صفویان ابنیه فراوانی در شهر بنا کردند، لردکرزن احداث اغلب آب انبارهای یزد را به صفویان نسبت داده است. در این دوره کوشش شد تا با فراهم کردن مقدماتی مانند ایجاد مجموعه میدان کهنه شاهی، میدان صفوی، امامزاده، مسجد، محله پشت باغ و مجموعه نقشین ساباط شهر گسترش یابد. در حقیقت بررسی آثار تاریخی موجود نشان می دهد شهر یزد در عصر صفویه بیشتر به سمت غرب و جنوب غرب گسترش یافته است. از این می توان به مجموعه باغ گندم ( شامل حسینیه، مسجد، باغ ها و آب انبارها) اشاره کرد که در قسمت مرکزی مغرب دیوارهای قدیمی شهر بر پا شده است. اثر عمده دیگر میدان کهنه شاه، میدان صفویه و مجموعه شاهی است که در غرب قسمت های جنوبی دیوار کهنه و در جنوب غربی مجموعه باغ گندم ، در عهد صفوی بر جای مانده است. در سمت جنوب، محله پشت باغ و مجموعه نقشین ساباط ، در دوره صفویه به وجود آمده و در دوره قاجاریه کامل شده است(شرکت مهندسین مشاور یزد،۱۳۶۲: ۲۳).
۳-۲-۶-۳-۸ دوره زندیه و قاجار
اطلاعات ما از شکل شهر پس از دوره صفویه تا قاجاریه بسیار اندک است، جز آن که پس از یک دوره فترت در تجارت ، در دوره زندیه بازرگانی رونق مجدد یافت. این مسئله همراه علاقه زندیان به توسعه بازرگانی موجب ایجاد چندین بازار در شهر شد. بخش جنوبی مجموعه بازار فعلی یزد در همین زمان تکوین یافته است. بازار قیصریه یزد با ویژگی های خاص خود از بناهای حاکم یزد، محمد تقی خان است( سرایی، ۱۳۷۱: ۱۲۰).
محمد تقی خان در همین زمان میدان خان که از مهمترین میادین تاریخی شهر است، بنا کرد. بازار کاشیگری، از بازارهای دیگری بود که محمد تقی خان بنا کرد. این بازار تا امروز حیات خود را حفظ کرده است. بنابر این می توان گفت که دومین تحول همه جانبه و مرحله تکوین مجموعه بازار معاصر یزد، به دوران زندیه باز می گردد. محمد تقی خان و خانواده او ، با حکومتی بیش از ۵۰ سال ، در دوران زندیه و اوایل قاجاریه تأثیر فراوانی بر عمران و آبادانی شهر نهادند. اما ظاهراً شکل شهر و گسترده آن در این دو دوره تغییر چندانی نیافت(همان منبع:۱۲۱).
در مورد تحولات و ساخت و سازهای شهری در دوره قاجاریه می توان گفت بافت کهن شهر یکسر از بخش جدید تفکیک شده بود و این نشان می دهد که شهر مدام به سمت جنوب و جنوب غربی ، که محل گسترش شهر معاصر بوده اند گسترده شده است. به این ترتیب سیمای شهر رفته رفته با سیمای امروزی آن منطبق می شود. بر اساس نوشته جکسن و مک گرگور می توان دانست که باروی شهر دیگر اهمیت دفاعی گذشته را نداشته، موجب تشخیص شهر از طبیعت اطراف نیز به شمار نمی آمد. در همین دوران شهر پذیرای اشکال مدرن زندگی همچون تلگراف خانه، پست خانه و بانک گردید.
شهر در دوران قاجاریه همچنان به سوی جنوب و جنوب غربی گسترش یافته است. در بخش جنوبی مجموعه محمد تقی خان یزدی (شامل مدرسه، مسجد، قسمتی از بازار، میدان خان و مدرسه خان)، مجموعه خواجه خضر (شامل بازارچه، آب انبار، حسینیه) در این دوره بنا شدند. در بخش غربی و جنوب غربی شهر مجموعه شاهی، امامزاده، مسجد، مجموعه پشت باغ و مجموعه نقشین ساباط که از دوران صفویه بنای آن آغاز شده بود ، در این دوران تکمیل شد.
۳-۲-۶-۳-۹ دوره پهلوی
شهر یزد در دوره فئودالی تحولات چشمگیری پیدا نکرد. این دوره مصادف با دوره مدرنیزاسیون است و تحولات سریع اقتصادی و اجتماعی در جهان را که کشور ایران هم از آن بی تأثیر نماند، پذیرفت. این دوره، دوره روابط سرمایه داری نامگذاری شد، دگرگونی های اساسی که مسائل بی شمار شهری وروستایی را به دنبال آورد مربوط به این دوره است(شمایی، ۱۳۸۰: ۱۸۰).
نفوذ استعمارگران و تبدیل ایران به یک کشور نیمه مستعمره نتیجه فعالیت سرمایه داران خارجی در دهه های آخر قرن ۱۹ روی داد ، سبب رشد سریع بورژوازی در ایران شد. بعد از قرار گرفتن ایران در سیستم سرمایه داری جهانی، دیگر نمی توان از فرایندهای اجتماعی – اقتصادی و در اینجا از شهری که یک سازمان فضایی در رابطه با نظام اجتماعی – اقتصادی حاکم است ، به صورت جهانی از سیستم ارتباطات جهانی سخن گفت (توسلی،۱۳۶۰: ۵۹) . فعالیتهای سرمایه دارن خارجی در ایران از جمله به شکل بانک هایی همچون بانک شاهنشاهی که به انگلیسی ها واگذار شد و بانک استقراضی ایران و روس در اختیار روسیه بود ساخت فضایی شهرهای ایرانی را دگرگون کرد. در گوشه میدان خان واقع در بازار شهر یکی از این بانک ها با سنگ نوشته مرمر در بالای سردر باقی مانده است. بعدها بانک در مسیر و تقاطع خیابان ها به صورت یکی از عناصر مشخص و فعال شهری درآمد.
استعمار جهانی در کشورهای زیر سلطه خود به ایجاد تأسسیسات و تجهیزاتی که هدف اولیه و اساس آن برقراری ارتباط برای خدمت به کشور مسلط بود، دست زد. در یزد راه آهن، راه شوسه، خطوط تلگراف موجب دگرگونی در ساخت منطقه شد. در دوره بعد از کودتای سال ۱۲۹۹ که به ایجاد نظام متمرکز مرکزی انجامید، علی رغم وجود سیستم وابستگی ، رشته صنایع کارخانه ای مانند ریسندگی و بافندگی در شهرها به ویژه در یزد استقرار یافت.

در سال ۱۹۲۰ ایجاد راه های شوسه، زندگی جدیدی به ارتباط منطقه ای بخشید و علاوه بر حیوانات بارکش، اتومبیل هم در کار حمل و نقل رایج شد. ایجاد راه آهن این ارتباط را وسیع تر کرد و سپس در دهه ۱۹۶۰ طرح هایی توسط امریکا بنا شد. از جمله فرودگاه های مجهز و شهرک های صنعتی.
تجلی سیستم اداری ـ انتظامی در شهرها به صورت عناصری مانند پادگان های درون شهری و وزارتخانه ها بود. در شهرهای ایران و به ویژه یزد از دهه ۱۳۰۰ به بعد تغییرات کالبدی چشمگیر به وجود آمد که همه در ارتباط با ساخت اجتماعی ـ اقتصادی جامعه و قرار گرفتن ایران در سیستم سرمایه داری آشکار می شود. در مرکز شهر، بازار که بر اساس سیستم تولید کارگاهی استوار بود، بر اثر دگرگونی ساخت اقتصادی جامعه و رشد روابط سرمایه داری وابسته به امپریالیسم به تدریج دچار دگرگونی شد. بخش هایی از آن رو به تعطیلی گذاشت، بخش هایی دچار تغییرات شد و سازمان فضایی آن دگرگون شد و اجناس کارخانه ای بدون نظم به گذرهای آن راه پیدا کردند و در مواردی قسمت هایی از فعالیت های آن به کنار خیابان کشیده شد.
در دهه های ۴۰ و ۵۰ رشد روابط سرمایه داری در ایران همچنان به گسترش فاصله روستا و شهر انجامید. علاوه بر آن توزیع جغرافیایی زیر ساخت ها و تأسیساتی که در دوره رشد روابط سرمایه داری در دهه های اخیر در ایران ایجاد شد ، موجب نابرابری فضایی محیط زیست در نواحی و محلات شهری شد. شهر یزد و بیشتر شهرهای قدیمی ایران علی رغم نوسازی های گسترده در اطراف شهر در دو دهه اخیر قسمت عمده جمعیت در محلات قدیمی و درونی شهر که ساخت فضایی دوره فئودالی خود را حفظ کرده، زندگی می کنند. مسئله ترکیب قدیمی و فرسوده بخشهای درونی شهر و عدم پاسخگویی آن به نیازهای بورژوازی شهری و سیاست های شهری مبنی بر استقرار تأسیسات و تجهیزات اساسی در بخش های نوساز در طول دهه های ۴۰ و ۵۰ موجب فرسودگی بیشتر و تبدیل مراکز درونی شهر به محلات فقیرنشین و کم درآمد شهری شده است.
در بیشتر شهرهای قدیمی ایران به ویژه یزد مسئله فرسودگی شکل حادی به خود گرفته است. از نزدیک به ۷/۰ کیلومتر مربع وسعت بخش درون قلعه شهر آل مظفر ، حدود ۳۰% حالت مخروبه و تخریبی پیدا کرده و ۵۵%نیاز به مرمت اساسی دارد. بخش مرمتی خود به تدریج در حال تبدیل شدن به بخشهای مخروبه و تخریبی است. احتمالاً مهمترین مسئله ای که در طول دوره ۴۰ و ۵۰ شکل حادتری به خود گرفت مسکن بود . این مسئله با دگرگونی سازمان فضایی شهر و روستایی ایران در رابطه است(توسلی،۱۳۶۰: ۵۶-۵۰).
شکل (۳-۷): نقشه توسعه فیزیکی شهر یزد در دوره های تاریخی
۳-۲-۶-۴ سازمان فضایی شهر یزد از دوره فئودالی تا حال حاضر
شهر یزد مانند دیگر شهرهای فئودالی در چارچوب نظام اسلامی شکل گرفته است. این گونه شهرها به دو علت دارای ویژگی های مشترک بوده اند. یکی ساخت اجتماعی – اقتصادی فئودالی در شرایط جامعه اسلامی و دیگر شرایط محیط طبیعی به ویژه شرایط اقلیمی ، ساخت اجتماعی- اقتصادی در این شهرها از جمله یزد به صورت عناصر زیر تجلی می یابد:
۱- ارگ شهر
۲- مراکز مذهبی (مساجد، تکایا، حسینیه ها، امامزاده ها، مدارس علمیه و …)
۳- کارگاههای شهر
۴- مرکز تجارتی شهر ( راسته بازار، کاروانسراها، بازارچه و …)
۵- محلات شهر ، مسکن طبقات اجتماعی مختلف ، صاحبان پیشه های گوناگون و پیروان مذاهب مختلف
۶- عناصر خدماتی شهر و محلات ( آسیاب ها، حمام ها، آب انبارها و…)
۷- گذرهای اصلی شهر مانند شبکه های اصلی فعالیت های گوناگون
۸- دیوارها یا حصار شهر و دروازه ها
۹- مزارع و روستاهای اطراف شهر
توزیع عناصر ذکر شده که عملکرد اقتصادی ، اجتماعی ، مذهبی و فرهنگی دارند به صورت پراکنده و بی نظام در شهر نبود، بلکه هر عنصری در یک ارتباط فضایی منظم و منسجم نسبت به یکدیگر قرار داشت. تنها ارگ حکومتی در شهر که در یک موقعیت جغرافیایی برتر قرار داشته، فاقد ارتباط فضایی ساده و مستقیم با سایر عناصر بوده است. این عنصر مقر عمده نظامی و ترکیب آن درونگر بوده و معمولاً به صورت خودکفا عمل می کرده است. بین سایر عناصر یعنی مجموعه بازار با عناصر عملکردی در مقیاس شهر، منطقه، محلات و مجموعه مراکز محلات با عناصر در مقیاس محله از طریق گذرهای اصلی شهر ارتباط پیوسته وجود داشته است. ترکیب فضایی بازار ، مجموعه عناصری تشکیل می داده که بر اساس ساخت اجتماعی- اقتصادی جامعه این عناصر گرد هم آمده بود. بازار محل فعالیت بازرگانان یعنی ثروتمندترین مردم شهر بود. در واقع این تجار بزرگ بودند که اقتصاد بازار را در دست داشتند . کسبه و پیشه وران در مرتبه های بعدی قرار می گرفتند. شهر با بازار مفهوم پیدا می کرد. در واقع عملکرد شهر به عنوان محل تولید کالا به ویژه در ارتباط با نیازهای ارباب و در نتیجه تکامل پیشه وری و رونق تجارت و بازرگانی ، تقریباً در تمام شهرهای قرون وسطی وجود داشته است.
تسلط تجار بزرگ بر امور تجاری و سازمان فضایی بازار به صورت همان عناصر عملکردی و اصلی در مسیر بازار تجلی پیدا کرده بود. تجار در حجره ها بودند و سیستم تجاری را زیر نظر داشتند. این تأسیسات بیشتر جنبه خصوصی داشت، به همین جهت این بناها و فضاها کم تحرک یا متروک شده اند و آن تنه اقتصادی – تجاری به قدرت خود باقی مانده است. تجار بزرگ قدم به حوزه فعالیت جدیدی مانند کارخانه ها گذاشتند و امروزه این چنین فضاها را کسبه جزء اشغال کرده اند.
مسجد جامع از نظر فضایی به عنوان یک عنصر اصلی مذهبی ، جزئی از مجموعه مرکز شهر محسوب می شده است. توجه به مرمت و حفظ عنصر مسجد جامع به عنوان یک عنصری تاریخی منفرد در حالی صورت گرفته که سایر عناصر مجموعه مسجد جامع رو به فرسودگی نهاده اند. ارتباط فضایی مسجد جامع را با گذر اصلی، میدان، تکیه، بازار مجاور و عناصر دیگر در شهر یزد می توان دید. در این شهر ارتباط مسجد جامع با عناصری مانند بازار، چهار سوق شاهی، دروازه شاهی، مسجد علمیه، آب انبار و مجموعه سید رکن الدین علی رغم متروک و مخروبه شدن برخی از این عناصر به خوبی دیده می شود.
۳-۲-۶-۵ سازمان فضایی شهر طی چند دهه اخیر
بعد از نظام فئودالی در ایران نظام سرمایه داری سازمان فضایی شهر را با ایجاد کارخانه ها، بانک ها، راه آهن و راه های ارتباطی عریض، ساختمان های اداری، سینماها، مدرسه ها و غیره تحت تأثیر قرار دادند. متأسفانه الگوبرداری ها و برداشت های غلط و نامتناسب با شرایط طبیعی ، اجتماعی و اقتصادی شهرسازی با شهرهای ایران همخوانی نداشته و در نتیجه نه تنها موجب مراحل تکاملی شهر نشد بلکه موجب ناهماهنگی ها و بی نظمی هایی در شهر شد(شمایی،۱۳۸۰: ۱۹۱).
از دهه ۱۳۰۰ به بعد در شهرهای ایران از جمله شهر یزد تغییرات کالبدی چشمگیری به وجود آمد و سازمان فضایی شهر را دگرگون ساخت. احداث خیابان ها و ایجاد ساختمان های جدید سبب کاهش نقش بازار و فضاهای پیرامون آن شد. اقدامات شهرسازی اولیه حکومت پهلوی که تحصیل الگوی مشبک خیابان کشی در بافت قدیمی شهر ها بود به تدریج به شکل قوانین نوسازی و بازسازی درآمد. سرانجام پس از تخریب ناشیانه بافت های قدیمی و از بین بردن ساختمان های با ارزش فرهنگی- تاریخی بود. اقدامات این دوره موجب از هم پاشیدن سازمان فضایی محلات و بازار شد. اکثر اقدامات انجام شده در بافت های قدیمی از جمله بافت قدیم شهر یزد بیشتر در لبه های خیابان هایی است که به داخل بافت کشیده شده اند و سرمایه گذاری را مقرون به صرفه می کنند. اغلب قسمت های عقبی نیز متروک مانده و در حال تخریب رها شده اند. علاوه بر این ساکنین ثروتمند و با بنیه مالی قوی محلات قدیمی، به بخش های نوساز و فضاهای اطراف نقل مکان می کنند و در نتیجه نظارت آنان بر سازمان فضایی محلات قدیمی قطع شده است. در حقیقت فعالیت های نوسازی و بهسازی توسط ساکنین به رکود کشانیده است.
سازمان فضایی شهر در عصر حاضر تحت تأثیر دو عامل مهم قرار گرفته است. یکی چارچوب شبکه های ارتباطی و دیگری کاربری اراضی شهری است. چارچوب اصلی حرکت در شهر یزد از دو محور اصلی و متقاطع و یک محور فرعی تشکیل شده است.
محور اول: با جهت شمال غربی، جنوب شرقی که از جاده اصفهان – تهران شروع شده و توسط بلوار جمهوری اسلامی، خیابان شهید مطهری و شهید رجایی، خیابان آیت ا… کاشانی امتداد یافته و نهایتاً به سوی بافق ، مهریز و کرمان ختم می شود.
محور دوم : با جهت شمال شرقی- جنوب غربی که از خیابان امام خمینی آغاز شده و توسط بلوار شهید صدوقی به جاده یزد- شیراز متصل می گردد.
محور سوم : محور فرعی است که به موازات محور اول و متصل به دو انتهای آن است. یعنی بلوار دانشجو، میدان باهنر و بلوار پاکنژاد.
از نظر الگوشناسی با توجه به مکان یابی فرودگاه (شمال غرب) و ایستگاه راه آهن (غرب) و ترمینال مسافر بری، محور اول و سوم جاذبه های درجه یک رشد و توسعه شهری را در اختیار دارند و محور دوم در مسیر جاده یزد- شیراز در درجه دوم این جاذبیت قرار دارد. شهر یزد از چند دهه قبل (حدود ۴۰ سال) توسعه فیزیکی شدید خود را آغاز کرده است. روستاها و شهرک های متعددی را با توجه به راه های ارتباطی به شهر یزد پیوند خورده و در شهر ادغام گردیده است. در بافت شهر هنوز بسیاری از علائم و ویژگی های زندگی روستایی را می توان دید و تنها در برخی از موارد قوانین شهرسازی و چشم اندازهای شهری جایگزین ویژگی های روستایی شده است. در حقیقت اکثر روستاهای ادغام شده در شهر به صورت یک محله شهری با همان نام روستایی قبلی قابل شناسایی هستند. جدول شماره(۳-۷) مهمترین روستاهای ادغام شده در شهر یزد طی چند دهه اخیر را نشان می دهد.
جدول شماره (۳-۷): مهمترین روستاهای ادغام شده در شهر یزد طی چند دهه اخیر