خودکارآمدی ورشدوتقویت تواناییها

مفاهیم خودکارآمدی و کنترل درونی باعلاقه به یادگیری چیزهای جدید، تسلط یافتن برمشکلات و رشد و تقویت تواناییهاارتباط دارند. داشتن این نگرش به زندگی برای کنار آمدن با شکستها بسیار مفید و کمک کننده است. مردم در هنگام مواجه شدن با مشکلات یکی ازاین دو رویکرد راانتخاب می کنند،آنها یا عمل گرا می‌شوند یا تسلط گرا.

هدف عمده شخص عملگرا،اثبات و نشان دادن استعدادهای خودبه دیگران است.او می خواهد تأیید دیگران را به دست آورد و از هر گونه احتمال ارزیابی منفی از جانب دیگران جلوگیری کند.افراد عملگرا زمانی که کارها به آسانی پیش نمی روند، ناکام می شوند؛احساس درماندگی می کنند و علاقه و انگیزه خود را برای ادامه ی کار از دست می دهند. هدف عمده افراد تسلط گرااین است که چالش رابه تجربه ای آموزنده مبدل کنند.آنهانیازی ندارندکه کارها به آسانی پیش رود، وقتی احساس می کنند که ازتلاش خودشان نتیجه ای گرفته اند، دیگر شکست یا موفقیت برایشان مهم نیست. به جای اینکه نگران قضاوت دیگران در مورد خود باشند، سعی میکنند با تقویت مهارتها و تواناییهایشان انگیزه خود را قوی کنند(ال. کلینکه،1380، ترجمه: محمدخانی، صص 115-113 به نقل از کریم زاده ، 1380).

معلمان باید فعالیتهای کلاس را به نحوی سازماندهی کنند که «خودپنداره ی مثبت» در آنها تقویت شود. رشد خود پنداره مثبت دانش آموزان موجب افزایش انگیزه ایشان درکلاس درس برای موفقیت می گردد. معلمان با اطلاع ازعوامل ارتقاء انگیزه دانش آموزان به آنهاکمک کنند، تا علایق خود را رشد داده از رفتارهای خود آگاه  شوند و به  نیازهای شخصی خود پاسخ گویند. به هر طریق ممکن سعی کنند نگرش مثبت در ذهن دانش آموزان نسبت به درس به وجود آورند، زیرا نگرش منفی باعث عدم علاقه به درس مربوطه می شود. آنها با آموزش مهارتهای اجتماعی ضروری برای زندگی وعواملی که بر رفتار اجتماعی فرد تاثیر دارد، آنها را به آموزش علاقه مند کنند. و بسیار سازمان یافته عمل کنند، دانش آموزان خود را خیلی واضح توجیه کنندکه چه کاری را باید انجام دهند و چگونه آنهارا انجام دهند؟ توانایی انتقال اهداف درسی به دانش آموزان تاثیرات عمیقی برآمادگی دانش آموزان برای شرکت درکلاس و نیز مطالعه  می گذارد.

1-2-12 خودکارآمدی و تنظیم عملکرد

عقاید خودکارآمدی عملکرد انسان را در چهار مرحله ی عمده تنظیم می کند (بندورا ، 1997 نقل از پروین و  جان ، 1999): شناختی ، انگیزشی ، هیجانی و مراحل انتخاب.

مسیر شناختی شکل های گوناگونی به خود می گیرد. عملکرد عمده افکار این است که افراد را قادر می کند تا رویدادها و فعالیت هایی که برای افراد مهم هستند را کنترل  و پیش بینی کنند. افراد با خودکارآمدی بالاتر منابع شناختی بیشتر، راهکارهای انعطاف پذیرتر و مدیریت موثرتر بر محیط تشان دارند (بوفارد - بوچارد، پرنت و لاریو ، 1991 ؛ وود و بندورا ، 1989 به نقل از کریم زاده، 1380).

عقاید خودکارآمدی نقش مرکزی در تنظیم انگیزش دارند. انگیزه بیشتر انسانها به طور شناختی تولید می شود. این عقاید خودکارآمدی است که تعیین می کند افراد کدام هدف چالش برانگیز را انتخاب کنند، چه مقدار تلاش صرف آن کنند و در برخورد با مشکل چقدر استقامت بورزند (بندورا ، 1991؛ لوک و لاتهام، 1990 به نقل از کریم زاده، 1380).

کنترل جریان فکر عامل کلیدی در خود تنظیمی حالتهای  هیجانی است. به علاوه افراد می توانند بر حالتهای احساسی شان با تمرین کردن شیوه های تسکینی، بدون تغییر دادن سبب برانگیختگی  هیجانی کنترل پیدا کنند.

افرادی با خودکارآمدی پایین از وظایف مشکل اجتناب می کنند چون آنها را به عنوان یک تهدید نگاه می کنند.

خودکارآمدی و انتظار

مفهوم خودکارآمدی به طور خیلی زیادی شبیه مفهوم انتظار است. تفاوت عمده آنها این است که انتظار مربوط به فعالیت خاص در زمان معین است در حالی که خودکارآمدی مربوط به احساس کلی است که یک فرد احساس توانایی یا عدم توانایی در بعضی از حیطه های زندگی می کند،  مانند بازی کردن تنیس. به طور آشکار این دو مفهوم به هم وابسته هستند، شخصی که خودکارآمدی بالایی دارد، انتظار بالایی نیز دارد، اما این دو یکی نیستند، نظریه خودکارآمدی و انتظار در پیش بینی اینکه مسائلی را که افراد معتقد هستند  می توانند آنها را خوب انجام دهند و موفق شوند، موفق هم می شوند با هم توافق دارند، تئوری انتظار همچنین  تاثیر انگیزش را در پاداش در نظر می گیرد، موضوعی که در تئوری خودکارآمدی به آن پرداخته نمی شود(اسپکتور ، 2003، به نقل از کریم زاده، 1380).

بندورا معتقد است که قضاوت در مورد خودکارآمدی از نتایج مورد انتظار و یا انتظاراتی که فرد از نتیجه رفتار دارد متفاوت می باشد، زیرا اشخاص باور دارند که یک عمل خاص، پیامدهای شخصی را در پی خواهد داشت. اما آنها به این باورشان عمل نمی کنند زیرا می پرسند که آیا واقعاٌ قادر به انجام فعالیت های ضروری آن کار می باشند. ساختار خودکارآمدی  و نتایج مورد انتظار ادراک افراد از واقعیت هستند. لذا این ادراکات ممکن است واقعی باشند یا نباشند، توجه به این نکته در تصمیم گیری اهمیت دارد که ادراک افراد از واقعیت بیشتر از واقعیت عینی، تعیین کننده رفتار آنها فرض شده است (سوانسون و فوأد ، ترجمه موسوی ، 1381 به نقل از کریم زاده، 1380).

اثر خودکارآمدی حرفه ای در کارهای هACT و بتز (1981)  و بتز و هACT (1986) دیده می شود و به شکل گسترده ای  توصیف کننده ارتباط بین خودکارآمدی و رفتارهای گوناگون مرتبط با انتخاب شغلی و سازگاری شغلی است (لنت و هACT ، 1987 ، نقل از نیستول ، 2003 به نقل از کریم زاده، 1380).

1-2-14  خودکارآمدی و تفاوتهای سنی و جنسیتی

به نظر می رسد که کارآیی شخصی در نتیجه جنسیت و سن فرق می کند. پژوهش با کودکان و بزرگسالان نشان می دهد که مردان به طور متوسط از نظر کارآیی شخصی بالاتر از زنان هستند. این تفاوتهای جنسیت حدود 20 سالگی به اوج می رسد و در سالهای بعدی کاهش می یابد. در هر دو جنس، کارآیی شخصی در طول دوران کودکی و اوان بزرگسالی افزایش می یابد، در میانسالی به اوج  می رسد ، و بعد از 60 سالگی کاهش می یابد (گکاس، 1989 ؛ و ودوارد و والستون، 1987 نقل از شولتز و شولتز ، ترجمه سید محمدی، 1383).

هACT و بتز (1981) اولین کسانی بودند که نظریه شناختی اجتماعی بندورا را که بر نقش خودکارآمدی در انتخاب شغلی تاکید دارد به کار گرفتند. آنها بر نظریه خودکارآمدی برای تبیین انتخاب های شغلی زنان متمرکز شدند و پیشنهاد کردند که کارآمدی پایین، محدودیت طیف انتخاب های شغلی زنان را تبیین می کند(سوانسون و فوأد ، ترجمه موسوی ، 1381 نقل از کریم زاده، 1380).

لنت و همکاران (1994) همچنین طرح می کنند که متغیر تفاوت های فردی و جمعیت شناختی (همچون جنس ، نژاد ، قومیت و شرایط اقتصادی اجتماعی ) با پیشینه و متغیرهای بافتی تعامل دارند و بر تجارب یاد گرفته شده که در باورهای خودکارآمدی نقش دارد تاثیر می گذارد. در عوض این انتظارات کارآمدی با پیامد مورد انتظار که افراد در مورد نتایج رفتارشان دارند مرتبط هستند.

تفاوت های جنسیت در کارآیی شخصی نقش مهمی را در انتخاب شغلی ما ایفا می کند. پژوهش نشان داده است که مردان هم برای مشاغل به اصطلاح مردانه و هم زنانه، کارآیی شخصی زیادی را در خود می بینند.  در مقابل زنان برای مشاغل به اصطلاح زنانه خود کارآمدی بالا، اما برای مشاغل به اصطلاح مردانه خود کارآمدی پایینی در خود  می بینند (شولتز  و شولتز، ترجمه سید محمدی، 1383).

نتایج پژوهش‌ها نشان دهنده آن است که میزان خود کارآمد پنداری با توجه به سن و جنس افراد متفاوت است. خود کارآمد پنداری در هر دو جنس با افزایش سن افزایش می‌یابد و مردان دارای خود کارآمد پنداری بالاتر هستند. سبک‌های یادگیری، به باورها، رجحان‌ها و رفتارهایی اشاره دارند که افراد آنها را به کار می‌برند تا به یادگیری آنان در یک موقعیت معین کمک کند. نتایج پژوهش‌ها (هیکسون و بالتیمور1996)، (حسینی لرگانی 1377)، (میر انصاری 1378)  در این زمینه نشان دهنده آن است که روش های یادگیری گوناگون با جنس، سطح تحصیلات و رشته تحصیلی ارتباط دارند(خاکسار بلداجی، 1384).

خودکارآمدی  و عملکرد تحصیلی

پژوهش بین کارآیی شخصی و عملکرد تحصیلی رابطه ی مثبت معنی داری را نشان می دهد (مولتون ، براون و لنت ، 1991 ، نقل از شولتز وشولتز ، ترجمه سید محمدی ، 1383) . معلمان دارای درجه ی بالای خودکارآمدی در توانایی های تدریس خود ، فرصتهای بیشتری را برای عملکرد موفق دانش آموزان به وجود می آورند (جیبسون  و دمبو ، 1984 ، نقل از شولتز وشولتز ، ترجمه سید محمدی ، 1383) . معلوم شده است که کارآیی شخصی در دانش آموزان به طور مثبت به انگیزش ، سطح تلاش و استقامت در کلاس درس وابسته است(زیمرمن، 1995 ،  نقل از شولتز وشولتز، ترجمه سید محمدی، 1383).

خودکارآمدی  و سلامت جسمانی

معلوم شده است که خودکارآمدی بر سلامت جسمانی هم تاثیر می گذارد. سلامت به طور قابل  ملاحظه ای وابسته به سبک زندگی است و سبک زندگی که مردم به مناسبت خود - تنظیمی انتخاب می کنند به طور عمده توسط خودکارآمدی تعیین می شود(بندورا ، 2001، نقل از کلونینجر، 2004 به نقل از کریم زاده، 1380).

مداخلات سلامتی مانند برنامه کاهش وزن، تمرینات و توقف سیگار کشیدن اگر خودکارآمدی بالا باشد احتمالاٌ بیشتر منجر به موفقیت می شود( دشارنیز ، بویلون و گودین ، 1986 ؛ کارسیا ، اسمیتز و دورفلر، 1990 ؛   اولری ، 1958 ، 1992 ؛ وینبرگ  و همکاران ، 1984 و وجیک ، 1988 ، نقل از کلونینجر ، 2004).  خود کارآمدی به افراد کمک می کند تا درد را کنترل کنند (دولس، 1987 ؛ کورس و همکاران 1990، نقل از کلونینجر، 2004). در برخی از موارد، افرادی که معتقد بودند می توانند درد خود را تسکین دهند، قادر به انجام آن بودند. در یک بررسی، زنان حامله ای که برای کاهش درد زایمان، آرمیدگی و تمرین تنفس را آموخته بودند، از نظر مقدار کنترلی که فکر می کردند بر درد دارند، فرق داشتند (مانینگ و رایت، 1983، نقل از شولتز وشولتز، ترجمه سید محمدی، 1383). هر چه خودکارآمدی و احساسهای کنترل آنها بالاتر بود، توانایی تحمل درد آنها در مدت زایمان، پیش از درخواست مسکن درد، طولانی تر بود. هرچه کارآیی شخصی بالاتر بود، مسکن درد کمتری درخواست می شد( شولتز وشولتز، ترجمه سید محمدی، 1383).

پژوهش دیگری نیز بین ادراک کارآیی شخصی و تحمل درد، رابطه مثبت و نیرومندی را نشان داده است : با کارآیی شخصی بیشتر، تحمل درد بیشتر بود. شیوه های کنار آمدنی که کارآیی شخصی را افزایش می دهند، می توانند تولید آندروفین ها یعنی دردکشها طبیعی بدن را به مقدار زیاد افزایش دهند(بندورا ، الیری، تیلور، گایتر، وگوسارد، 1987، نقل از  شولتز وشولتز، ترجمه سید محمدی، 1383).

بررسی ها در مورد نوجوانان نشان می دهد که هرچه کارآیی شخصی آنها بیشتر باشد، دربرابر تاثیرات همسالان برای شروع سیگار کشیدن مقاوم تر هستند ( استاسی، ساسمن ، دنت ، بورتون وفلوی ، 1992 ، نقل از شولتز وشولتز ، ترجمه سید محمدی ، 1383).

خودکارآمدی به بهبودی از بیماری جسمانی نیز مربوط است. برای مثال، یک مطالعه دریافت افراد دارای کارآیی شخصی زیاد در مورد بیماریهای ریوی بهتر از آنهایی که کارآیی شخصی کمی دارند به درمانهای شناختی و رفتاری پاسخ می دهند(کاپلان ، آتکینس و رینش، 1984، نقل از شولتز وشولتز، ترجمه سید محمدی، 1383).

 خودکارآمدی و کنار آمدن با استرس

عقاید خودکارآمدی بر میزان استرس، اضطراب و افسردگی که افراد در موقعیت های تهدید کننده یا موقعیت های مسئولیت برانگیز تجربه می کنند تاثیر می گذارد.

بالا بودن خودکارآمدی و احساس کنترل بر رویدادهای موجود در زندگی شخصی به صورت مثبت  به توانایی کنار آمدن با استرس و به حداقل رساندن اثرات زیانبخش آن بر کارکرد زیستی مربوط است. «کنترل پذیری، با توجه به ماهیت استرس، اصل تشکیل دهنده  مهمی است. این شرایط زندگی استرس زا به خودی خود نیست که آثار زیانبخش زیستی را تولید می کند، بلکه ناتوانی ادراک شده در کنترل آنهاست» (بندورا ، 1995 ص 26،  نقل از شولتز وشولتز ، ترجمه سید محمدی، 1383).  کارآیی شخصی زیاد، با تقویت ایمنی بدن، کاهش آزاد شدن هورمونهای مربوط به استرس ، وکاهش آسیب پذیری نسبت به عفونت های تنفسی، مربوط بوده است(بندورا، کوهن ، تیرل و اسمیت 1991؛ ویدن فیلد، الری، بندورا، لوین و راسکا، 1990،  نقل از شولتز وشولتز، ترجمه سید محمدی، 1383).

بررسی تاثیر درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد در افزایش خود کارمدی و عزت نفس افراد مبتلا به اعتیاد شیشه

 خودکارآمدی و عملکرد شغلی

انتخاب حرفه ای تحت تاثیر کارآمدی است. در یک تحقیق درباره دانش آموزان دبیرستانی با دو گروه همگن، آنهایی که از خود کارآمدی گسترده تری برخوردار بودند، دامنه شغلی وسیع تری را در نظر می گرفتند، آنها همچنین از علایق  و رغبت های بیشتری برخوردار بودند(بورس، رنگل، چارچ ، زندر و ریوز، 1990 ، نقل از کلونینجر، 2004 به نقل از کریم زاده، 1380).

گزارش شده است کارمندان دارای کارآیی شخصی زیاد در مقایسه با آنهایی که کارآیی شخصی کمی دارند، هدفهای شخصی عالی تری را تعیین می کنند و تعهد بیشتری به این هدفها دارند(لاک ولاتمن، 1990 ؛  وود و بندورا، 1989 ، نقل از شولتز وشولتز، ترجمه سید محمدی ، 1383).

مطالعه ای که به موقعیتهای کاری به طور مستقیم ربط دارد توسط لوک و همکارانش (1984) انجام شده است. آنان دریافتند که عقاید خود کارآمدی با عملکرد در کارهای خلاق رابطه ی مثبت دارد. خودکارآمدی از طریق برآوردهای عینی شایستگی انجام کار و اطمینان از انجام آن کار در سطحی شایسته اندازه گیری می شود. خودکارآمدی به طور مستقیم عملکرد را تحت تاثیر قرار می دهد، حتی هنگامی که توانایی کنترل شده باشد. عقاید مربوط به خود کارآمدی نیز به طور مستقیم بر عملکرد تاثیر می گذارد، زیرا افراد دارای عقاید خودکارآمدی بالاتر، هدفهای بالاتری را انتخاب می کنند و اهداف بالاتر، رابطه ی مثبتی با عملکرد دارد. خودکارآمدی مربوط به توانایی و عملکرد گذشته است. (اوبرین، ترجمه غضنفری و یزدانی، 1382 به نقل از کریم زاده، 1380).

در سازمان ها خودکارآمدی و دیگر مفاهیم شناختی پیش بینی کننده آرزوهای شغلی و عملکرد شغلی است (لنت و هACT، 1987، استاجکوویک و لوتانز، 1998 ، نقل از کلونینجر، 2004). خودکارآمدی میزان تلاش برای رسیدن به اهداف را افزایش می دهد (کلونینجر، 2004).

بندورا فرض می کند که ادراک افراد از اعتماد به نفس شان در انجام وظایف (احساس خودکارآمدی) بین آنچه که آنها می دانند و آن چه که انجام می دهند به صورت واسطه عمل می کند و همچنین فرض می کند که باور مردم به توانایی انجام کار به تصمیم گیری آتی آنها کمک می کند. احساس خودکارآمدی از عملکردهای کامل و بسنده پیشین و مشاهده دیگران  و تشویق کلامی و حالات روانی شان نشأت می گیرد(سوانسون و فوأد، ترجمه موسوی، 1381 به نقل از کریم زاده، 0380).

افراد بی خانه (آواره) با خودکارآمدی بالاتر اصرار بیشتری به جستجوی خانه و اشتغال دارند، آنهایی  که درجه پایین تری از خودکارآمدی دارند به زودی دست از تلاش می کشند (ایپل ، بندورا و زیمبردو ، 1999 ، نقل از کلونینجر ، 2004). خودکارآمدی عملکرد خوب تصمیم گیری مدیرانه را در تجارت، در بین تحصیل کرده ها افزایش می دهد(بندورا و وود، 1989 ؛ وود و بندورا و بایلی، 1990؛ نقل از کلونینجر ، 2004).

نظریه خودکارآمدی نظریه ای مفید برای محیط کاری است. طبق این نظریه انگیزه و عملکرد را با بالا بردن خودکارآمدی کارکنان می توان افزایش داد. بندورا (1982) بحث می کند که چگونه می توان خودکارآمدی را با انجام کارهایی که از نظر میزان مشکل بودن از آسان به سخت تنظیم شده اند افزایش داد. سازمانها می توانند این اصل را با تدارک دیدن تکالیفی برای کارکنان به طوری که با موفقیت همراه باشد به کار گیرند تا سطح خودکارآمدی آنها را افزایش دهند. تجربه موفق کارکنان در وظایف مشکل و مشکل تر باعث افزایش خودکارآمدی خواهد شد (اسپکتور ، 2003 ).  کارل و همکاران (1993 ، نقل از اسپکتور ) استفاده از این رویکرد را در برنامه های آموزشی پیشنهاد می کنند.

اعتماد به نفس

اعتماد به نفس چیست و چه اهمیتی دارد؟

هر فردی از شخصیت خود، دیدگاه و نقاط ضعف و قوتش یک تصویر ذهنی دارد که از دوران کودکی شکل می گیرد. به این تصویر «خودانگاره» می گویند: یعنی تصوری که شخص از خویشتن در ذهن خود دارد. «خودانگاره» شخص نقش بسیار مهمی را در شکل گیری اعتمادبه نفسش ایفا می کند. بسیاری از این تصورات که ما از خود داریم، براساس تعامل ما با دیگران و تجربیات زندگی خودمان شکل می گیرد. اعتماد به نفس به این موضوع بستگی دارد که شخص احساس می کند از نظر دیگران تا چه حد مورد قبول و علاقه است و همچنین خودش چقدر احساس ارزشمند بودن دارد.
پس  اعتماد به نفس یعنی ایمان داشتن فرد به توانایی ها و استعدادهای خود و احساسات افتخارآمیز و مثبت او نسبت به خود. اعتماد به نفس در حالت چهره ای , رفتار , طرز صحبت کردن و حرکت افراد مشخص و مشهود است.

افراد دارای اعتماد به نفس بالا برخورد باز و گشوده ای با دیگران دارند ,انتقاد پذیر ند. راحت اشتباهات خود را می پذیرند و توانائیهای خویش را باور دارند. احساس ارزشمندی را هم نسبت به خودشان، و هم نسبت به دیگران دارند.

اراده و پشتکار در اعتماد به نفس نقش بسیار مهمی دارد . اراده و اختیار هر انسان به خود او بستگی دارد؛ یعنی هر چه در زندگی روزانه , فعالیتهای خود را واقع بینانه تر مورد ارزیابی قرار بدهیم  و خود را مطابق با واقعیت بسنجیم و خودگوئی  های مثبتی داشته باشیم، اراده ما محکم تر و اشتباهات ما کمتر خواهد شد ؛ در نتیجه با اعتماد به نفس بیشتری که به دست میآوریم ,جهت دهی فعالیتهایمان بهتر میگردد.

فرد متکی‌به‌نفس، چون شناخت درستی از خودش دارد و نقاط ضعف و قوت خود را می‌داند، برای رفع نقص‌ها، تلاش بیش‌تری می‌کند و هرگز احساس کوچکی و حقارت نخواهد کرد.
در قرآن کریم و روایات اهل‌بیت علیهم السلام هم تأکید زیادی بر احترام به خویشتن و عزیز شمردن خویش گردیده، تا جایی که عزت نفس، مایه کرامت و بزرگی برشمرده شده و خودکم‌بینی، مایه‌ی هلاکت و سقوط انسان معرفی شده است.

اعتماد به نفس هر فرد، بر روی کیفیت زندگی او تاثیر بسزایی دارد و چگونگی احساس هر کس نسبت به خود، بر نحوه زندگی اش اثر می گذارد. افرادی که احساس می کنند از نظر دیگران دوست داشتنی و دل نشین هستند، قطعاً روابط اجتماعی بهتری دارند، در مواقع نیاز به دوستان و خانواده کمک و حمایت می رسانند و همین حمایت از دیگران، آنها را به این باور می رساند که می توانند مشکلات را از سر راه بردارند و اهداف شان را تحقق بخشند.