چکیده 1
مقدمه 2
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1 بیان مساله 4
1-2 پرسش اصلی تحقیق. 5
1-3 ضرورت تحقیق. 5
1-4 اهداف تحقیق. 5
1-5 فرضیه تحقیق. 5
1- 6 قلمرو تحقیق. 6
1-7 محدودیتهای تحقیق. 7
1-8 مفاهیم واژه‎ها 8
فصل دوم: مرور منابع ، ادبیات و پیشینه تحقیق
2-1 ادبیات تحقیق. 10
2-1-1- ژئوپلیتیک. 11
2-1–1–1- مفهوم ژئوپلیتیک 11
2-1-1-2- پیدایش ژئوپلیتیک 13
2-1–1–3– رویکرد ژئوپلیتیک 13
2-1-1-4- ژئوپلیتیک سنتی. 15
2-1–1-5- رویکرد ژئوپلیتیک زیست محیطی. 15
2-1–1-6– رویکرد ژئوپلیتیک انتقادی. 17
2-1– 1-6– 1- چشم انداز ژئوپلیتیک انتقادی. 19
2-1–1-7– ژئوپلیتیک در ادوار مختلف 20
2-1– 1-8– ارتباط ژئوپلیتیک با سایر علوم 22
2-1–1-8–1- جغرافیای سیاسی به عنوان پدر ژئوپلیتیک 22
2-1–1-8–2- رابطه ی ژئوپلیتیک و تاریخ. 23
2-1–1-8–3- رابطه ی مطالعات امپریالیسم با ژئوپلیتیک 24
2-1–1-8–4- ژئوپلیتیک و ژئواستراتژی. 25
2-1–1-9– ژئوپلیتیک جهان دو قطبی. 27
2-1–1-9–1 دوره ی خصومت و دشمنی. 27
2-1–1-9–2 دوره ی همزیستی مسالکت آمیز. 28
2-1–1-9–3 دوره ی احیا 28
2-1–1-10– ژئوپلیتیک جنگ سرد 29
2-1–1-11– ژئوپلیتیک بازدارندگی. 33
2-1–1-12– ژئوپلیتیک نظم جهانی. 35
2-1–1-12–1 نظریه ی ژئوپلیتیکی یوردیس فون لوهازن. 36
2-1–1-12–2 نظریه‎های ادوارد لوت واک و ژان شرایبر. 37
2-1– 1-13– دیدگاه‎های جدید ژئوپلیتیک 38
2-1– 1-13–1- بری بوزان و نظریه ی 4+1. 39
2-1–1-13–2- فرانسیس فوکویاما و تئوری پایان تاریخ. 40
2-1–1-13–3- نایخت من و نظریه ی جهان چهارم 42
2-1–1-13–4- والرشتاین و تئوری ژئوکالچر. 43
2-1–1-13–5- تئوری ژئوپلیتیک گلاسنر. 45
2-1–1-13–6-‎هانتینگتون و نظریه ی برخورد تمدن‎ها 46
2-1– 1-14– چشم انداز تئوری‎های ژئوپلیتیک 48
2-1– 1-15– تحولات در ماهیت ژئوپلیتیک 49
2-1– 1-16– وزن ژئوپلیتیک 50
2-1–1-17– چالش ژئوپلیتیکی. 51
2-2 پیشینه تحقیق. 51
فصل سوم: روش اجرای تحقیق، مواد و روش
3-1 روش اجرای تحقیق. 55
3-1-1 نوع روش تحقیق. 55
3-1-2 روش گردآوری اطلاعات 55
3-1-3 ابزار گردآوری اطلاعات 55
3-1-4 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات 56
3-2 ویژگی‎های جغرافیایی و مختصات فرهنگی خاورمیانه 56
3-2-1-مرزخاورمیانه 60
3-2-2- اصطلاح اروپایی. 62
3-2-3- اقتصاد 62
3-2-4- نواحی خاورمیانه 63
3-3 موقعیت ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی‎در خاورمیانه 63
3-3-1-‎‎ایران. 64
3-3-2- لبنان. 71
3-3-3- سوریه 74
3-3-4- فلسطین. 77
3-3-5- عراق. 80
3-3-6- عمان. 83
3-3-7- بحرین. 83
3-3-8- کویت 84
3-3-9- اردن. 88
3-3-10- قطر. 92
3-3-11- اسرائیل. 93
3-3-12- مِصر. 95
3-3-13- لیبی. 96
3-3-14- اَلجَزایر. 97
3-3-15- افغانستان. 99
3-3-16- عربستان. 101
3-3-17- ترکیه 103
3-3-18- تونِس 104
3-3-19- مراکش 106
3-3-20- امارات متحده عربی. 109
فصل چهارم:‎یافته های تحقیق
4-1- مقدمه 114
4-2 مناطق جغرافیایی کشورهای اسلامی. 116
4-3 جایگاه جهانی اسلام درنظریه‎های ژئوپلیتیک 117
4-4 اهمیت ژئوپلیتیکی خاورمیانه 125
4-5 طرح خاور میانه بزرگ 127
4-6 بیداری اسلامی و ژئوپلیتیک جدید قدرت در خاورمیانه 130
4-7 بیداری اسلامی‎و ژئوپلیتیک خاورمیانه امروز. 131
4-8 بیداری اسلامی؛ بررسی تقابل‎ها و تعامل‎ها 133
4-9 تحلیل ژئوپولیتیکی در خاورمیانه و در جهان اسلام 134
4-9-1- ژئوپلیتیک‎‎ایران قبل از انقلاب اسلامی. 134
4-9-1-1-‎‎ایران و ژئوپلیتیک دو قطبی. 134
4-9-2- موقعیت‎‎ایران در پیمان سنتو. 136
4-9-2-1- ژئوپلیتیک‎‎ایران، حدفاصل پیروزی انقلاب تا آغاز جنگ تحمیلی. 136
4-9-2-2- استراتژی ژئوپلیتیکی صدور انقلاب 137
4-9-2-3- معنا و مفهوم صدور انقلاب 137
4-9-2-4- انزوای ژئوپلیتیک‎‎ایران. 138
4-9-3- ژئوپلیتیک‎‎ایران پس از وقوع جنگ تحمیلی. 140
4-9-3-1- نقش جنگ در شکل‏گیری ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه 141
4-9-4- استراتژی تنبیه متجاوز‎‎ایران و صف‌بندی‌های جدید ژئوپلیتیک 143
4-9-5- تحلیل ژئوپولیتیکی جایگاه ترکیه در جهان اسلام 145
4-10 انقلاب اسلامی و ترکیه 148
فصل پنجم: جمع بندی ، نتیجه گیری و پاسخ به فرضیات
5-1- نتیجه گیری و جمع بندی. 151
5-2- ارزیابی فرضیه 153
منابع و ماخذ 159
 
 
فهرست جداول
عنوان                                                                                                      صفحه
جدول 2-1 تفاوت‎های ژئوپلیتیک سنتی و ژئوپلیتیک انتقادی. 19
جدول 2-2 الگوهای متغیر قدرت ژئوپلیتیکی 2002-1815. 21
جدول 4-1 مقایسه گفتمان های مختلف اسلامی. 132
 
 
فهرست نقشه ها
عنوان                                                                                                      صفحه
نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان. 7
نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان. 7
نقشه 3-1 نقشه موقعیت جغرافیایی خاورمیانه 61
نقشه 3-2. 74
نقشه 3-3 نمایی از کشور کویت 87
نقشه 3-4 تقسیمات سیاسی کشور اردن. 91
نقشه 3-5 موقعیت سیاسی کشور مراکش 108
نقشه 3-6 سیاسی کشور امارات متحده عربی. 110
نقشه 3-7 مناطق شیعه نشین( هلال شیعی) 112
نقشه 3-8 کشورهای مسلمان(سبز پررنگ 100درصد مسلمان و زرد 50درصد مسلمان) 113
 
 
 

چکیده
 

این تحقیق تلاش دارد با روش توصیفی – تحلیلی همراه با مطالعات کتابخانه‎‎ای واسنادی به واکاوی جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام پرداخته و علل، زمینه‎ها و منشاء این جایگاه را مورد بررسی وتجزیه وتحلیل قرار دهد. مهمترین اهداف تحقیق جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام ،شناسایی ومعرفی کشور اسلامی‎در خاورمیانه وارائه راهکار‎های لازم در جهت بهبود روابط کشورهای اسلامی‎در خاورمیانه و سایر کشورهای اسلامی‎‎می‎باشد. در مجموع نتایج تحقیق نشان می‎دهد که منطقه خاورمیانه بدلیل قابلیت‎ها وتوانمندیهای ویژه درعرصه‎های مختلف اقتصادی،سیاسی،نظامی و فرهنگی اجتماعی، همواره وبه خصوص درطی دهه‎های اخیراعتبارونقش خودرابه عنوان منطقه ای راهبردی در سیاست بین الملل حفظ کرده است.موقعیت واهمیت ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیکی وژئواکونومیکی‎‎این منطقه باعث شده که خاورمیانه همواره درپیش برد طرح‎های راهبردی غرب و به خصوص آمریکا جایگاه منحصر به فردی داشته باشد و قدرت‎های بزرگ همیشه منافع مهمی‎را برای خودشان در‎‎این منطقه از جهان متصور باشند. بیداری اسلامی ماه های اخیر که متأثر از انقلاب اسلامی است، دسته‌بندی‌های قدرت را در این منطقه، تحت تأثیر قرار داده است. بروز تحولات سریع وغیر قابل انتظار در کشورهای اسلامی منطقه به ویژه کشورهایی همانند تونس، مصر، لیبی، یمن و. . . بار دیگر این منطقه را به مرکز سیاست‎های بین المللی و کانون رقابت‎های ژئوپلیتیکی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل کرد. بنابراین آنچه که در حال حاضر درخاورمیانه درحال قدرت‎ی‎ابی می‎باشد اندیشه مقاومت و بیداری اسلامی‎با محوریت ملتهای مسلمان منطقه می‎باشد. با شکست پروژه ناسیونالیسم عربی و سوسیالیسم عربی و خلاء موجود در فضای روشنفکری جهان عرب الترناتیو تفکر مقاومت اسلامی‎قوت‎یافته است. همچنین آنچه دنیای غرب از تحقق آن در خاورمیانه واهمه دارد، خروج کشورها و ملتهای منطقه از وابستگی به غرب و استقلال خواهی است. حال اگر‎‎این «استقلال طلبی» با چاشنی «هویت اسلامی» تلفیق گردد، به سالها وابستگی جهان اسلام به غرب پایان خواهد داد. دنیای اسلامی‎که با ظرفیتهای کم نظیرسیاسی و اقتصادی می‎تواند سایر مکاتب دنیایی و مادی را فرو دست خود ببیند.
بطور کلی اکثر فعالیتها در‎‎این منطقه حرکت به سوی استقلال و خودکفایی است. محور «مقاومت» در منطقه خاورمیانه توانسته است با تکیه بر اندیشه اسلامی‎سنگرهای طرح خاورمیانه بزرگ را‎یکی پس از دیگری فتح نماید و‎‎اینک با توجه به فرهنگ مشترک مردم منطقه، زمان شکل گیری رسمی‎«خاورمیانه اسلامی‎با ویژگی «استقلال خواهی» است.
 
کلید واژه‎ها: ژئوپلیتیک، جهان اسلام ،کشورهای خاورمیانه

 
 
 
مقدمه
خاورمیانه منطقه‌ای است که سرزمین‌های میان دریای مدیترانه و خلیج فارس را شامل می‌شود. خاورمیانه بخشی از آفریقا– اوراسیا‎یا به طور خاص آسیا شمرده می‌شود و در بعضی موارد جزئی از آفریقای شمالی را در برمی‌گیرد.‎‎این ناحیه گروه‌های فرهنگی و نژادی گوناگونی از قبیل فرهنگهای عربی، ترکی، بربرها، بلوچی، ایرانی، کردی، اسرائیلی و آشوری را در خود جای داده‌است.
جهان اسلام اصطلاحی است برای سرزمین‌هایی که بیشتر مردم آن پیرو دین اسلام باشند. پیروان اسلام بیش از‎یک میلیارد نفر تخمین زده می‌شوند که پیرو‎‎ایین محمد فرزند عبدالله (پیامبر مسلمانان) از مردمان حجاز و‎‎ایینی با قدمت بیش از ۱۴۰۰ سال (سال قمری) هستند.
کشورهای اسلامی‎به کشورهایی گفته می‌شود که دین رسمی‎آن‌ها‎یا دین بیشتر جمعیت آنان اسلام است. بیشتر کشورهای اسلامی‎در خاورمیانه، آسیای میانه، شمال آفریقا، و جنوب شرقی آسیا هستند.
اهمیت خاورمیانه دلایل زیادی دارد و به مسائل و موضوعات مختلفی برمی‌‌گردد. از لحاظ فرهنگی، خاورمیانه محل ظهور همه ادیان الهی است و به همین دلیل مردم‎‎این منطقه بسیار دین‌باور هستند؛ به لحاظ جغرافیایی خاورمیانه محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا است؛ به لحاظ ژئوپلیتیکی نقاط مهمی‎مثل باب‌‌المندب، تنگه هرمز و کانال سوئز در خاورمیانه واقع شده است و نقاط بسیار مهم استراتژیک در سطح جهان هستند؛ به لحاظ اقتصادی منطقه خاورمیانه بیش از ۶۴ درصد مخازن نفت و گاز دنیا را در خودش جای داده است که‎‎این هم‎ی‎ک موقعیت ممتاز به منطقه بخشیده است. از دیرباز‎ یعنی حدود ۵۰۰ سال پیش نیز تمام قدرت‌‌های بین‌‌المللی و استعمارگران تلاش کرده‌‌اند تا در‎‎این منطقه حضور داشته باشند؛ پرتغالی‌‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌‌ها، انگلیسی‌‌ها و آمریکایی‌‌ها پس از جنگ جهانی دوم تلاش کردند در‎‎این منطقه حضور داشته باشند و استراتژیست‌‌های بزرگ همواره درطول تاریخ گفته‌‌اند که برای تسلط بر جهان باید بر خاورمیانه مسلط بود.این‎ی‎ک واقعیت است. باتوجه به موارد فوق ‎‎این تحقیق در نظر دارد تا جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام رامورد بررسی قرار داده و ارائه راهکار نماید.‎‎این تحقیق شامل 5 فصل می‎باشد که در فصل اول به کلیات تحقیق شامل بیان مساله، سوالات تحقیق، فرضیه ­ها، واژه‎ها و مفاهیم پرداخته، در فصل دوم به ادبیات تحقیق و مبانی ومفاهیم و پیشینه تحقیق می‎پردازد، درفصل سوم به روش اجرای تحقیق، مواد و روشها ، در فصل چهارم به‎یافته های تحقیق پرداخته و در فصل پنجم به ارزیابی فرضیه و نتیجه گیری و پیشنهادها و منابع و ماخذهای مورد استفاده در تحقیق را بیان می‎کنیم.

 
 
فصل اول
کلیات تحقیق
 

1-1 بیان مساله
 

گرچه خاورمیانه کانون پیدایش سه کیش بزرگ اسلام، مسیحیت و‎ی‎هود بوده است، اما فرهنگ مردم در خاورمیانه بر معتقدات اسلام بنیان نهاده شده است. موقعیت