باشند. نه تنها مفهوم زیبایی در شخصیت‌های نقاشی‌های عصر فتحعلی‌شاه (اعم از زن و مرد) با مؤلفه‌های امروزین مطابقت ندارد بله در محور معکوس عمل می‌کند بدین ترتیب که زیبایی مردان در تصاویر زنانه و متقابلا زیبایی زنان قابل تطبیق با زیبایی امردان و یا خواجگان است. تخطی از مفاهیم بنیادینی چون زن/ مرد در یک جامعه پیشا مدرن طی فر آیندی گفتمانی محقق شد فرآیندی که همراه با نشانه‌های تصویری بخشی از گفتمان گسترده تر در گیر در روابط قدرت در ایران را به تصویر میکشد.

 

کلید واژه: گفتمان، فوکو، جنسیت، قاجار، فتحعلی‌شاه، نقاشی

 

 

 

 

 

 

 

فهرست مطالب

 

 عنوان                                                                                                                                                              صفحه

 

 فصل اول :کلیات  تحقیق…1

 

1-1- مقدمه.2

 

1-2- بیان مسأله و انگیزۀ پژوهش3

 

1-3- سؤالات پژوهش.5

 

1-4- فرضیه پژوهش5

 

1-5- اهداف و ضرورت انجام پژوهش.7

 

1-6- پیشینه پژوهش.6

 

1-6-1-مقالات.6

 

1-6-2- پایان نامه ها.10

 

1-7- مبانی نظری13

 

1-8- روش و ابزار پژوهش14

 

1-9- جامعه آماری – نمونه آماری14

 

1-9-1- جامعه آماری.14

 

1-9-2- نمونه آماری14

 

فصل دوم: چهارچوب نظری: تحلیل گفتمان15

 

2-1- تبارشناسی گفتمان16

 

2-2- فوکو و گفتمان19

 

2-2-1- تاریخ جنون.25

 

2-2-2- پیدایش کلینیک25

 

2-2-3- نظم اشیاء26

 

2-2-4- دیرینه شناسی دانش26

 

2-2-5- نظم گفتار.27

 

2-2-6- مراقبت و تنبیه28

 

2-2-7- تاریخ جنسیت28

 

2-3- فوکو: تبار شناسی جنسیت.29

 

2-4- جنس و جنسیت.34

 

2-4-1- عامل فرودستی زنان39

 

2-4-2- اورتنر: طبیعت – فرهنگ.39

 

2-4-3- روزالدو: عمومی – خصوصی41

 

2-4-4- ادهولم: تولید – بازتولید42

 

2-4-5- ارتباط سه دو انگاری (اورتنر، روزالدو، ادهولم).43

 

2-5- گفتمان جنسیت گرا.44

 

2-6- نشانه‌شناسی.49

 

2-6-1- نشانه‌شناسی اجتماعی53

 

2-6-2- رویکرد نشانه‌شناسی اجتماعی با معنای بصری .56

 

فصل سوم:  جنسیت به‌مثابه گفتمان.65

 

3-1- حکومت صفویان.66

 

3-1-1- مؤلفه های گفتمان عصر صفوی‌‌69

 

3-2- تبار شناسی رفتار جنسی71

 

3-2-1- مردان، امردان و زنان.73

 

3-2-2- جایگاه معشوق در ادبیات.75

 

3-3- گفتمان جنسیت در دوره صفویه81

 

3-3-1- دو جنس گرایی.85

 

3-4- دوران قاجار از 1796 م تا 1852 م (1175 تا 1231 ه.ش)89

 

3-5- گفتمان جنسیت در دوره قاجار91

 

 

 

3-6- مدرنیته در ایران.107

 

فصل چهارم: تأثیر گفتمان جنسیت بر معیارهای زیبایی شناسانه عصر قاجار119

 

4-1- نقاشی در دوره قاجار.120

 

4-2- زیبایی امری تاریخی و قیاس ناپذیر124

 

4-3- زن یا مرد، ابژه‌های لذت131

 

 فصل پنجم:  نتیجه گیری157

 

 فهرست مراجع.164

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست تصاویر:

 

عنوان                                                                                                                            صفحه

 

شکل 4-1: هنرمند نامعلوم، بخشی از تابلوی رامشگر، رنگ‌روغن روی بوم، 143×87 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق.(مأخذ: علیمحمدی،1392: 179)125

 

شکل 4-2: هنرمند نامعلوم، بخشی از تابلوی رامشگر، رنگ‌روغن روی بوم، 145×87 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق.(مأخذ: علیمحمدی،1392: 163)125

 

شکل 4-3: هنرمند نامعلوم، رنگ‌روغن روی بوم، تهران، قرن سیزدهم ه.ق. (مأخذ: علیمحمدی،1392: 178)125

 

شکل 4-4: هنرمند نامعلوم، رنگ‌روغن روی بوم، تهران، قرن سیزدهم ه.ق. (مأخذ: علیمحمدی،1392: 176).125

 

شکل 4-5: محمدحسن، زن با گلابدان، رنگ و روغن روی بوم،106.71 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه. ق، (مأخذ: Japaridze,2004:16)126

 

شکل 4-6: محمدحسن، زن با آینه، رنگ و روغن روی بوم،107.76 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه. ق، (مأخذ: Japaridze,2004:12)126

 

شکل 4-7: رضا عباسی، آبتنی کردن شیرین، اواخر قرن 11، اصفهان، خمسه نظامی (مأخذ: canby,1996:124) 129

 

شکل 4-8 :رضا عباسی، جوان خیال‌باف، قرن 11، اصفهان، (مأخذ:canby,1996:63)130

 

شکل 4-9: رضا عباسی، گردش با نجیب‌زاده، قرن 11، اصفهان، (مأخذ:canby,1996:97)130

 

شکل 4-10: رضا عباسی، جوان با برهنه، قرن 11، اصفهان، (مأخذ:canby,1996:71).130

 

شکل 4-11: رضا عباسی، قرن 11، عشاق، اصفهان، (مأخذ:canby,1996:167).130

 

شکل 4-12: منسوب به محمدصادق، عشاق در بغل هم، رنگ و روغن روی بوم، 149.8×96.5 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: diba,1998:156).133

 

شکل 4-13: هنرمند نامعلوم، خواهرها، رنگ و روغن روی بوم، 117×72 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Japaridze,2004:27)133

 

شکل 4-14: هنرمند نامعلوم، جوانی در حال آغوش گرفتن معشوق، رنگ و روغن روی بوم، 151×83 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،50:1351).135

 

شکل 4-15: محتملا محمدصادق، دو دلداده دست در گردن در حال نوشیدن شراب، رنگ و روغن روی بوم،56×79 سانتیمتر، تهران، اوایل قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم 16:1351)135

 

شکل 4-16: محمدحسن، شیخ صنعان از دست دختر ترسا شراب می‌نوشد، رنگ و روغن روی بوم، 106×81 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،36:1351)137

 

شکل 4-17: محتملا محمدصادق، دو دلداده با مینای شراب، رنگ و روغن روی بوم،61×78 سانتیمتر، تهران، اوایل قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،17:1351).138

 

شکل 4-18: هنرمند نامعلوم، دو دلداده در چشم‌انداز، رنگ و روغن روی بوم،62×92 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،57:1351).139

 

شکل 4-19: هنرمند نامعلوم، ایاز و عذرا، رنگ و روغن روی بوم،97×65 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،58:1351)139

 

شکل 4-20: هنرمند نامعلوم، زوج عاشق، رنگ و روغن روی بوم، 79×72 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ:Najmabadi,2005:12).140

 

شکل 4-21: هنرمند نامعلوم، پرتره از عباس میرزا، رنگ و روغن روی بوم، 79×72 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ:japaridze,2004:35).140

 

شکل 4-22: هنرمند نامعلوم، نوازنده، رنگ و روغن روی بوم،85.5.71 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ:japaridze,2004:35).140

 

شکل 4-23: هنرمند نامعلوم، عشاق با خدمتکار، رنگ و روغن روی بوم، 142.5.85 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: japaridze,2004:45).141

 

شکل 4-24: هنرمند نامعلوم، عشاق با خدمتکار، رنگ و روغن روی بوم، 150.90 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: japaridze,2004:49).141

 

شکل 4-25:  هنرمند نامعلوم، رنگ و روغن روی بوم، تهران، قرن سیزدهم ه.ق.141

 

شکل 4-26: هنرمند نامعلوم، مرد جوان با باز، رنگ و روغن روی بوم، 158×80 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: japaridze,2004:33).142

 

شکل 4-27: محمدصادق، دو دلداده در حال نوشیدن شراب، رنگ و روغن روی بوم،87×100 سانتیمتر، تهران، اوایل قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،15:1351).144

 

شکل 4-28: هنرمند نامعلوم، دو دلداده دست در گردن، رنگ و روغن روی بوم، 73×46 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،28:1351).144

 

شکل 4-29: میرزا بابا، زن مست، رنگ و روغن روی بوم،146×94 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ:diba,1998:158).145

 

شکل 4-30: هنرمند نامعلوم، رقاصه با زنگ، رنگ و روغن روی بوم،127×79 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،47:1351)145

 

شکل 4-31: میرزا بابا، دو دختر حرم، رنگ و روغن روی بوم، 106×164.2 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: diba,1998:206)146

 

شکل 4-32: ابوالقاسم، زن جوان در حال نواختن تار، رنگ و روغن روی بوم، 116×70 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،27:1351).147

 

شکل 4-33: منسوب به احمد نقاش، زن آکروبات‌باز، رنگ و روغن روی بوم، 80×151 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Diba,1998:210)148

 

شکل 4-34: منسوب به احمد نقاش، زن آکروبات‌باز، رنگ و روغن روی بوم، 80×151 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Diba,1998:210)148

 

شکل 4-35: هنرمند نامعلوم، زن رقاص با قاشقک، رنگ و روغن روی بوم، 158×90 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Diba,1998:209)149

 

شکل 4-36: هنرمند نامعلوم، زن رقاص با قاشقک، رنگ و روغن روی بوم، 158×90 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: Diba,1998:209)149

 

شکل 4-37: هنرمند نامعلوم، مادر و فرزند با گربه، رنگ و روغن روی بوم،119×75 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم، 29:1351).150

 

شکل 4-38: محمدحسن، مادر و فرزند با طوطی، رنگ و روغن روی بوم،111×80 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،38:1351).150

 

شکل 4-39: داوینچی، Benois Madonna، رنگ و روغن روی بوم، 49.5×31 سانتی‌متر، قرن پانزدهم میلادی (مأخذ: zollner,2003:84)151

 

شکل 4-40: داوینچی، Litta Madonna، رنگ و روغن روی بوم، 42×33 سانتی‌متر، قرن پانزدهم میلادی (مأخذ:zollner,2003:217)151

 

شکل 4-41: هنرمند نامعلوم، خانواده، رنگ و روغن روی بوم، 15.49×10.16 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ:Diba,1998:78).152

 

شکل 4-42: هنرمند نامعلوم، مادر و فرزند با گربه، رنگ و روغن روی بوم،119×75 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،24:1351).152

 

شکل 4-43: ابوالقاسم، تصویر زن جوان، رنگ و روغن روی بوم، 74×46 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،48:1351)153

 

شکل 4-44: هنرمند نامعلوم، رنگ و روغن روی بوم، تهران، قرن سیزدهم ه.ق.154

 

شکل 4-45: هنرمند نامعلوم، زن جوان با رز، رنگ و روغن روی بوم، 184×94 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم (مأخذ: diba,1998:205).154

 

شکل 4-46: هنرمند نامعلوم، زن جوان با چادر و سیب، رنگ و روغن روی بوم،160×96 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،24:1351).154

 

شکل 4-47: هنرمند نامعلوم، مدهوش شدن ندیمگان زلیخا از جمال یوسف، رنگ و روغن روی بوم، 114.80 سانتیمتر، تهران، قرن سیزدهم ه.ق (مأخذ: مجموعه‌ای از نقاشی‌های ایرانی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم،45:1351)156

 

 

 

 

 

1- فصل اول
 

کلیات تحقیق

 

 

 

 

 

مقدمه
دوره‌ی قاجار یکی از متناقض ترین و شگفت انگیزترین دوره های تاریخی ایران و محل برخورد بحران آفرین عناصر کهنه و نو، وقوع انقلاب های سیاسی و اجتماعی و آغاز تحولات جدی فرهنگی و هنری است. در اثر کوشش روشنفکران نسل های اخیر، تحولات اجتماعی-فرهنگی قرن سیزدهم، در بسیاری از شاخه‌های هنری به ویژه شعر و ادبیات، موسیقی و معماری مورد بررسی قرار گرفته است. در حالیکه در زمینه‌ی نقاشی و هنرهای تجسمی دوران قاجار کار بسیار مانده است. لذا انجام مطالعاتی که از منظرگاه های گوناگون به شکل‌گیری تحولات نقاشی در این دوران بپردازد الزامی است. بررسی هنر این دوره تا حدود زیادی در گروی شناخت بسترهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و کل جریان قدرتمندی است که روح تاریخ را از حال شرقی خود به وجه غربی تغییر داد. پژوهش حاضر می کوشد تا با بهره بردن از روش تحلیل گفتمان به بررسی آثار نقاشی دوره‌ی اول هنر قاجار بپردازد.

 

در این در این راستا پژوهش گر برای رسیدن به اهداف موردنظر خود در این پایان نامه مباحث را در پنج فصل دسته بندی نبوده است:

 

ـ فصل اول طرح تحقیق؛ انگیزه پژوهش، بیان سوالات، اهداف و اهمیت پژوهش و روش پژوهش پایان نامه در این فصل توضیح داده شده، روش تحقیق کیفی بوده و مانند دیگر تحقیقات کیفی با متن سر و کار دارد و نه با مقادیر کمی و عددی (شمار و فراوانی) متغیرها. در واقع در این نوع تحقیقات متن نه تنها داده های اصلی را که یافته ها بر آن متکی اند فراهم می‌کند بلکه اساس تفسیر این داده ها نیز هست و در عین حال وسیله و ابزار اصلی ارائه و انتقال یافته ها به شمار می‌آید.

 

ـ فصل دوم با تعاریف و چارچوب مرتبط با موضوع پژوهش در جهت گشایش به متن آغاز می‌شود و در بخش اول خود به تبارشناسی گفتمان پرداخته و سپس گفتمان را از منظر فوکو بررسی کرده و پس از آن تبار شناسی جنسیت و تفاوت دو واژه‌ی جنس و جنسیت بیان می‌شود و گفتمان جنسیت گرا مورد توجه قرار می‌گیرد؛ و در پایان با