رفتار ارتکابی و مرتکب آن نیاز دارد. مقنن برعکس عنصر مادی احکام و مقررات مربوطه به عنصر روانی قتل عمدی را طی چهار بند در ماده 290 قانون مجازات اسلامی بیان کرده است. چنانچه مقنن در ماده فوق برای تحقق قتل عمدی دو ضابطه را ارائه نموده است. ضابطه اول قتل عمدی یعنی، قصد ایراد جنایت را طی بندهای (الف و ب) و ضابطه دوم قتل عمدی یعنی، قصد انجام کار نوعاً کشنده را در بندهای (ب و ج) بیان کرده است. بنابراین آنچه که ماحصل این تحقیق محسوب می‌شود موضوع امکان یا عدم امکان ارتکاب قتل عمدی از طریق ترک فعل است این موضوع از مسائل مهم و اختلاف برانگیز حقوق جزاست که از دیرباز مورد بحث فقها و حقوق‌دانان بوده است این مسئله که آیا جرم قتل عمدی که غالباً با فعل ارتکاب می‌یابد، ممکن است با اجتماع شرایطی با ترک فعل نیز تحقق پیدا کند؟ از منظر قانون مجازات اسلامی و یافته‌های این تحقیق، این جرم نه تنها با فعل بلکه با ترک فعل هم قابل ارتکاب است و رفتار مرتکب از عناصر اصلی و ضروری برای تحقق این جرم می‌باشد و هدف اصلی این تحقیق علاوه بر تبیین اجزای عنصر مادی قتل عمد اثبات این مطلب است که ترک فعل همانند فعل می‌تواند به عنوان رفتار مادی قتل عمد واقع شود. مناقشه و تشکیکی که از سوی بعضی از صاحب نظران در این زمینه ابراز شده از منظر قانون مجازات اسلامی قابل پذیرش نیست. این مسئله با روش توصیفی- تحلیلی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: عنصر مادی، جنایت عمدی، قتل عمدی، رفتار مجرمانه، حقوق کیفری ایران
فهرست مطالب
عناوین                                                                                                  صفحه
مقدمه 1
1- بیان مسأله 2
2- سابقه‌ی تحقیق 3
3- ضرورت انجام تحقیق و جنبه نوآوری آن 4
4- سئوالات تحقیق 5
5- فرضیات تحقیق 5
6-اهداف و کاربردهای تحقیق. 6
7- روش انجام تحقیق 6
8- ساماندهی طرح تحقیق 6
فصل اول– بررسی مباحث عمومی عنصر مادی قتل عمد در حقوق کیفری ایران
بخش اول- تاریخچه جنایت قتل عمدی، تعریف جرم، ارکان جنایت قتل عمدی و اقسام آن، دسته‌بندی جرائم به اعتبار نتیجه و انواع رفتار مجرمانه. 9
مبحث اول- تاریخچه جنایت عمدی علیه تمامیت جسمانی افراد 9
گفتار اول- پیشینه تاریخی جنایت قتل عمدی پیش از اسلام. 10
گفتار دوم- پیشینه تاریخی جنایت قتل عمدی در دوران اسلام 11
گفتار سوم- پیشینه تاریخی جنایت قتل عمدی در قوانین موضوعه. 12
مبحث دوم- تعریف جرم 19
گفتار اول- تعریف جرم از منظر علمای حقوق کیفری 19
گفتار دوم- تعریف جرم از منظر حقوق اسلامی. 19
گفتار سوم- تعریف جرم از منظر قوانین موضوعه. 20
مبحث سوم- ارکان جنایت قتل عمدی و اقسام آن. 21
گفتار اول- ارکان جنایت قتل عمدی. 21
مبحث چهارم- دسته‌بندی جرائم به اعتبار نتیجه 31

الف
گفتار اول- جرائم مطلق. 31
گفتار دوم- جرائم مقید 32
مبحث پنجم- اقسام رفتار مجرمانه 32
گفتار اول- فعل 33
گفتار دوم- ترک فعل 37
گفتار سوم- اجتماع فعل و ترک فعل 38
بخش دوم- شیوه‌های دخالت در وقوع جرم، عامل و اجتماع علل در ارتکاب جرائم و رابطه علیت در معنای عام و مفاهیم مشابه آن، وسیله، آلات و نحوه‌ی ارتکاب جرائم. 43
مبحث اول- شیوه‌های دخالت مرتکب در ارتکاب جرائم 43
گفتار اول- دخالت مرتکب در وقوع جرم به نحوه مستقیم 43
گفتار دوم- دخالت مرتکب در وقوع جرم به نحوه غیرمستقیم. 45
مبحث دوم- عامل ارتکاب جرم. 46
گفتار اول- عامل یا عوامل انسانی. 47
گفتار دوم- عامل یا عوامل غیرانسانی 51
گفتار سوم- اجتماع عامل انسانی و غیرانسانی 52
مبحث سوم- اجتماع علل و عوامل در ارتکاب رفتار مجرمانه 53
گفتار اول- اجتماع علل موازی در ارتکاب رفتار مجرمانه 53
گفتار دوم- اجتماع علل طولی در ارتکاب رفتار مجرمانه 54
گفتار سوم- اجتماع علل طولی و عرضی در ارتکاب رفتار مجرمانه. 57
مبحث چهارم- بررسی رابطه علیت در معنای عام آن، از نظر اقسام، مفهوم، انواع، ویژگی‌ها و مفاهیم مشابه و نظریه‌های رایج در قلمرو رابطه علیت 57
گفتار اول- اقسام رابطه علیت در معنای عام 58
گفتار دوم- مفهوم رابطه علیت در معنای عام. 59
گفتار سوم- انواع رابطه‌ی علیت در معنای عام. 64
گفتار چهارم- ویژگی‌های حقوقی رابطه علیت در معنای عام 70
گفتار پنجم- مفاهیم و اصطلاحات مشابه رابطه علیت. 76
گفتار ششم- نظریه‌های رایج در قلمرو رابطه علیت 78
مبحث پنجم- وسیله، آلات و شیوه‌ی ارتکاب جنایت. 85
فصل دوم- بررسی مباحث اختصاصی عنصر مادی قتل عمد در حقوق کیفری ایران
بخش اول- تعریف، انواع و عناصر متشکله‌ی جنایت قتل عمدی. 89
مبحث اول- تعریف جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد. 89
گفتار اول- تعریف قتل. 89
گفتار دوم- تعریف قتل عمدی. 90
گفتار سوم- تعریف قتل عمدی موجب قصاص. 90
مبحث دوم– انواع جنایت. 91
مبحث سوم- عناصر متشکله‌ی جنایت قتل عمدی 91
گفتار اول- عنصر روانی 92
گفتار دوم- عنصر مادی. 105
بخش دوم- بررسی ضوابط عمومی و اختصاصی بندهای چهارگانه ماده 290 ق.م.ا. . 116
مبحث اول- بررسی ضوابط عمومی بندهای چهارگانه ماده 290 قانون مجازات اسلامی. 116
گفتار اول- مرتکب رفتار. 116
گفتار دوم- مجنی‌علیه. 116
گفتار سوم- انجام کار صالح در ایجاد جنایت 117
گفتار چهارم- وقوع جنایت به فعل مقصود. 117
گفتار پنجم- تحقق نتیجه مجرمانه. 117
گفتار ششم- اثبات رابطه علیت 118
گفتار هفتم- تقارن عنصر روانی و مادی 118
گفتار هشتم- اجتماع جنایت 118
گفتار نهم- عدم ضرورت شناخت هویتی 119
گفتار دهم- قصد صدور و قصد اصابت رفتار مجرمانه بر مجنی‌علیه 119
گفتار یازدهم- علم به موضوع 119
گفتار دوازدهم- قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی معین. 120
گفتار سیزدهم- قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی غیرمعین از یک جمع 120
مبحث دوم- بررسی ضوابط اختصاصی بندهای چهارگانه ماده 290 قانون مجازات اسلامی 120
گفتار اول- تحلیل بند (الف) ماده 290 قانون مجازات اسلامی 120
گفتار دوم- تحلیل بند (ب) ماده 290 قانون مجازات اسلامی 122
گفتار سوم- تحلیل بند (پ) ماده 290 قانون مجازات اسلامی. 129
گفتار چهارم- تحلیل بند (ت) ماده 290 قانون مجازات اسلامی 133
نتیجه‌گیری. 136
پیشنهادات. 139
فهرست منابع. 140
Abstract. 147
بسم الله الرحمن الرحیم
لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا
معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط
سوره حدید «آیه25» همانا فرستادیم پیمبران خویش را به نشانی ها
 و فرستادیم با ایشان کتاب و ترازو را تا قیام کند مردم بداد.

مقدمه
 

قتل نفس از مهم‌ترین صدمات بدنی است که بر فرد وارد می‌شود. بنابراین از جمله جرائمی است که به شدت به نظم جامعه لطمه وارد می‌سازد. سایر جرائم نظیر سرقت، کلاهبرداری و . تا اندازه‌ای قابل جبران و ترمیم هستند ولی قتل، جبران‌ناپذیر است و کسی که قربانی دست ظالمانه‌ای شده جان به جان آفرین تسلیم نموده است، اعاده او به حال حیات، از محالات است، به‌علاوه قتل نفس مخالف احساسات نوع دوستی و انسان پروری است و اثرات فردی و اجتماعی مهمی دربر دارد. از طرف دیگر افکار عمومی نسبت به قاتل به نهایت درجه انزجار رسیده و خواهان شدت مجازات و از بین بردن وجود قاتل در جامعه می‌باشند. ضرر معنوی که به خانواده مقتول وارد می‌شود چه بسا اثرات وخیمی به دنبال داشته باشد تا آنجا که بسیاری از خانواده‌ها با شنیدن کشته شدن عزیزانشان دچار ضربات روحی شدید مانند بیماری‌های روحی ضایعات بدنی و سکته شده‌اند. از این رو جنایت قتل عمدی را می‌توان «ام‌الجنایات» نامید. در طول تاریخ مجازاتی که این جرم به همراه داشته است، اشد مجازات یعنی اعدام و قصاص بوده و در حال حاضر نیز در کشور ما مجازات این جرم قصاص است. بنابراین کوچک‌ترین تردیدی در شناخت اصول و قواعد حاکم بر این جرم، ممکن است، اثرات جبران‌ناپذیری به‌دنبال داشته باشد.
بنابراین جرم قتل عمدی مانند جرائم دیگر از اجتماع دو عنصر روانی و مادی تشکیل شده است. چنانچه همه حقوق‌دانان اتفاق نظر دارند که یکی از ارکان تشکیل دهنده هر جرم را رکن مادی تشکیل می‌دهد. این عنصر دارای اجزای مختلفی است که وجود برخی از آنها در همه جرائم ضروری است؛ اما برخی دیگر فقط در بخشی از جرایم لازم به‌شمار آمده‌اند. این اجزاء عبارتند از: رفتار مجرمانه، شرایط قانونی لازم، نتیجه مجرمانه و رابطه علیت. رفتار مجرمانه برای تحقق هر جرمی ضروری است و هیچ جرمی بدون آن پدید نخواهد آمد. علاوه بر رفتار مجرمانه، معمولاً برای تحقق هر جرمی، قانون‌گذاران به طور صریح یا ضمنی شرایط را لازم می‌دانند که این شرایط به اختلاف جرائم، متفاوت خواهد بود. در برخی جرایم، قانون‌گذار پدید آمدن نتیجه خاصی را لازم می‌دانند که اصطلاحاً این نتیجه را نتیجه مجرمانه می‌نامند. (قپانچی، 1381، 106) در این گروه از جرایم که در فرهنگ حقوقی کشور ما جرائم مادی (باهری، 1384، 195؛ گلدوزیان، 1387، 218) یا مقید (صانعی، 1355، 385؛ محسنی، 1382، 384) نامیده می‌شود، باید رابطه‌ای بین رفتار مجرمانه و نتیجه مجرمانه وجود داشته باشد، به‌گونه‌ای که نشان دهد نتیجه مورد نظر در اثر رفتار مجرمانه پدید آمده است. اصطلاحاً به این رابطه، رابطه علیت گفته می‌شود. (قپانچی، 1381، 106) بنابراین بررسی عنصر مادی قتل عمد از آن جهت قابل توجه است که در این قسم از جرایم مهمترین حق انسانی یعنی حق حیات که زیربنای حقوق دیگری است مورد تجاوز قرار می‌گیرد. از حیث نظری نیز این جرم جایگاه ویژه‌ای دارد. زیرا از نظر تاریخی، خاستگاه مباحث بسیار مهمی همچون رفتار مرتکب، شرایط و اوضاع و احوال، نتیجه مجرمانه و رابطه علیت بوده که قرنهاست ذهن اندیشمندان حقوق کیفری را به خود مشغول داشته‌اند. بنابراین بررسی این جرم، شایسته توجهی درخور است.

1- بیان مسأله
 

جرائم علیه تمامیت جسمانی از زمره جرائم خشونت‌آمیز می‌باشد. این جرایم علیه جسم و جان یعنی آنچه (برخلاف مال) تنها دارایی واقعی انسان و جزئی از وجود اوست، ارتکاب می‌یابند. قتل، انسان را از عزیزترین دارایی وی، یعنی حق حیات، محروم می‌سازد و تنها جرمی است که صدمه‌ی ناشی از آن غیرقابل جبران و بازگشت است. (میرمحمدصادقی، 1386، 19) قتل نفس بزرگترین صدمه‌ی بدنی است که به افراد وارد می‌شود. (پاد، 1385، 29) بنابراین جنایت قتل عمدی از زمره‌ی جرائمی است که از ابتدای خلقت انسان تا به حال وجود داشته و هیچ‌گاه هم از قباحت و زشتی آن کاسته نشده است. (پوربافرانی، 1388، 29) مطابق آموزه­های دینی ما اولین جرم، قتل عمدی و خون ریخته شده در نسل نخستین بشر اتفاق افتاده است و آن قتل هابیل به دست برادرش قابیل می‌باشد. (سوره «5»، آیات 31-27) بدیهی است هرگاه جنایت وارده ناشی از قصد مستقیم یا غیرمستقیم مرتکب جرم باشد، بر شناعت و زشتی عمل افزوده است و برچسب قاتل بر پیشانی مجرم نقش می‌بندد. (میرمحمدصادقی، 1386، 19) خداوند در قرآن کریم این قباحت و زشتی را به زیباترین وجه بیان می‌فرماید: «هر کس شخصی را بی‌آنکه کسی را کشته یا در زمین فسادی کرده است، بکشد چنان است که همه آدمیان را کشته است.» (سوره «5»، آیه­ی 32) چنانکه امام علی علیه السلام به مالک اشتر می‌فرماید: «بپرهیز از خونها و خونریزیهای به ناحق، زیرا هیچ چیز، از خونریزی به ناحق، موجب کیفر خداوند نشود و بازخواستش را سبب نگردد.» (نهج البلاغه، 1387، نامه 53)
بنابراین دین اسلام قصاص را تشریع کرده است تا عدالت و امنیت جامعه تضمین گردد و از قتل و تجاوز جلوگیری به عمل آید و مایه حیات و بقای آن شود. این دین آسمانی قصاص را به عنوان حق‌الناس تشریع نموده و آن را به اولیای مقتول یا شخص جنایت دیده (در مورد جراحات عمدی) عطا کرده تا حیات طیّبه­ی انسانی مستمر گردد. چنانچه خداوند حکیم در قرآن کریم درباره اهمیت قصاص می‌فرماید: «ای خردمندان، حکم قصاص برای حیات شماست تا شاید پرهیزگار شوید.» (سوره«2»، آیه­ی 179) به همین جهت قانون‌گذاران در جوامع مختلف، شدیدترین مجازاتها را برای مرتکبین جرم قتل عمدی (قصاص یا اعدام) تعیین نموده ­اند. مع‌الوصف با توجه به اینکه سلب حیات از انسانها آثار غیرقابل جبران دارد، موضوع مورد مطالعه در این تحقیق «بررسی عنصر مادی قتل عمد در حقوق کیفری ایران» می‌باشد و با عنایت به اینکه تعیین جایگاه رفتار مادی در ارکان جرم، امری ضروری است، بنابراین لازم است رفتار مادی جرم به نحو مستقل مورد بررسی قرار گیرد. در این خصوص باید گفت رفتار انسان ممکن است به صورت‌های مختلف متعلق حکم جزایی قرار گیرد. گاه قانون‌گذار مخاطبان خود را از فعل خاص منع می‌کند. گاه مخاطبان قانون‌گذار به انجام دادن فعل تکلیف شده‌اند و گاه تلفیق هر دو صورت، جرم خاصی را پدید می‌آورد که به جرم فعل ناشی از ترک فعل موصوف است. (اردبیلی، 1385، 210 و 209) به ‌طور خلاصه غرض از این تحقیق، تبیین و تشریح اجزاء عنصر مادی قتل عمد و بیان نظر قانون‌گذار در قوانین موضوعه و نظرات فقها و حقوق‌دانان در این خصوص و تعیین شرایط و ضوابط آن می‌باشد.

3- ضرورت انجام تحقیق و جنبه نوآوری آن
 

بررسی موضوع بیانگر دامنه گسترده این موضوع در حقوق جزای عمومی و اختصاصی می‌باشد. با توجه به اینکه عنصر مادی در تمام مصادیق قتل‌های مجرمانه مشابه است و تفاوتی از این حیث میان آنها نیست. (آقایی‌نیا، 1386، 173 و 172) بلکه تفاوت اساسی در نوع قتل‌ها در عنصر روانی است. (زراعت، 1386، 176) بدیهی است که از نظر حقوق کیفری بحث راجع به عنصر روانی جرم با وجود و تحقق عنصر مادی جرم مطرح خواهد شد. (ولیدی، 1385، 172) به علاوه به وجود آمدن تئوری‌های جدید در مورد رفتار مادی قتل عمد به ویژه فعل مثبت غیرمادی و فعل سلبی (ترک فعل) و تقسیم عنصر مادی قتل عمد به افعال ایجابی (فعل مثبت مادی و غیرمادی) و افعال سلبی (ترک فعل مادی و غیرمادی) و فعل ناشی از ترک فعل و تشخیص رفتار نوعاً کشنده و نادراً کشنده و بی‌تاثیر نبودن شرایط و اوضاع و احوال در ارتکاب جرم و احراز رابطه علیت میان رفتار مادی و دیگر عناصر جرم همچون عنصر معنوی و قانونی با نتیجه مجرمانه (سلب حیات) می‌باشد. افزون بر این، نتایج حاصل از این بحث تنها اختصاص به جرم قتل عمد نبوده بلکه در احراز و شناسایی ارکان دیگر جرائم به ویژه جرایم مقید کاربرد خواهد داشت. لذا با توجه به دلایلی که گفته شد اهمیت و ضرورت هر چه بیشتر این تحقیق را بر ما نمایان می‌سازد. چنانچه به وجود آمدن تئوریهای جدید در زمینه عنصر مادی قتل عمد به ویژه فعل مثبت غیرمادی و فعل سلبی (ترک فعل) اسباب شناخت دقیق‌تر رفتار مادی قتل عمد و نیز به علت عدم تحقیق مستقیم و مستقل در این زمینه می‌توان بیان داشت این تحقیق گامی مؤثر در تبیین سیاست کیفری ایران نسبت به این رویکردها را ارائه خواهد داد.

4- سئوالات تحقیق
 

1- آیا در قوانین موضوعه کشور ما تقسیم‌بندی رفتار مرتکب به فعل یا ترک فعل و یا فعل ناشی از ترک فعل پذیرفته شده است؟
2- آیا در ترک فعل یک نیروی علیتی وجود دارد که بتواند آن ترک فعل را علت تامه‌ی رفتار مجرمانه قلمداد کرد؟
3- آیا در نظام کیفری کشور ما ترک فعل را به عنوان رفتار مادی جرائم مقید همچون جرم قتل عمد مورد پذیرش قرار گرفته است؟
4- آیا اینکه قانون‌گذار از واژه ایجابی و انجام کار برای رفتار مادی قتل عمد بکار برده است به معنای نفی ترک فعل به عنوان رفتار مادی قتل عمد است؟

5- فرضیات تحقیق
 

1- اگرچه در قوانین جزایی کشور ما صریحاً به تقسیم رفتار مادی جرم پرداخته نشده است، با وجود این تنها می‌توان رفتار مرتکب را به فعل و ترک فعل مادی و غیرمادی تقسیم کرد.
2- اگرچه ترک فعل یک امری عدمی است و فاقد نیروی علّی برای حدوث یک امر موجود است؛ اما به نظر می‌رسد براساس معیارهای عرفی نه جوهری بتوان ترک فعل را واجد صلاحیت و شایستگی لازم برای شناسایی آن به عنوان علت صدمه‌ی جزایی دانست.
3- اگرچه رفتار مادی قتل عمدی غالباً فعل است؛ مع هذا به نظر می‌رسد که بتوان ترک فعل را به عنوان رفتار مادی جرائم مقید از جمله قتل عمد مورد پذیرش قرار داد؛ هم چنان که این نظر مقبول قانون‌گذار و حقوق‌دانان نیز می‌باشد.
4- اگرچه حقوق‌دانان غالباً رفتار مادی قتل عمد را فعل معرفی کرده‌اند، دلیلش شاید این باشد که رفتار مادی قتل عمد بیشتر افعال ایجابی می‌باشد، با وجود این با تصویب قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 مقنن ترک فعل را همچون فعل تحت شرایطی به عنوان رفتار مادی قتل عمد پذیرفته است.

6-اهداف و کاربردهای تحقیق
 

1) تحقیق در مورد نحوه ارتکاب و شیوه‌ی دخالت عامل یا اجتماع علل در ارتکاب قتل عمدی.
2) تبیین و تشریح دومین رکن از ارکان اختصاصی جنایت قتل عمد.
3) تعیین و تبیین سیاست کیفری ایران در خصوص عنصر مادی قتل عمد.
نتایج بدست آمده از این تحقیق برای نهادها و دستگاه‌های اجرایی و همچنین برای سیستم قضایی کشور از جهت شناسایی هر چه بیشتر این جرم و تطبیق آن با جرائم مطروحه قابل استفاده می‌باشد. علاوه بر این، بررسی عنصر مادی قتل عمد موجب می‌شود تا مقنن در قوانین آتی، قوانینی جامع و مانع را به تصویب برساند تا شاهد رویه قضایی واحد در این زمینه باشیم.

7- روش انجام تحقیق