی شود، مدّت زمان بسیار زیادی وقت لازم دارد تا شواهد شعری شاعرانی چون سعدی را در تفاسیر قرآنی بررسی کند و صدها جلد کتاب باید مورد پژوهش و مطالعه قرار گیرد که این پایان نامه در واقع نمونه‌ای از کاری خواهد بود برای آینده و آیندگان به هر حال راقم سطور برای به دست آوردن دُرّی از دُرر علم و دانش، به ژرفای این دریای بیکران غوص نموده است. تا این صیّاد چه اندازه توانسته باشد از این بیکران اقیانوس، لوء لوء و مروارید صید کند، بسته به نظر فرهیختگان علم و ادب است و جای امیدواری دارد که با دیده‌ی اغماض بنگرند و نارسایی آن را به حساب موجهای سنگین موضوع بگذارند.
۱-۲- بیان مسأله
مشرف‌الدّین مصلح بن عبدالله شیرازی نویسنده و گوینده‌ی بزرگ قرن ۷ هـ.ق در شیراز متولّد شد. اجداد وی عالم دینی بودند و پدرش در جوانی در گذشت. سعدی در شیراز به کسب علم پرداخت و سپس به بغداد شتافت و در مدرسه‌ی نظامیّه به تحصیل مشغول شد. وی طبعی نا آرام داشت و به سیر در آفاق و انفس متمایل بود، از این رو به سفری طولانی پرداخت و در بغداد و شام و حجاز تا شمال آفریقا سیاحت و با طبقات مختلف مردم زندگی کرد. پس از این سفر با جهانی تجربه و دانش به شیراز بازگشت. در این زمان اتابک ابوبکر سعد بن زنگی، در فارس حکومت می‌کرد و امنیّت و آرامش برقرار بود. سعدی فراغتی یافت و به تألیف و تصنیف شاهکارهای خود دست یازید.
وی در سال ۶۵۵ هـ.ق (سعدی نامه یا بوستان) را به نظم درآورد و در سال ۶۵۶ هـ.ق گلستان را تألیف کرد. علاوه بر اینها قصاید، غزلیّات، قطعات، ترجیع بند، رباعیّات، مقالات و قصاید عربی دارد که همه را در کلیّات وی جمع کرده‌اند. وی در سرودن غزلیّات عاشقانه چنان مهارتی داشت که باید گفت: همه گویند امّا گفته‌ی سعدی، دگر است.
از آنجا که سعدی در آثارش ظرافت الفاظ را با لطافت معانی به هم آمیخته و در ادای مفاهیم، سلاست و ملاحت و متانت را رعایت کرده و از تکلّفات احتراز نموده است، لذا در ادبیّات ایران و جهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
مسلّم است که تنها افزودن صفات ستایش‌آمیز به نام سعدی و دیگر بزرگان فکر و ادب برای شناختن آنان کفایت نمی‌کند بلکه کم‌کم این گونه کلمات و اوصاف تأثیر و رونق و جلای خود را از دست می‌دهند. امّا نقد و تحلیل‌های درست و سنجیده درباره‌ی این نوع آثار در محیطِ ادبیِ ما لازم و سودمند است.
شاعران و نویسندگان پارسی‌گوی در اشعار و آثار خود به طرق مختلف از آیات و مفاهیم قرآنی
بهره برده‌اند و دیدگاه قرآنی در آثارشان نفوذ چشمگیر و قابل توجّهی داشته است. شیخ اجل سعدی شیرازی از جمله شاعرانی است که به دلیل آشنایی کامل با قرآن کریم بهره‌های زیادی از این کتاب آسمانی در آثار خود برده است و از ابتدای بوستان و گلستان تسلّط بی نظیر خود را به کلام الله نشان
می‌دهد و توانسته گفتار خود را هر چه بهتر و دل انگیز تر جلوه دهد بکارگیری آیات قرآنی در آثار سعدی به دلیل اعتقاد و باورهایی است که این شاعر به آن مضامین داشته است.
راز ماندگاری آثار سعدی تنیدگی آنها با قرآن و روایات و همچنین تفسیر متون دینی است. به همین جهت است که مفسّران قرآن از قرن‌ها پیش در تفاسیر خود، استنادات فراوانی به بوستان و گلستان سعدی داشته‌اند و تأثیرپذیری مفسّران قرآنی از بوستان و گلستان بیانگر ارزش و اعتبار ویژه‌ای است که این دو کتاب در تبیین مضامین قرآنی توانسته است نگاه اندیشمندان دینی را به خود جلب کنند. به همین خاطر است که این دو اثر برای همه‌ی عصرها و نسل ها رنگ کهنگی و قدیمی به خود نمی‌گیرند و قابل استفاده‌ی فراوان می‌باشند.
با توجّه به گستردگی تفاسیر قرآنی و تأثیرپذیری آنها از این دو اثر، از میان تفاسیر قرآنی به برّرسی شواهد شعری بوستان و گلستان سعدی و تأثیر آن بر تفسیرهای (عاملی، خسروی، نور، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان) پرداخته شده است، تا هم ارزش علمی و معنوی این دو اثر برای دانش پژوهان ادبی بیشتر محرز گردد و هم اینکه به خاطر تأثیر شگرفی که زبان شعر بر دل و جان آدمی دارد صاحبان تفاسیر مذکور برای توضیح بیشتر و اثر بخشی ویژه، خود را از سخنان حکیمانه‌ی شیخ اجل بی نیاز ندیده و با شواهد شعری توانسته‌اند مقصود و اهداف خود را در تبیین آیات قرآنی بهتر بیان کنند و تأثیرگذاری آثار سعدی بر مفسّران قرآن مبیّن این است که قرآن به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع برای سرودن اشعار ایشان به شمار می‌آید.
۱-۳- سوال‌های پژوهشی

• • میزان تأثیرپذیری برخی مفسّران قرآنی از بوستان و گلستان سعدی تا چه اندازه بوده است؟

• • نقش بوستان و گلستان سعدی در برخی تفاسیر قرآنی به چه صورت بوده است؟

۱-۴- پیشینه‌ تحقیق
با توجه به برّرسی‌های به عمل آمده در خصوص موضوع مورد بحث، مشخّص گردید که تاکنون هیچ‌گونه کار تحقیقاتی مدوّن و طبقه‌بندی شده‌ای در این مورد صورت نگرفته است، که بتواند الگوی مناسبی در کار پژوهشی پیش‌رو، قرار گیرد.
۱-۵ - فرضیّه‌های تحقیق