(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)

 

 

 

 

 

چکیده

 

هدف: کتابخانه ملی ایران از بدو تأسیس تا کنون شرایط ثابتی نداشته است و تحولات متعددی را تجربه کرده است. تغییراتی چون ارتقاء جایگاه به معاونت رئیس جمهور (1369) و ادغام با سازمان اسناد ملی (1381) آن را به سازمانی بزرگ با دامنه اختیارات و نیز مسئولیت‌های گسترده تبدیل کرده است. این تحولات در کنار تغییرات تکنولوژیکی و اطلاعاتی عصر حاضر، در حین گستراندن حیطه عمل، آینده پرچالشی برای سازمان رقم می‌زند و برنامه‌ریزی از ملزومات رویایی با این چالش‌هاست. این پژوهش می‌کوشد با مقایسه گذشت و حال کتابخانه‌های ملی کانادا و استرالیا با کتابخانه ملی ایران، فهمی انتقادی از  برنامه‌های پیشین و روند توسعه سازمان به دست دهد.

 

روش: برای جمع‌آوری داده‌ها از چک لیست کتابداری تطبیقی (سیمسوا ، 1371) استفاده شد و با کنار هم گذاشتن این داده‌ها به سوالات پژوهش در مورد جایگاه، ساختار، مدیریت و خدمات سه سازمان پاسخ داده شد.

 

یافته‌ها: نتایج تحقیق نشان می‌دهد کتابخانه ملی کانادا، با داشتن ویژگی‌هایی نظیر برنامه‌ریزی دقیق، گستره حمایت از خدمات کتابخانه‌ها و رهبری آن‌ها، نحوه حراست از میراث ملی، هماهنگی با خدمات آرشیوی و نیز تلاش برای تشویق مردم در استفاده از اطلاعات برای توسعه ملی از دو سازمان دیگر موفق‌تر است.

 

کاربرد: این مطالعه می‌تواند به مدیریت تغییر و  به برنامه‌ریزی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران کمک کند.

 

توصیه‌ها: تحلیل یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد اقداماتی نظیر بازبینی اساسنامه، تجدید نظر در مدیریت، بازنگری نحوه ادغام کتابخانه ملی و اسناد ملی و تجدید نظر در روش برنامه‌ریزی‌ می‌تواند به بهبود شرایط کتابخانه ملی ایران کمک کند.

 

کلیدواژه‌ها: مطالعات تطبیقی ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- کتابخانه و آرشیو کانادا- کتابخانه ملی استرالیا

 

 فهرست مندرجات

 

کلیات پژوهش 1

 

1-1. مقدمه و بیان مساله تحقیق : 2

 

2-1 ضرورت انجام تحقیق: 3

 

1-3. سوالات: 4

 

1-4. هدف‌ها: 4

 

1-5. چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است: 4

 

1-6. استفاده‌کنندگان از نتیجه این پایان نامه 4

 

1-7. جنبه جدید بودن و نوآوری طرح در چیست؟ 5

 

1-8. روش تحقیق 5

 

1-9. ابزار گردآوری اطلاعات 5

 

1-10. گروه هدف: 6

 

1-11. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات : 7

 

1-12. تعاریف عملیاتی 7

 

1-13. محدودیت‌های پژوهش 7

 

مبانی نظری و پیشینه پژوهش 9

 

2-1. مقدمه 10

 

2-2. کتابخانه‌های ملی 10

 

2-2-1. تعریف کتابخانه ملی 10

 

2-2-2 وظایف و کارکردها 12

 

2-2-3 چالش‌های پیش روی کتابخانه‌های ملی 15

 

2-2-4. ارزیابی کتابخانه‌های ملی 17

 

2-3. مطالعات تطبیقی در کتابداری 18

 

2-3-1 تعریف 21

 

2-3-2 دامنه مطالعات تطبیقی در کتابداری 22

 

2-3-3. هدف پژوهش‌های تطبیقی در کتابداری 23

 

2-3-4. روش‌شناسی پژوهش‌های تطبیقی در کتابداری 23

 

2-4 پیشینه پژوهش 24

 

2-4-1. پیشینه در ایران 26

 

2-4-2 پیشینه در خارج از کشور 28

 

2-4-3. جمع‌بندی 32

 

روش پژوهش 33

 

3-1 مقدمه: 34

 

3-1. گروه هدف 34

 

3-3. گردآوری داده‌ها 35

 

3-4. سازماندهی و تحلیل اطلاعات 36

 

یافته‌های پژوهش 38

 

4-1. مقدمه 39

 

4-2. بخش اول: کتابخانه ملی کانادا 39

 

4-2-1. کانادا 39

 

4-2-1-1. تاریخچه 40

 

4-2-1-2 ساختار حکومتی 41

 

4-2-1-3. ویژگی‌های جمعیتی 42

 

4-2-1-4. ارتباطات 42

 

4-2-1-5. وضعیت اقتصادی 42

 

4-2-2. شکل‌گیری کتابخانه ملی 43

 

4-2-3. انتقال به ساختمان جدید 45

 

4-2-4. برنامه‌های بازنگری دولت و کتابخانه ملی 46

 

4-2-5. ادغام با آرشیو ملی 50

 

4-2-5-1. آرشیو ملی کانادا قبل از ادغام 50

 

4-2-5-2. روند ادغام کتابخانه ملی و آرشیو ملی 51

 

4-2-6. کتابخانه و آرشیو کانادا 52

 

4-2-7. کتابخانه ملی کانادا: دیروز، امروز، فردا 55

 

4-3. بخش دوم: کتابخانه ملی استرالیا 56

 

4-3-1 استرالیا 56

 

4-3-1-1 تاریخچه 57

 

4-3-1-2 ساختار حکومتی 59

 

4-3-1-3 ویژگی‌های جمعیتی 59

 

4-3-1-4 وضعیت اقتصادی 60

 

4-3-2. خدمات کتابخانه ملی قبل از تأسیس کتابخانه ملی 60

 

4-3-3. تصویب قانون کتابخانه ملی استرالیا (تأسیس کتابخانه ملی استرالیا) 64

 

4-3-4. ساماندهی فعالیت‌های کتابخانه ملی بعد از تصویب قانون 65

 

4-3-4-1. ساماندهی خدمات کتابشناختی 66

 

4-3-4-2 تخصصی شدن دامنه وظایف 67

 

4-3-4-3. تمرکز بر روابط عمومی 69

 

4-3-5. کتابخانه ملی استرالیا و تحولات عصر اطلاعات 70

 

4-3-6. کتابخانه ملی استرالیا: دیروز، امروز، فردا 74

 

4-4. بخش سوم: کتابخانه ملی ایران 75

 

4-4-1. ایران 75

 

4-4-1-1. تاریخچه 76

 

4-4-1-2 ساختار حکومتی 77

 

4-4-1-3 ویژگی‌های جمعیتی 78

 

4-4-1-4. وضعیت اقتصادی 78

 

4-4-2. تأسیس کتابخانه ملی ایران 79

 

4-4-3. کتابخانه ملی در نخستین سال‌های تأسیس 80

 

4-4-4. ادغام مرکز خدمات کتابداری با کتابخانه ملی 82

 

4-4-5. تدوین اساسنامه 83

 

4-4-6. احداث ساختمان جدید 84

 

4-4-7. ادغام سازمان اسناد ملی و کتابخانه ملی ایران 85

 

4-4-7-1. سازمان اسناد ملی ایران قبل از ادغام با کتابخانه ملی 86

 

4-4-7-2. روند ادغام 87

 

4-4-8. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 88

 

4-4-9. استفاده از فناوری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی 89

 

4-4-10. چشم‌انداز سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 90

 

4-5. بخش چهارم: پاسخگویی به سوالات پژوهش 91

 

4-5-1. سوال اول: جایگاه کتابخانه‌های ملی استرالیا، کانادا و ایران در ساختار سیاسی و اجتماعی کشورشان چیست؟ 92

 

4-5-2. سوال دوم: سه کتابخانه‌ ملی مقایسه شده چگونه رهبری می‌شوند؟ 93

 

4-5-2-1. ریاست 93

 

4-5-2-2. مدیریت و گزارش‌دهی 94

 

4-5-2-3. ادغام 95

 

4-5-3. سوال سوم: ساختار سازمانی این کتابخانه‌ها چگونه است؟ 96

 

4-5-3-1. ساختار سازمان 96

 

4-5-3-2. مراکز منطقه‌ای 98

 

4-5-4. سوال چهارم: اهداف و خط مشی این کتابخانه‌ها از چه قرار است؟ 99

 

(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)

 

 

 

 

 

چکیده

 

پژوهش حاضر به منظور شناسایی همکاری علمی تأثیرگذار در عرصه تولید علم و دانش، به بررسی روند مشارکت و همکاری علمی در ویکی‌پدیای فارسی در بازه زمانی 2012-2003 پرداخته است. برای انجام پژوهش از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است. همچنین با توجه به اهداف و ماهیت موضوع، پژوهش از نوع توصیفی- کاربردی بوده و در اجرای آن از تکنیک علم‌سنجی استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز با بهره گرفتن از نرم‌افزارهای اکسل و SPSS انجام شده است. داده‌ها با توجه به دو جامعه نویسندگان فعال و مقالات برگزیده، از سایت ویکی‌پدیای فارسی و با بهره گرفتن از ابزار Toolserver، که آخرین تغییرات آماری مربوط به ویکی نویسان و مقالات ویکی‌پدیا را نشان می‌دهد، گردآوری شده‌اند. نتایج به دست آمده از رتبه‌بندی 362 نویسنده فعال نشان داد که،20% از ویکی نویسان، با تولید 90/78 درصد مقالات افزوده و همچنین 10%  از ویکی‌نویسان با تولید 15/ 86 درصد ویرایش‌ها به عنوان همکاران پرکار شناخته شدند. در تفسیر تفاوت‌های موجود بین میزان مشارکت نویسندگان مشخص شد که ویژگی سطح عضویت مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کند. از سوی دیگر نتایج حاصل از بررسی 88 مقاله برگزیده نشان داد که توزیع ویرایشی مقالات متاثر از تعداد ویراستاران، دلیل سطوح متفاوت طول عمر ویرایش مقالات بوده است؛ به طوری که طول ‌عمر بالا حاصل مشارکت بالای ویکی‌نویسان با تعداد زیاد ویرایش است و برعکس. در نهایت بررسی پراکندگی موضوعی مقالات برگزیده با بهره گرفتن از رده‌بندی دیوئی نشان داد در حالی که طیف وسیعی از مقالات درحوزه موضوعی تاریخ- جغرافیا می‌باشد، این گروه از مقالات با طول عمر بالاتری برگزیده شده‌اند.

 

کلیدواژه‌ها: همکاری علمی، ویکی‌پدیای فارسی، تولید مقاله، ویرایش مقاله، نویسندگان فعال، مقاله برگزیده

 

 

 

فهرست مطالب

 

   عنوان                                                                                                              صفحه                                         

 

فهرست جدول‌ها ‌ه

 

فهرست تصاویر و نمودارها ‌و

 

فصل اول: کلیات پژوهش/1

 

1-1. مقدمه 2

 

1-2. بیان مسئله 4

 

1-3. اهداف پژوهش 5

 

1-3-1.هدف کلی 5

 

1-3-2. اهدف فرعی 5

 

1-4. پرسش‌های پژوهش 6

 

1-4-1. پرسش‌ اصلی 6

 

1-4-2. پرسش‌های فرعی 6

 

1-5. فرضیه‌های پژوهش 7

 

۱-6. اهمیت و ضرورت پژوهش 7

 

1-6-1. اهمیت نظری 7

 

1-6-2. اهمیت عملی 7

 

1-7. تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش 8

 

1-8. نوآوری پژوهش 10

 

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش/11

 

2-1. مقدمه 12

 

2-2. مروری بر همکاری‌ علمی 12

 

2-2-1. تاریخچه همکاری علمی 13

 

2-2-2. تعاریف و مفاهیم همکاری علمی 14

 

2-2-2-1. همکاری و مشارکت 14

 

2-2-2-2. همکاری در علم 15

 

2-2-2-3. تعریف همکاری علمی 16

 

2-2-2-4. همکاری علمی و تالیف مشترک 17

 

2-2-2-5. همکاری علمی و خرد جمعی 17

 

2-2-3. عوامل موثر بر همکاری علمی 18

 

2-2-4. دلایل و مزایای همکاری علمی و هم‌تالیفی 19

 

2-2-5. همکاری علمی و فضای مجازی 21

 

2-2-6. جمع‌بندی بخش اول 23

 

2-3. ویکی 23

 

2-3-1. مقدمه 23

 

2-3-2. تاریخچه ویکی 24

 

2-3-3.مفهوم ویکی 25

 

2-3-4. اهداف ویکی‌ها 26

 

2-3-5. خصوصیات ویکی 26

 

2-3-6.مزایای ویکی 30

 

2-3-7. معایب ویکی‌ 31

 

2-3-8. کاربردهای بالقوه ویکی‌ها 31

 

2-3-8-1. ویکی‌پدیا 33

 

2-3-8-1-1. تاریخچه ویکی‌پدیا 33

 

2-3-8-1-2.ویکی‌پدیا و بنیاد ویکی‌مدیا 34

 

2-3-9. جمع‌بندی بخش دوم 35

 

2-4. ویکی‌پدیای فارسی 35

 

2-4-1. ویژگی‌های ویکی‌پدیا 36

 

2-4-1-1. همکاران ویکی‌پدیا 36

 

2-4-1-2. سطح عضویت همکاران 37

 

2-4-1-3. مقاله ویکی‌پدیا 39

 

2-4-1-4. مقاله برگزیده 39

 

2-4-1-5. بازبینی مقاله‌های برگزیده 39

 

2-4-1-6. تولسرور و ابزارهای آماری آن 40

 

2-4-2. مشارکت و همکاری در ویکی پدیا 40

 

2-4-2-1. ساز وکارهای تقویت همکاری علمی 42

 

2-4-2-2. محل‌های همکاری 43

 

2-4-3. دلایل و انگیزه‌های همکاری در ویکی پدیای فارسی 43

 

2-4-4. چالش‌ها 46

 

2-5. خلاصه مباحث نظری 48

 

۲-6. مروری بر پیشینه پژوهش 49

 

2-6-1. پیشینه در خارج از ایران 49

 

۲-6-2. پیشینه در داخل کشور 56

 

2-7. جمع بندی پیشینه 58

 

فصل سوم: روش پژوهش/59

 

3-1. مقدمه 60

 

3-2. روش پژوهش 60

 

3-۳. جامعه پژوهش 60

 

3-4. روش نمونه‌گیری و حجم نمونه 61

 

3-5. ابزار گردآوری داده‌ها 61

 

3-6. روش جمع‌آوری داده‌ها 61

 

3-6-1. روش جمع‌آوری داده‌های جامعه نویسندگان فعال 61

 

3-6-2. روش جمع‌آوری داده‌های جامعه مقالات برگزیده 63

 

3-7.روش تجزیه و تحلیل داده ها 66

 

3-8. محدودیت‌های پژوهش 69

 

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش/70

 

4-1. مقدمه 71

 

4-2. یافته‌های توصیفی 71

 

4-3. پاسخ به پرسش‌های پژوهش 76

 

4-4. آزمون فرضیه‌ها 86

 

فصل پنجم: بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها/90

 

5-1. مقدمه 91

 

5-2.مروری بر یافته‌ها 91

 

5-3. بحث و نتیجه‌گیری 93

 

5-4. پیشنهادهای حاصل از پژوهش 98

 

منابع 100

 

پیوست 1: فهرست نویسندگان فعال ویکی‌پدیای فارسی (نمونه پژوهش) 107

 

پیوست 2: فهرست مقالات برگزیده 120

 

مقدمه

 

همکاری علمی[1] یک پدیده اجتماعی در پژوهش است که از سال 1960به صورت نظام‌مند مورد مطالعه قرار گرفته است (گلانزل و شوبرت[2]، 2004). به طوری که با شروع هزاره سوم، درک بیشتری نسبت به ارزش و اهمیت همکاری علمی میان دانشمندان و تولیدکنندگان علم به وجود آمده است. همچنین امکانات، داده‌ها و ضوابط بهتر و تعریف‌شده‌تری برای این امر دردسترس است (رحیمی و فتاحی، 1386). همکاری علمی فرآیندی است که طی آن دو یا چند نویسنده از طریق رابطه مشارکتی تعریف شده، مشخص، واقعی و برنامه‌ریزی شده با هدف خلق اثری مشترک، منابع و استعدادهای خود را به اشتراک می‌گذارند. بررسی متون، گویای این امر است که همکاری علمی در قالب پدیده تألیف مشترک[3] نمود پیدا می‌کند و یکی از شکل‌های همکاری علمی، هم‌تالیفی است که همکاری در تولید علم از جمله مقاله، یادداشت و نظایر آن است (حسن زاده و بقایی، 1388). بنابراین رشد علمی از برخی جهات به وجود ارتباط میان اندیشه‌های علمی بستگی دارد. امروزه روند همکاری در زمینه تولید علم ابعاد نوینی به خود گرفته است که در این میان همه‌گیر شدن وسایل جمعی به ویژه اینترنت کمک شایان توجهی به این امر نموده است (شیری و فدایی، 1389). به طوری که رشد فزاینده اینترنت، همکاری و مشارکت در قالب هم‌تالیفی را در حد بی‌سابقه‌ای ممکن ساخته است. ظهور نسل جدید وب با عنوان «وب2» و حتی وب معنایی[4] که به «وب3» شهرت یافته است، امکان شکل‌گیری اجتماعات جدیدی از کاربران را فراهم می‌کند. وب2 به عنوان گونه اجتماعی‌تر وب، بستری فراهم می‌کند که در آن کاربر دیگر تنها مصرف‌کننده اطلاعات نیست بلکه با نوشتن و تبادل اطلاعات با کاربران دیگر در تولید محتوا مشارکت می‌کند. وب2 راهکاری درباره این موضوع است که چگونه مردم با فناوری یاد می‌گیرند و چگونه فرصت‌های یادگیری جدید از طریق فناوری پیشنهاد می‌شود (تاج‌الدینی و سادات موسوی،

 

فصل اول: کلیات پژوهش

 

1-1 مقدمه 2

 

1-2 بیانمسئله 5

 

1-3 ضرورتواهمیتپژوهش 6

 

1-4 اهدافپژوهش 7

 

1-4-1 هدفکلی 7

 

1-4-2 اهدافویژه 7

 

1-5 پرسش‌هایپژوهش 8

 

1-6 تعریف‌هایعملیاتی 8

 

1-6-1 بررسیوضعیتمدیریتمنابعخاکستری 8

 

1-6-2 سایرمنابعخاکستری 9

 

1-6-3 کتابخانه‌هایوابستهبهسازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی 9

 

1-6-4 مدیریتمنابعخاکستری 9

 

1-6-5 منابعخاکستری 10

 

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه‌های پژوهش

 

2-1 مبانینظریپژوهش 12

 

2-1-1 مقدمه 12

 

2-1-2 تعریفمنابعخاکستری 12

 

2-1-4 تاریخچهمنابعخاکستری 14

 

2-1-4-1 جنگجهانیدوم 15

 

2-1-4-2 سال‌هایپسازجنگ 15

 

2-1-4-2-1 سال‌های 1945-1960 16

 

2-1-4-2-2 سال‌های 1960-1970 17

 

2-1-4-2-3 سال‌های 1970-1980 18

 

2-1-4-2-4 سال‌های 1980-1990 19

 

2-1-4-2-5 سال‌های 1990 بهبعد 19

 

2-1-5 انواعمنابعخاکستری 20

 

2-1-5-1 پایان نامه 22

 

2-1-5-2 طرحتحقیقاتی 23

 

2-1-5-3 گزارش 23

 

2-1-5-4 خبرنامه 24

 

2-1-5-5 وب‌سایت 24

 

2-1-5-6 گروه‌هایبحثالکترونیکی 25

 

2-1-5-7 نامه‌هایالکترونیکی 26

 

2-1-5-8 یادداشت 26

 

2-1-5-9 کتابشناسی 26

 

2-1-5-10 عکس 27

 

2-1-5-11 اسناد 27

 

2-1-5-12 پوستر 27

 

2-1-5-13 نقشه 28

 

2-1-5-14 مجموعهمقالاتوبرنامهگردهمایی‌‎ها 29

 

2-1-5-16 استاندارد 29

 

2-1-5-17 جزوه 30

 

2-1-5-18 بروشور 30

 

2-1-5-19 اسلاید 31

 

2-1-6 مدیریتمنابعخاکستری 31

 

2-2 سازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی 39

 

2-2-1 وظایفسازمان 39

 

2-2-2 کتابخانه‌هایوابستهبهسازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی 40

 

2-3 پیشینهپژوهش 41

 

2-3-1 پیشینهپژوهشدرایران 41

 

2-3-1-1 منابعخاکستری 41

 

2-3-1-2 مدیریتمنابعخاکستری 42

 

2-3-2 پیشینه‌پژوهشدرخارج 45

 

2-3-2-1 منابعخاکستری 45

 

2-3-2-2 مدیریتمنابعخاکستری 49

 

2-3-3 جمع‌بندیپیشینه‌ها 50

 

فصل سوم: روش‌شناسی پژوهش

 

3-1 مقدمه 53

 

3-2 نوعوروشپژوهش 53

 

3-3 ابزارگردآوریداده‌ها 53

 

3-3-2 رواییوپایاییابزارگردآوریداده‌ها 55

 

3-4 جامعهپژوهش 55

 

3-5 روشتجزیهوتحلیلداده‌ها 56

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش

 

4-1 مقدمه 58

 

4-2 توصیفجمعیت‌شناختیپاسخ‌دهندگان 58

 

4-2-1 رشتهتحصیلیپاسخ‌دهندگان 59

 

4-2-2 مقطعتحصیلیپاسخ‌دهندگان 59

 

4-3 آمارتوصیفیمربوطبهیافته‌هایپژوهش 60

 

4-3-1 کاربرداصطلاحمنابعخاکستری 60

 

4-3-1-1 استفادهازاصطلاحمنابعخاکستری 61

 

4-3-1-2 مصادیقاصطلاحمنابعخاکستری 61

 

4-3-2 انواعمنابعخاکستریموجوددرکتابخانه‌ها 62

 

4-3-2-1 انواعمنابعخاکستری 63

 

4-3-2-2 سایرانواعمنابعخاکستری 66

 

4-3-3 وضعیتمجموعه‌سازیمنابعخاکستری 67

 

4-3-3-1 وجوددستورالعملمکتوببرایتهیهمنابعخاکستری 67

 

4-3-3-2 وجودمعیارهاییبرایتهیهمنابعخاکستری 67

 

4-3-3-3 وجودکمیتهانتخابمنابعخاکستری 68

 

4-3-3-4 وجودمنبعیبرایذکرفهرستیازمنابعخاکستری 69

 

4-3-3-5 امکاندسترسیبهمنابعخاکستریازطریقامانتبین‌کتابخانه‌ایویااشتراکدرخریدمنابعخاکستری 71

 

4-3-3-6 وجینمنابعخاکستری 72

 

4-3-3-7 نحوهتهیهوسفارشمنابعخاکستری 72

 

4-3-4 وضعیتسازماندهیمنابعخاکستری 74

 

4-3-4-1 سازماندهیمنابعخاکستری 74

 

4-3-4-2 روشسازماندهیمنابعخاکستری 74

 

4-3-4-3 شیوه‌هایسازماندهیمنابعخاکستری 75

 

4-3-4-4 نرم‌افزارمورداستفادهبرایسازماندهیمنابعخاکستری 76

 

4-3-4-5 نقشکتابداراندرسازماندهیمنابعخاکستری 77

 

4-3-4-6 دیجیتالیکردنمنابعخاکستری 77

 

4-3-5 وضعیتاشاعهمنابعخاکستری 79

 

4-3-5-1 نحوهدسترسیبهمنابعخاکستری 79

 

4-3-5-2 عمدهاستفاده‌کنندگانازمنابعخاکستری 80

 

4-3-5-3 سایراستفاده‌کنندگانازمنابعخاکستری 81

 

4-3-5-4 شیوه‌هایاطلاع‌رسانیمنابعخاکستری 82

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

 

5-1 مقدمه 86

 

5-2 پاسخبهپرسش‌هایپژوهشوبحثونتیجه‌گیری 86

 

5-3 پیشنهادهایبرگرفتهازیافته‌هایپژوهش 99

 

5-4 پیشنهادهاییبرایپژوهش‌هایآینده 101

 

–  منابعفارسی 104

 

–  منابعانگلیسی 106

 

پیوست1    112

 

پیوست2 .116

 

این پژوهش با هدف مقایسه کیفیت زندگی زنان شاهد ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهدانجام گرفت. نمونه آماری 200 نفر از همسران شاهد استان کرمانشاه که به صورت نمونه گیری طبقه­ای تصادفی انتخاب گردید، می­باشد. پرسشنامه SF-36 توسط گروه نمونه تکمیل گردید .برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از آمار توصیفی مانند فراوانی، میانگین و از آمار استنباطی جهت مقایسه دو گروه از آزمون آماری t تست برای گروه های مستقل و تحلیل واریانس یک راهه استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که کیفیت زندگی در بین دو گروه ازدواج مجددکرده­ها و ازدواج نکرده­ها در سطح آلفایp<0/05 رابطه معناداری دیده نشد. همین طور در هشت فرضیه فرعی، عملکرد جسمانی، کارکرد نقش­-­جسمی، درد بدنی، سلامت عمومی، سرزندگی، عملکرد اجتماعی، کارکرد نقش­-­هیجانی، سلامت روانی در بین دو گروه ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده رابطه آماری معناداری دیده نشد. بین سن وسطح درآمد با کیفیت زندگی رابطه معنادار بدست آمد. اما بین کیفیت زندگی با تحصیلات و طول مدت فقدان رابطه­ای بدست نیامد.

 

واژگان کلیدی: کیفیت زندگی، ازدواج مجددکرده، ازدواج نکرده، زنان شاهد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
 
 
12
 
مقدمه                                                                                                              
14
 
بیان مسئله                                                                                                                                                                                                                                                             
18
 
ضرورت پژوهش                                                                                                                                                                                                                                        
20
 
اهداف پژوهش                                                                                                                                                                                                                                   
21
 
فرضیه ­ها                                                                                                              
21
 
تعریف نظری و عملیاتی واژگان                                                                                                                                                                                             
21
 
الف)تعریف نظری                                                                                                                                                                                                                                   
22
 
ب) تعریف عملیاتی                                                                                                                                                                                                                       
23
 
فصل دوم : پیشینه پژوهش                                                                                                                                                        
24
 
الف)مرور مبانی نظری                                                                                                                                              
24
 
روان شاسی مثبت  نگر                                                                                                                                      
25
 
پیشگیری و سالمزیستی                                                                                                   
27
 
کیفیت زندگی                                                                                                                                             
28
 
تاریخچه کیفیت زندگی                                                                                                                             
29
 
تعریف کیفیت زندگی                                                                                                                               
31
 
تعاریف کلی از کیفیت زندگی                                                                                                                  
32
 
تعریف اختصاصی (مربوط به کیفیت زندگی وابسته به سلامت)                                                                   
32
 
تعریف دیگری از کیفیت زندگی وابسته به سلامت                                                                                     
33
 
ویژگی های کیفیت زندگی                                                                                                                        
33
 
چند بعدی بودن                                                                                                                                        
34
 
ذهنی بودن                                                                                                                                                
35
 
پویا بودن                                                                                                                                                 
35
 
شادمانی ذهنی و کیفیت زندگی                                                                                                                
36
 
شادمانی ذهنی ، ساختار و مولفه ها                                                                                                             
39
 
ابعاد کیفیت زندگی                                                                                                                               
43
 
بعداجتماعی         
43
 
بعد روانی                                                                                                                                              
46
 
سلامت   
48
 
سلامت جسمی                                                                                                                                         
49
 
سلامت روان                                                                                                                                           
51
 
روابط اجتماعی                                                                                                                                         
53
 
خانواده چیست؟                                                                                                                                      
54
 
انواع خانواده                                                                                                                                            
55
 
انواع خانواده های تک والدی                                                                                                                      
55
 
خانواده های تک والدی حاصل از طلاق                                                                                                    
56
 
خانواده های تک والدی حاصل ازمرگ                                                                                                       
57
 
خانواده های تک والدی حاصل از قصد و نیت                                                                                            
58
 
خانواده ای دارای مادر تک والدی                                                                                                            
59
 
محدودیت خانواده های تک والدی                                                                                                          
60
 
خانواده های دوباره ازدواج کرده                                                                                                                 
60
 
تشکیل خانواده های ازدواج مجدد                                                                                                            
62
 
مزایای خانواده های دوباره ازدواج کرده                                                                                                     
62
 
پیامد های ازدواج مجدد                                                                                                                             
62
 
والدینی که هرگز ازدواج نکرده اند                                                                                                 
63
 
چه کسانی و تحت چه شرایطی بیشتر از همه احساس تنهایی می کنند؟                                                        
63
 
ازدواج مجدد و و ضعیت روانی زنان                                                                                                         
66
 
پیشینه تحقیق درپژوهش های  خارجی
68
 
پیشینه تحقیق درپژوهش های داخلی
72
 
فصل سوم : روش پژوهش
73
 
 روش پژوهش                                                                                                                                                           
73
 
جامعه آماری                                                                                                                                             
73
 
نمونه و روش نمونه گیری                                                                                                                     
74
 
ابزار جمع آوری اطلاعات                                                                                                                         
74
 
پرسشنامه کیفیت زندگی SF-36   
76
 
شیوه نمره گذاری پرسشنامه کیفیت زندگی SF-36   
78
 
پایایی پرسشنامه کیفیت زندگی SF-36   
78
 
روایی پرسشنامه کیفیت زندگی                                                                                                                  
79
 
روش اجرای پژوهش                                                                                                                                 
79
 
روش آماری مورد استفاده در تحلیل داده ها                                                                                                               
 
 
  فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها                                                                                                                                                      
81
 
مقدمه
82
 
الف)نتایج مربوط به مشخصات آماری نمونه مورد پژوهش(آمار توصیفی)                                                    
85
 
ب)یافته های حاصل از اجرای پرسشنامه با توجه به فرضیه ها(آمار استنباطی)                                                 
94
 
فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری
95
 
خلاصه یافته ها                                                                                                         
105
 
یافته های جانبی
107
 
نتیجه گیری
107
 
محدودیت پژوهش
108
 
پیشنهاد های پژوهشی                                                                                                                              
109
 
پیشنهادات کاربردی                                                                                                                                
110
 
منابع
111
 
منابع فارسی                                                                                                                                                 
116
 
منابع لاتین                                                                                                   
120
 
پیوستها
121
 
پرسشنامه کیفیت زندگی                                                                                                                                                                    
125
 
چکیده لاتین

 

مقدمه

 

ازدواج اولین تعهد عاطفی و حقوقی است که ما در بزرگسالی قبول می­کنیم. به علاوه انتخاب همسر و انعقاد پیمان زناشویی، نقطه عطفی در رشد و پیشرفت شخصی تلقی می­شود. در واقع مهم­ترین تصمیمی که ما در طول زندگی خود می­گیریم انتخاب شریک زندگی است(برنشتاین[1]، 1989).

 

     مسیر زندگی یک فرد، به علت هزاران حادثه و رویداد با توجه به اهمیت، طول مدت و معنایی که برای فرد دارد، تعیین می­شود. بعضی از حوادث مانند مرگ یکی از افراد فامیل یا طلاق والدین حادثه بزرگی است و سطوح غم­انگیزی از تغییر وتحول را دارا می­باشد(کامپاز،1987به نقل از اهالی­آباده،1381).

 

     امروزه شاهد عده قابل توجهی از زنانی هستیم که همسران خود را به دلایل متعدد فوت، شهادت و طلاق از دست می­ دهند. شرایط افراد بعد از دست دادن همسر متفاوت است، بعضی با از دست دادن همسر برای همیشه ناتوان می­شوند و ممکن است که نتوانند به زندگی خود ادامه دهند. و عده­ای دیگر تن به ازدواج مجدد می­ دهند(احمدی،1383 .(خانواده دارای ناپدری یا نامادری[2]دارای ویژگی­های خاص خود هستند چون تعداد افراد بیشتری با هم در تعامل قرار می­گیرند، خانواده دارای مشکلات بیشتری است(هترینگتون، 1989رشک، 1987نقل از بهاری،1382). همچنین ازدواج­های دوم باانگیزه­های مبهم و بیان نشده انجام می­شود، این عدم وضوح ممکن است طرفین را به نارضایتی سوق دهد(نیکلز[3]،2000) .

 

     از سوی دیگر احساس تنهایی در بزرگسالانی که جدا شده، طلاق گرفته، یا بیوه شده ­اند، بیشتر از کسانی که متاهل و یا مجردند و یا بدون ازدواج با هم زندگی می­ کنند، می­باشد. بدین معنی که تنهایی به دنبال از دست دادن پیوندی صمیمی، شدیدتر است(روبنشتاین و شیور،1982؛ استروب و همکاران، 1996). عواطف و حالاتی که فرزندان و والدین در خانواده­های تک والدینی ابرازمی­کنند عبارتند از: درماندگی، ناکامی، احساس گناه، افسردگی وتبعیض(موداک،1980؛ گلداسمیت، 9198، بورگرافل وباروت،1991،به نقل از بهاری و همکاران،1382). در نتیجه میزان شادمانی وکیفیت زندگی در این افراد ممکن است که متفاوت باشد. شادمانی ذهنی به اینکه مردم زندگی خود راچگونه ارزیابی می­ کنند، اشاره دارد و متغیر­هایی از قبیل رضایت از زندگی، رضایت از وضعیت زناشویی، رضایت از کار، فقدان افسردگی، اضطراب و وجود عواطف و خلقیات مثبت را در برمی­گیرد. ارزیابی شخص از خود ممکن است به دو شکل، شناختی و یا عاطفی باشد. عامل مهم تعیین کننده­ احساس سعادت، به زندگی خانوادگی فرد بر می­گردد. کونو و ارلی[4](1999)در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که احساس سعادت و خوشحالی با ارزیابی که فرد نسبت به همسر و زندگی زناشویی­اش دارد، همبستگی بالایی دارد.

 

     با توجه به نقش و اهمیتی که ازدواج در رضایت از زندگی دارد، در پژوهش­های قبلی مورد بررسی قرار گرفته است. اماپژوهشی که تاثیر ازدواج مجدد برکیفیت زندگی را بسنجد، مشاهده نشد. لذا این پژوهش سعی خواهد کرد که تاثیر ازدواج مجدد بر کیفیت زندگی را بررسی کند .

 

 

 

  بیان مسأله

 

     وجود یک جامعه سالم از نظر بهداشت روانی، منوط به سلامت اجزاء کوچکترآن جامعه مانند اجتماعات کوچک و خانواده­های موجود در آن جامعه است. خانواده هسته مرکزی هر جامعه و یکی از پایه­ های اساسی آن محسوب می­شود. وجود خانواده­های سالم می ­تواند تاثیر بسزایی در سلامت روانی جامعه داشته باشد(اوتادی،1380).

 

     خانواده به عنوان یک سیستم اجتماعی­-­فرهنگی[5] تلقی می­شود که در کنار همه­ی خصوصیات دیگرش، دارای مجموعه قواعدی است و هر یک از اعضایش نیز نقش خاصی دارند. اعضای این سیستم با هم رابطه­ای عمیق و چند لایه دارند. در داخل این سیستم، حلقه­های عاطفی قدرتمند، پایدار و متقابلی را به هم گره زده است .اغلب اوقات اعضاء از طریق تولد یا ازدواج در این سیستم وارد می­شوند(نظری، 1386).

 

     با توجه به اهمیت خانواده باید بدانیم عواملی وجود دارند که در روند طبیعی خانواده اختلال ایجاد می­ کنند. خانواده در هنگام رویارویی با موقعیت­های فشارزا و دشوار، استرس را تجربه می­ کند و این استرس موجب ناراحتی، تنش یا ناامیدی اعضا ی خانواده می­شود. موقعیت­های فشارزا سیستم خانواده را مختل می­ کند، مگر اینکه خانواده بتواند با وضعیت تازه سازگار شود. خانواده برای بازگشت به عملکرد عادی خود نیازمند تلاش برای حل مشکل است(بالارد[6]، 1979نقل از آهالی­آّباده،1381).

 

خانواده با دو نوع استرس مواجه است:

 

1-استرس عادی مانند: استرس ناشی از فرایند رشد و انتقال به دوران والد بودن، ازدواج فرزندان و دوره بازنشستگی.

 

2-استرس­های غیرعادی مانند جنگ، مهاجرت و از دست دادن یکی از اعضای خانواده و .(موسوی، 1379).

 

     به طور طبیعی از دست دادن فرد یا افرادی در خانواده و در نتیجه ایجاد خلاء درآن، که یکی از ارکان بسیار مهم جامعه محسوب می­شود، اختلالاتی را در وضعیت افراد ایجاد خواهد کرد که در صورت عدم توجه به آن خطرات و ضررهای جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.

 

     امروزه شاهد عده قابل توجهی از زنانی هستیم که شوهران خود را از دست داده­اند و فاقد شوهر می­باشند این میزان بر اساس آمار سال 1379 بالغ بر یک میلیون و پانصد هزار نفر است (مرکز آمار ایران، 1379).

 

     بیوه­گی در طول زندگی به عنوان یکی از حوادث بااحتمال بالا برای زنان75 ساله و بالاترمی­باشد. برای مثال 65% زنان در این گروه سنی بیوه هستند(OPCS,1990).

 

     فقدان شوهر به دلایل متعدد بروز می­ کند فوت، شهادت و طلاق معمول­ترین آنها می­باشد. شرایط افراد متعاقب از دست دادن شوهر متفاوت است. بعضی امورات خود را انجام می­ دهند، ولی نه به خوشی آن ایامی که شوهر در خانه حضور داشته، و برخی دیگر به ازدواج مجدد تن می­ دهند (هرلاک[7]، 1986).

 

     به نظر محققین مرگ پدر در خانواده بیش از آنکه فرزندان را تحت تاثیر قرار دهد، مادر را دچار مشکل می­ کند .از آنجا که مرگ پدر، مادر را با تغییر موقعیت قبلی خود در خانواده مواجه می­سازد و او را به اتخاذ نقش­های جدیدی وامی­دارد، احتمال به ظهور رسیدن مشکلات و یا بیماری­های روانی در زندگی مادر افزایش می­یابد.

 

     زنان سرپرست خانواده و فاقد همسر با مشکل احساس تنهایی، انزوا، طردشدگی و عدم درک از سوی دیگران مواجه­اند. فقدان حمایت­های اجتماعی مهمترین عامل جهت پیش بینی پیامدهای منفی وضعیت این زنان می­باشد(خسروی،1374،به نقل از بلداجی،1387).

 

     وضعیت زنانی که شوهران خود را از دست داده و ازدواج مجدد کرده­اند و آن­هایی که ازدواج مجدد نمی­کنند از نظر روانی­-­اجتماعی متفاوت است. مطابق پژوهش­های انجام گرفته، بیش­ترین مشکلات روان­شناختی همسران شاهد ازدواج مجدد نکرده، اختلالات بدنی شکل، اضطراب و تفکر پارانوییدی و در بین همسران شهدا که ازدواج مجدد کرده­اند اختلالات وسواس، افسردگی و ترس­های مرضی است(احمدی، 1383).

 

     به طور کلی افرادی که ازدواج کرده­اند با خطر بسیار کمتری در زمینه ابتلاء به بیماری­های روانی روبرو هستند؛ در حالی که مطلقه­ها و زنان بیوه در معرض خطر جدی ابتلاء به بیماری­های روانی قرار دارند(کوکرین[8]، به نقل از طهماسبی،1376).

 

     مروری بر پژوهش­های انجام شده در ایران و جهان پیرامون وضعیت اجتماعی­-­اقتصادی، روحی و روانی زنان سرپرست خانواده نشان داده است که در خانواده­های زن سرپرست، مادر استرس بیشتر و رضایت کمتری را احساس می­ کند که می ­تواند به دلیل تحمل بار اضافی نقش­ها و روابط اجتماعی منفی باشد به گونه­ای که بیشتر دچار انزوا و سرخوردگی اجتماعی می­شوند و همین شرایط باعث سرریز شدن احساسات و عواطف منفی در آنان شده که در نهایت سطح کیفیت زندگی آنان را کاهش داده است(بلداجی، 1387).

 

     در حال حاضر یکی از نگرانی­های عمده سیاستمداران و متخصصین بهداشت عمومی مفهوم کیفیت زندگی است. خالدیان از قول شارن و شوماکر(1988) می­نویسد:

 

هدف پژوهش حاضر، مقایسه نظریه عقل فارابی با نظریات عقل ابزاری و ارتباطی و استخراج دلالت های تربیتی آن می باشد. در این پژوهش از روش مطالعه تطبیقی چهار مرحله بردی استفاده شده است.براین اساس، ابتدا روش عقل فارابی و روش های عقلی ابزاری و ارتباطی و آنگاه نظریه شناخت فارابی و وبر و هابرماس معرفی شده، سپس براساس روش چهار مرحله ای بردی دلالت هایی تربیتی براساس روش عقلانی موجود در پژوهش بیان شده است.سوالات پژوهش به این صورت است که مفهوم عقلانیت ابزاری و ارتباطی چیست؟ مفهوم عقلانیت از دیدگاه فارابی چیست؟اشتراکات و افتراقات متناسب با عقلانیت ابزاری و ارتباطی و عقل از دیدگاه فارابی چیست؟دلالت های تربیتی متناسب با عقلانیت ابزاری و ارتباطی و عقل فارابی چیست؟ نتایج نشان می دهد که می توان برای روش عقلانی فارابی و عقل ابزاری و ارتباطی نظامی برای استخراج دلالت های تربیتی متصور شد. در بخش اهداف به دو بخش هدف غایی و اهداف واسطه ای تقسیم می شود،این دلالت های تربیتی در سه بخش اهداف، روش ها و برنامه درسی قابل صورت بندی است. دربخش پایانی تحقیق، پیشنهادهایی برای استفاده از اندیشه های تربیتی فارابی براساس روش عقلانی وی و عقلانیت ابزاری و  ارتباطی در نظام تعلیم و تربیت کشور ارائه شده است.

 

  کلید واژه ها : عقل، عقل فارابی، عقل ابزاری، عقل ارتباطی، دلالت های تربیتی

 

فصل اول : کلیـات پژوهش. 1

 

1-1- بیان مساله. 2

 

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش. 4

 

1-2-1- اهمیت و ضرورت نظری. 4

 

1-2-2- اهمیت و ضرورت کاربردی. 4

 

1-3- گزاره های پژوهش. 4

 

1-3-1- هدف کلی و اهداف جزئی پژوهش. 4

 

1-3-2- فرضیه ها و سوالات پژوهش. 5

 

1-4- تعریف مفاهیم تحقیق. 5

 

فصل دوم : مبانی نظری و پیشینه پژوهـش. 7

 

2-1- مبانی نظری تحقیق : بخش اول : عقل. 8

 

2-1-1-تعاریف عقل. 8

 

2-1-1-1- عقل در معنای لغوی. 8

 

2-1-1-2- عقل در معنای اصطلاحی. 8

 

2-1-1-3- محدودیت‌های عقل. 9

 

2-1-2- پیشینه عقل در فلسفه. 10

 

2-1-3-  عقل در اسلام. 15

 

2-2- بخش دوم : فارابی. 18

 

2-2-1- ارسطوی‌ ثانی‌. 20

 

2-2-2-آرای‌ فارابی‌ (وفاق‌ دین‌ و فلسفه). 21

 

2-2-3- هستی شناسی فارابی. 24

 

2-2-3-1- الله‌ یا واجب‌ الوجود. 25

 

2-2-3-2- عالم‌ علوی‌ یا جهان‌ بالا. 26

 

2-2-4- جهان شناسی. 27

 

2-2-5- معرفت شناستی و روش شناسی. 27

 

2-2-5-1- شناخت چیست؟. 30

 

2-2-6- ارزش شناسی. 31

 

2-2-7-تعلیم و تربیت از دیدگاه فارابی. 33

 

2–3– بخش سوم : پیشینه پژوهش. 36

 

2-3-1- در داخل کشور. 36

 

2-3-2- در خارج از کشور. 41

 

2–4– چهارچوب مفهومی و مدل تحقیق. 45

 

فصل سوم : روش شناسی پژوهـش. 47

 

3-1- روش پژوهش. 48

 

3-2- جامعه آماری. 48

 

3-3- داده های مورد نیاز (روند اجرا و گرد آوری داده ها):   48

 

3-4- ابزارهای تحقیق:. 48

 

3-4-1- شیوه انجام تحقیق:. 49

 

3-5- روش تجزیه و تحلیل داده ها:. 49

 

فصل چهارم : یافته های پژوهش. 50

 

4-1- یافته های مربوط به سوالات پژوهشی. 51

 

4-1-1- مفهوم عقلانیت ابزاری. 51

 

4-1-1-1- عقلانیت ابزاری از دیدگاه وبر. 53

 

4-1-2- مفهوم عقلانیت ارتباطی. 71

 

4-1-2-1-عقلانیت ارتباطی از دیدگاه هابر ماس. 73

 

4-1-3-عقل از دیدگاه جهان شناسی فارابی. 85

 

4-1-3-1-نوآوری‌ فارابی‌ درباب‌ نفس‌ و عقل‌. 98

 

4-1-3-2-اختلاف نظر درباره نظر فارابی درباره عقل فعال   101

 

4-1-4-وجوه اشتراک و افتراق عقل فارابی با عقلانیت ابزاری و ارتباطی   102

 

4-1-5- مقایسه نظریات. 125

 

4-1-5-1- الف ) اهداف تعلیم و تربیت :. 126

 

4-1-5-2-ب) روش های تعلیم و تربیت : فارابی ، هابرماس ، وبر   135

 

4-1-5-3-ج) برنامه درسی : فارابی ، هابرماس ، وبر. 144

 

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات. 165

 

5-1- نتایج پژوهش . 166

 

5-1-1- جمع‌بندی مقایسه عقل فارابی و عقل ابزاری و ارتباطی   168

 

5-1-2-مقایسه شماتیک سه نوع عقلانیت بر اساس یافته های پژوهش   172

 

5-2- بحث. 173

 

5-3- پیشنهادات. 177

 

5-3-1- پیشنهادهای کاربردی. 177

 

5-3-2- پیشنهادهای پژوهشی. 177

 

5-3-3- پیشنهاداتی برای پژوهش های بعدی. 177

 

5-4- محدودیت های پژوهش. 178

 

منابع. 179

 

   1-1- بیان مساله :

 

فارابی به اعتقاد اکثر دانشمندان مسلمان، مبدع فلسفه اسلامی است(داوری اردکانی،1377). وی اگرچه شاگرد افلاطون و ارسطو است و به خوبی آرا و اندیشه های آنها را شناخته، شرح نموده و حتی به هم نزدیک کرده است ولیکن به هیچ روی مقلد صرف فلسفه یونان نیست بلکه با دید نظام ساز خود، اقدام به ابداع و تدوین نظام فلسفه اسلامی می نماید. اندیشه بلند او در علوم، تدوین نظریه مدینه فاضله، ارائه نظریه فیض در فلسفه و مهارت در تمام علوم نظری و عملی  عصر خویش از وی یک فیلسوف و اندیشمند تمام عیار می سازد، به گونه ای که لقب معلم  ثانی بعد از ارسطو به حق شایسته اوست(میرزا محمدی،1383).

 

فارابی، به استثنای رساله درباره عقل، هیچ مقاله و اثر مستقلی در علم النفس فلسفی و فلسفه ذهن از خود به جای نگذاشته است. دیدگاه وی در این مسائل بیشتر در آثار مابعدالطبیعی و سیاسی وی مطرح شده است. مفصل ترین بیان در باب نظریات وی در مورد نفس آدمی کتاب «مبانی آراء اهل مدینه فاضله» است(فارابی،1379).

 

دیدگاه فارابی در مورد قوا و مراتبی که شناخت عقلانی را تشکیل می دهند درباره نفس، از عقلی که «واجد همه اشیاء» می شود و عقلی که «همه اشیاء را می آفریند» با اصطلاحات عقل بالقوه و عقل فعال نام برده شده است. عقل بالقوه به عنوان قوه ای در نفس یک شخص معرفی شده است؛ ولی عقل فعال جوهر مجرد ازلی و ثابتی است که به عنوان علت محرک و مؤثر عقل انسان عمل نموده و امکان انتزاع تصورات کلی از صور حسی خیالی را میسر می سازد. علاوه بر عقل بالقوه و عقل فعال، این سنت فلسفی مراتب مختلف دیگری را میان قوه و فعلیت در عقل انسان معرفی نموده و هر کدام را با اصطلاح خاصی نام برده است. در علم النفس فارابی، اصطلاح «عقل» دارای چهار معنای متفاوت است: 1- عقل بالقوه، 2- عقل بالفعل، 3- عقل بالمستفاد، 4- عقل فعال(فارابی،1379).

 

در دوره معاصر دو نگاه به عقل مشاهده می شود عقلانیت ابزاری در اثر غلبه آمپریسم و حس گرایی، مبادی غیر حسی دانش تجربی را انکار کرد و روش های استقرایی را جایگزین روش های قیاسی نمود و پس از آن به نقش گزاره های غیر حسی در دانش تجربی واقف شد و ارزش معرفتی و جهان شناختی این گزاره ها را انکار کرد.به نظر هابرماس کنش های افراد درگیر در کنش ارتباطی، نه از طریق حسابگری خودخواهانه موفقیت، بلکه از طریق کنش های تفاهم آمیز هماهنگ می شود. به نظر هابر ماس عقل ارتباطی بارزترین و فراگیر ترین پدیده بشری است. همین کنش است که بنیاد زندگی اجتماعی و فرهنگی همه علوم انسانی را تشکیل می دهد(هابر ماس،1380).

 

مخالفت با نسبیت ‌گرایی افراطی و تأکید بر ویژگی جهان‌شمولی عقل از دیگر مضمون‌های مشترک عقل ابزاری و عقل ارتباطی به شمار می‌رود. این نظریات در عین حال که ویژگی‌های خاص اجتماعی و حتی فردی و شخصی انسان‌ها و جوامع را می‌پذیرند، بر همسانی، تعامل و تناسب میان انسان‌ها و اجتماعات و حتی زبان‌های مختلف تأکید می‌ورزند. به نظر عقل ابزاری افراد و جوامع انسانی در عین حال که در صورت کثرت دارند، دارای بنیادهای حداقل و مشترکی به صورت ثابت و عام نیز هستند؛ بنیادهایی که مبنای فهم و مفاهمه و ارتباطات و تبادلات را تشکیل می‌دهند. این نظریه عقل را اساس فهم و مفاهمه به‌شمار آورده و معتقد است که چون اصول و بنیادهای نخستین عقل ثابت و عام‌اند، این مفاهمه و تبادل یافته‌ها و برداشت‌ها ممکن و قابل ارزیابی است. هابرماس به عنوان بیان کننده عقل ارتباطی نیز با پذیرش هماهنگی دانش و شناخت به لحاظ اجتماعی و اینکه در هر لحظه تجربۀ تاریخی ما آنها را مشروط می‌سازد، بر ویژگی عام و جهان‌شمول عقل تأکید می‌کند. وی در عین حال که زمینه‌مند بودن عقل را می‌پذیرد، ولی برخلاف پست‌ مدرنیست‌ها معتقد است که معیارهای خود عقل مستقل از زمینۀ خاص آن است(هابرماس،1380).

 

تحقیقات بسیاری  در زمینه عقل و انواع و ملازمات عقل انجام گرفته است برخی از تحقیقات مانند محقق داماد (1388) در تحقیقی تحت عنوان نظریه عقل در فلسفه فارابی نظریه عقل فارابی را اینگونه بیان می کند نظریه فیلسوف مسلمان یعنی فارابی در خصوص عقل به مبانی روانشناختی مابعدطبیعی آن مربوط می شود، مهاجرنیا (1390)در تحقیقی تحت عنوان شناخت عقلی در نظرفارابی نظریه عقل فارابی را چنین عنوان می کند عقل منبع شناخت حسی از محسوسات است زیرا صور محسوسات در حس منقش می گردد و ایجاد معرفت می کند.خادمی (1385)در تحقیقی تحت عنوان چگونگی پیدایش کثیر از واحد از دیدگاه فارابی فیض را باقیود متعدد سلبی تبیین می کند و اولین مصادیق را عقل نخستین معرفی می کند.اما تحقیقی که بتوان به درستی روش های عقلی  مناسب را مقایسه و وجوه افتراق و اشتراک آنها را مطرح کند شاید کمتر وجود دارد که باعث شده محقق در پی آن برآید تا تحقیق حاضر را ارائه دهد و با توجه به نظریات عقلی حاضر دلالت های تربیتی را نیز استخراج کند. به این گونه که با معرفی مفهوم عقل ابزاری و عقل ارتباطی و در نتیجه استخراج افتراقات و اشتراکات و در آخر استنتاج دلالت های تربیتی به ما کمک می کند تا به شناخت مناسب  از نظریات عقلی جدید دست یابیم. با توجه به این هدف سعی برآن داریم تا به این سوال پاسخ دهیم که مفهوم عقل ابزاری و ارتباطی به چه معناست عقل از دیدگاه فارابی در کدام یک از حوزه های عقل ابزاری و عقل ارتباطی قرار می گیرد و وجوه افتراق و اشتراک آن کدامند و چه دلالت های تربیتی را می توان با توجه به این نظریات مرتبط با عقل استخراج کرد؟

 

 

 

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش:

 

1-2-1- اهمیت و ضرورت نظری

 

توسعه شناخت از نظریات عقل ابزاری و عقل ارتباطی
 

توسعه شناخت از جایگاه نظریه عقل فارابی و نسبت آن با نظریات عقل جدید
 

 

1-2-2- اهمیت و ضرورت کاربردی

 

1.کمک به دانشجویان رشته های مرتبط (علوم تربیتی، فلسفه،الهیات) با نظریه عقل فارابی

 

2.کمک به اساتید رشته های مرتبط (علوم تربیتی، فلسفه، الهیات)برای تدریس درس فلسفه اسلامی در خصوص نظریه عقل فارابی.

 

 

 

1-3- گزاره های پژوهش

 

1-3-1- هدف کلی و اهداف جزئی پژوهش :

 

هدف کلی این پژوهش مقایسه نظریه عقل فارابی با نظریات عقل ابزاری و ارتباطی و دلالت های تربیتی آن می باشد .

 

شناسایی مفهوم عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی