حساسیت، پاسخ مثبت و یا منفی یک سیستم به تغییر شرایط آب و هوایی است (IPCC, 2001 ، ادگر،۲۰۰۶).
ظرفیت سازگاری، توانایی یک سیستم برای تکامل به منظور انطباق با خطرات زیست محیطی و طیف وسیعی از تغییرات است به طوری که بتوان با آن ها کنار آمد ( ادگر،۲۰۰۶) و توانایی برای تنظیم با استرس های اقلیمی موجود یا پیش بینی شده و یا توانایی مقابله با پیامدهای ناشی از این استرس ها می باشد(درسا و همکاران، ۲۰۰۸).
آسیب پذیری به تغییر اقلیم تابعی است از: در معرض قرار گرفتن[۱۴](E)، حساسیت[۱۵] به تنش های خارجی(S) و ظرفیت سازگاری[۱۶](Ac). چارچوب آسیب پذیری بر پایه این سه بعد اصلی تعریف شده است(کسپرسون و کسپرسون[۱۷]،۲۰۰۱؛ IPCC،۲۰۰۱؛ ادگر[۱۸]،۲۰۰۶؛ فرانزک و همکاران[۱۹]،۲۰۱۲؛ سورسو و همکاران[۲۰]، ۲۰۱۳).
۷-۱محدودیت ها و مشکلات پژوهش
-
- مشکلات تردد به روستاهای مورد مطالعه؛
-
- عدم وجود آمارهای دقیق، به هنگام و کافی در سطح خانوارهای روستایی؛
-
- دشوار بودن تکمیل پرسشنامه با توجه به پایین بودن سطح سواد اکثر گندمکاران و دشوار بودن برقراری ارتباط با آنان
فصل دوم
مروری بر پژوهش های انجام شده
فصل دوم: مروری بر پژوهش های انجام شده
۱-۲ مقدمه
این فصل در شش بخش ارائه گردیده است. در بخش اول به بررسی مبانی نظری مرتبط با مفهوم و انواع خشکسالی پرداخته شده است. بخش دوم، در مورد اثرات و پیامدهای خشکسالی و بخش سوم مشتمل روند خشکسالی در جهان و ایران می باشد، بخش چهارم مدیریت خشکسالی، بخش پنجم آسیب پذیری نسبت به خشکسالی، در بخش ششم به تعریف و مفهوم آسیب پذیری، انواع آسیب پذیری، ابعاد آسیب پذیری، عوامل مؤثر بر آسیب پذیری و سنجش آسیب پذیری و در بخش آخر به سوابق موضوع پرداخته شده است.
۲-۲ خشکسالی و انواع آن
۱-۲-۲ تعریف و مفهوم خشکسالی
علی اغم این که حداقل ۱۵۰ تعریف متفاوت از خشکسالی توسط متخصصین هواشناسی، آب و هواشناسی، کشاورزی، هیدرولوژی و علوم اجتماعی پیشنهاد شده است، تعریف جامع و دقیقی از خشکسالی که مورد پذیرش محققین باشد و کاربرد جهانی داشته باشد، وجود ندارد (رضیئی و همکاران، ۱۳۸۲).
واژه خشکسالی از نظر حد و مرز تعاریف، بسیار مورد تردید قرار گرفته است به طوری که به سادگی نمی توان تعاریف عمومی را از تعاریف بیوفیزیکی یا سیاسی مجزا نمود (کرمی،۱۳۸۸). خشکسالی فقط مرتبط با آب نیست بلکه پدیده ای وسیع تر از یک عنصر است و علاوه بر آب، گیاهان و جانوران را هم شامل می شود. خشکسالی پدیده ای است که ابعاد فیزیکی، اجتماعی و روانی را شامل می شود (لهسایی زاده،۱۳۸۸). همچنین یک خطر بی سروصدا در طبیعت است (نساجی زواره،۱۳۸۰) و یک رویداد دوره ای در محدوده آب و هوایی است که می تواند در تمام نقاط جهان اتفاق افتد و خطرناک ترین مخاطره طبیعی شناخته شده است (گزارش فاجعه جهانی، ۲۰۱۰). خشکسالی یک اختلال موقتی و جزء بلایای طبیعی نامحسوس است (وزارت جهاد کشاورزی، ۱۳۹۰) و یک عامل استرس زای مزمن است که می تواند در سراسر مناطق گسترده تر و طولانی تر از طوفان، گردباد، سیل و زلزله باشد (حیاتی و همکاران،۲۰۱۰). یک فاجعه با شروع آهسته است که عواقب اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به همراه دارد (خشنودی فر و همکاران[۲۱]،۲۰۱۲).
خشکسالی، عبارت است از یک دوره ممتد کمبود بارش که منجر به صدمه زدن به محصولات زراعی و کاهش عملکرد می شود. پدیده ی خشکسالی به شرایطی اطلاق نمی شود که میزان بارندگی متوقّف شود، بلکه به شرایطی گفته می شود که ریشه ی گیاهان دیگر قادر نباشند آب مورد نیاز خود را از رطوبت خاک جذب کنند (جعفری و همکاران،۱۳۹۲). به طور کلی خشکسالی شامل یک دوره پیوسته و پایدار (از چند ماه تا چندین سال) است که در این دوره مقدار آب موجود در منابع آبی منطقه به حد قابل توجهی کاهش می یابد و دچار کمبود می شود (تقوایی ابریشمی،۱۳۸۷). منشأ اصلی خشکسالی، کمبود بارش طی یک دوره طولانی از زمان به عنوان مثال یک فصل و یا بیشتر می باشد. در اثر این پدیده برخی از فعالیت ها با کم آبی مواجه خواهند شد و ادامه تولید در آن ها با موانع جدی صورت می- گیرد (نساجی زواره،۱۳۸۰). برخلاف بسیاری از بلایای طبیعی، خشکسالی بطور بطئی خود را نشان می دهد و حالت مزمن پیدا کرده و در مدت زمان نسبتاً طولانی و در وسعت مکانی گسترده اثرات نامطلوب خود را به جای می گذارد (حیاتی،۱۳۸۸). بحران خشکسالی ممکن است ناشی از کمبود بارندگی، کاهش رطوبت خاک یا افت سطح تراز منابع آب سطحی و زیرزمینی و یا ترکیبی از این سه عامل باشد (انگبینی و همکاران،۱۳۸۸). خشکسالی یک شکل طبیعی و برگشت پذیر از اقلیم محسوب می شود که البته برخی اشتباهأ آن را یک رخداد تصادفی و نادر در نظر می گیرند (رضایی،۱۳۹۰). خشکسالی از جمله مخاطرات طبیعی است که منجر به بی نظمی در سیستم های اکولوژیکی یک منطقه می گردد. همچنین این پدیده موجبات اخلال و یا نابودی شرایط فیزیکی و محیطی را فراهم می کند (یزدانی و حق شنو، ۱۳۸۶). این پدیده اقلیمی و تکرارپذیر در همه طبقات اقلیمی رخ داده و خصوصیاتش عمدتاً از یک منطقه به مناطق دیگر تغییر می یابد (برهانی و همکاران،۱۳۸۸). به علت گسترش تدریجی و خزنده این پدیده، اثرات منفی آن برخلاف دیگر بلایای طبیعی مانند سیل و زمین لرزه کمترقابل لمس است .منطقه تحت تأثیر این پدیده نیز بسیار وسیع تر از دیگر حوادث است. همچنین ارزیابی خسارت های ناشی ازخشکسالی نیز حادتر و سخت تر از دیگر بلایای طبیعی است (تقی زاده و همکاران،۱۳۸۸). هر چند خشکسالی حاصل مجموعه پیچیده ای از علل و عوامل، همچون کاهش میزان بارندگی می باشد که در دوره ای طولانی و در گستره ای وسیع به وقوع می پیوندد، اما در اصطلاح عوام، خشکسالی زمانی به وقوع می پیوندد که در یک دوره زمانی طولانی، تقاضا برای آب بیشتر از عرضه آن باشد (کرمی،۱۳۸۸).
سازمان خواروبار کشاورزی[۲۲] (۱۹۸۳)، خشکسالی را به عنوان « متوسط سال هایی که محصولات کشاورزی بر اثر کمبود رطوبت از بین می روند» تعریف کرده است.
کارشناسان یونسکو در سال ۱۹۸۵ خشکسالی را چنین تعریف کرده اند، خشکسالی عبارت است از «کاهش دسترسی به آب در یک دوره و محدوده معین» (هدایی و همکاران،۱۳۸۸).
سازمان هواشناسی جهانی[۲۳](۱۹۸۶)، «خشکسالی را به معنای فقر پایدار و گسترده در بارش» تعریف کرده است. بنابر تعریف کنوانسیون مبارزه با خشکسالی و بیابان زایی سازمان ملل[۲۴] (۱۹۹۴)، خشکسالی عبارت است از «پدیده ای که به طور طبیعی زمانی که بارش به طور قابل توجهی پایین تر از سطح طبیعی باشد رخ میدهد و باعث عدم تعادل جدی هیدرولوژیکی شده که اثرات نامطلوبی بر سیستم های تولید منابع زمینی دارد».
دایره المعارف اقلیم و آب و هوا[۲۵] (۱۹۹۶)، خشکسالی را به عنوان «یک دوره طولانی کمبود بارش - یک فصل، یک سال یا چند سال - نسبت به میانگین چند ساله منطقه» تعریف می کند. همچنین خشکسالی را میتوان معلول یک دوره شرایط خشک غیرعادی دانست که به اندازهکافی دوام داشته باشد تا عدم توازن در وضعیت آب شناختی یک ناحیه ایجاد کند (برهانی و همکاران،۱۳۸۸).
برای درک بهتر مفهوم خشکسالی به چند نکته در این زمینه اشاره می شود:
-
- خشکسالی یک اختلال موقتی است و با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی صرفاً محدود به مناطق با بارش اندک است و حالتی دائمی از اقلیم می باشد اما خشکسالی یک پدیده گذرا و موقت است. در نواحی خشک، خشکسالی ها پس از دو یا چند فصل بدون بارش مشخص می شوند و یا هنگامی که مقدار بارش زیر نرمال باشد خشکسالی اتفاق می افتد.
-
- خشکسالی یک بلای طبیعی خزنده است که مراحل نهایی خطرات آن آشکار نمی باشد. البته لازم به ذکراست که ویژگی آرام و خزشی خشکسالی یک حسن و جنبه مثبتی که دارد این است که زمان مناسب برای آمادگی ورویارویی با آن را مهیا می کند.
-
- خشکسالی بایستی در مقایسه با شرایط اقلیمی و هیدرولوژیکی متوسط در دراز مدت مورد ارزیابی قرار گیرد و شدت و پراکنش بارش نیز مهم می باشد.
-
- علاوه بر اینکه تأخیر در شروع فصل بارش، شدت، مدت و فراوانی بارش بر خشکسالی تأثیر گذار است دیگر پدیده های اقلیمی مانند درجه حرارت بالا، بادهای شدید و رطوبت نسبی پایین غالباً در بسیاری از نقاط جهان با این پدیده همراه شده که می توانند به میزان قابل ملاحظه ای بر شدت آن بیفزایند .
-
- خشکسالی را نباید تنها به عنوان یک پدیده فیزیکی یا طبیعی در نظر گرفت. اثر آن بر روی اجتماع حاصل تعامل میان یک پدیده طبیعی (بارش کمتر ناشی از تغییرات طبیعی اقلیم) و نیاز آبی مردم میباشد.
-
- و در نهایت این که، انسان ها موجب تشدید اثرات خشکسالی می شوند (یزدانی و حق شنو،۱۳۸۶؛ تقوایی ابریشمی،۱۳۸۷؛ برهانی و همکاران،۱۳۸۸؛تقی زاده و همکاران،۱۳۸۸؛ حیاتی،۱۳۸۸).
نکته قابل ذکر دیگر فقدان درک مشترک از مفهوم خشکسالی است. بسیاری از مردم، درک یکسانی از مفهوم خشکسالی ندارند و بعضاً هر گونه تنش کم آبی یا تغییرات دمایی به سمت گرم شدن محیط را خشکسالی قلمداد می کنند. در حالی که به لحاظ فنی بین موارد فوق تفاوت های زیادی وجود دارد که در ادامه به وجوه تفاوت بین موارد فوق اشاره می شود(حیاتی،۱۳۸۸).
خشکی[۲۶]: عبارتست ازشر ایط اقلیمی دائمی و طبیعی همراه با میانگین بارندگی سالانه یا فصلی کم.
تنش های کم آبی[۲۷]: عبارتست از شرایط دائمی و نامتعادل بین منابع آبی و تقاضا برای آب در یک منطقه (یا در یک نظام تأمین آب).
بیابانی شدن[۲۸]: زوال زمین در مناطق خشک یا نیمه خشک و یا دیگر مناطق در فصل های خشک که علت آن سوء استفاده و تعامل نامناسب بین زمین و تغییرات اقلیمی است.
خشکسالی[۲۹] : کاهش معنی دار بارندگی نسبت به شرایط نرمال در یک دوره زمانی طولانی که به کمبود آب برای بخش هایی همچون کشاورزی، جوامع مردمی و محیط زیست منجر می گردد.
کمبود آب[۳۰] : عدم تعادل در دسترسی به آب بصورت موقتی، کمبود آب در یک سیستم تأمین آب در شرایطی که نمی تواند جوابگوی تقاضای آب باشد می تواند در اثر خشکسالی، استفاده نادرست از آب توسط عوامل انسانی (همچون مدیریت ضعیف، نبود زیر ساخت ها و یا تنزل کیفی آب) باشد.
خشکسالی ممکن است در هر مکانی رخ دهد و باعث کمبود آب شود اما ویژگی های آن از قبیل شدت، مدت و وسعت آن از محلی به محل دیگر متفاوت است و نباید آن را با خشکی که یک خصوصیت اقلیمی است اشتباه گرفت (احمدی و همکاران،۱۳۸۹). خشکی کمبود آب با توجه به وضعیت هیدرولوژیکی و هواشناسی در یک منطقه خاص و با در نظر گرفتن وضعیت اجتماعی - اکولوژیکی و زمین شناسی آن منطقه می باشد. خشکی نوعی ویژگی دایمی آب و هوایی در یک منطقه است در حالی که خشکسالی عبارت است از کاهش غیر منتظره بارش در مدتی معین در منطقه ای که لزومأ خشک نیست . البته خشکسالی در اثر تکرار مداوم، ویژگی خاص منطقه می شود و می تواند به خشکی تبدیل شود (مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان،۱۳۹۲).
در بعضی دیدگاه ها خشکسالی یکی از مهمترین چالش ها برای سیاست گذاری مدیران می باشد. خشکسالی پدیده ای اقلیمی است و در واقع بخشی از اقلیم یک منطقه محسوب می شود. این پدیده اقلیمی دارای خصوصیاتی است که آن را از سایر بلایای طبیعی مانند سیل، طوفان ، زلزله وغیره مستثنی می کند :
