۳-۲-۶- زمین شناسی و خاک
از نظر زمین شناسی، در دوران سوم قسمت مهمی از نواحی اطراف قم به واسطه دریای بزرگ مدیترانه مرکزی پوشیده بوده است. رسوبات و ته نشین‌های دریای مزبور اکنون در اطراف کوههای امامزاده جمال، نرداغی، دو برادران، خضر و سایر کوههای شهرستان قم دیده می‌شود. آثار دریای مزبور در نقاط نامبرده همان رسوبات و آهک و بعضی اوقات سنگ‌های گچی و سنگ‌های نمکی می‌باشد که متعلق به دوران میوسن از دوران سوم است. زمین‌های شهر قم اکثراً از نظر زمین‌شناسی آهکی، گچی، مارنی و رسی هستند که مربوط به دوران چهارم زمین‌شناسی می‌باشد. و بیشتر شهر قم بر روی تشکیلات دوران چهارم که شامل یکسری مواد فرسایشی و رسوبی است که اندازه ذرات آن از قلوه سنگ تارس تغییر می کند. و همچنین رسوبات درشت دانه حاشیه رودخانه‌ها و آبراهه‌ها را تشکیل می‌دهد.
در شهر قم خاکها بیشتر رسی و لیمونی می‌باشد زیرا در این شهر رودها به مرحله روسوب گذاری از نوع رسوبات ریزدانه با بافت سنگین رسیده‌اند که در اطراف رودخانه‌، بافت مرغوبتر می‌شود و به لیمونی تبدیل می‌گردد. در اطراف رودخانه و شهر خاک‌ها بیشتر از نوع ماسه‌ای، شنی و لیمونی می‌باشد که رسوبات رودخانه قمرود است. شوری خاک در منطقه بیشتر به عوامل موثر در تشکیل خاک مربوط می‌شود که عبارتند از: آب و هوا، سنگ مادر، ناهمواری‌ها، آب، انسان و زمان که از بین عوامل آب و هوا، سنگ مادر و آب موثرترند.
چنانکه توضیح داده شد آب و هوای منطقه، گرم و خشک است و از خصوصیات آن درجه حرارت بالا و تبخیر زیاد است، در نتیجه آبهای وارد منطقه تبخیر شده و املاح باقی می‌ماند.^[۹۹]
۳-۲-۷- زلزله و تکتونیک
شمال ایران مرکزی که قم در غرب آن قرار دارد، یکی از نواحی مهم زلزله خیز ایران به شمار می‌رود. شمار زمین‌ لرزه‌هایی که قدرت تخریبی قابل توجهی در منطقه دارند تقریباً به یک زلزله در هر ۵/۱ سال می‌رسد.^[۱۰۰]
چین خوردگی منطقه قم و به طور کلی ایران مرکزی تحت تسلط کوهزایی آلپی می‌باشد. منطقه مرکزی قم با یکسری ناودیس‌ها و طاقدیس‌هایی مشخص است که در بعضی برجستگی‌های آن از انواع برجستگی‌ ژورایی با هم شکل است. بعضی در آنها ستیغ‌ها در طاقدیس‌ها و دره‌ها بر ناودیس‌ها منطبق می‌باشد. مهمترین ساختمان‌های چین‌خورده منطقه قم عبارتند از : طاقدیس‌ میل- دو جاه واقع در شمال منطقه و در جنوب کوه نمک، ناودیس یزدان به موازات طاقدیس میل- دوچاه- و در جنوب آن، طاقدیس بورون یا کمر کوه در غرب، ناودیس ایدجیک در غرب و به موازات طاقدیس‌ خضر، چین جناقی دو برادران در مشرق و جنوب شرقی طاقدیس لنگرود واقع در جنوب ناودیس تیز تختی^[۱۰۱].
همچنین گسل‌‌های منطقه عبارتند از میل- دوچاه در شمال منطقه، گسل یزدان در شمال، منطقه گسسته بورون که شامل گروهی از گسل‌های طولی است که در هسته طاقدیس‌ بورون بین کوه کلنگی و کوه جنداب گسترش دارند، گسل کلنگی، گسل نبیل در جنوب، گسل جنداب که در واقع دنباله گسل کلنگی است، گسل بورون که در امتداد یال برگشته طاقدیس بورون قرار دارد، گسل کمرکوه واقع در غرب منطقه، گسل اوغون در شمال، گسل خضر در جنوب، گسل تیز تختی، گسل لنگرود، گسل ایدجیک، گسل شادقلی در غرب شهر و گسل‌های عرضی دوچاه.
توسعه و گسترش شهر قم به گونه‌ای بایستی باشد که فاصله لازم تا محدوده زلزله خیز و گسل را داشته باشد این مناطق شامل جنوب و جنوب غرب (گسل خضر و صفاشهر) و غرب شهر قم (گسل شادقلی) می‌باشد.
۳-۲-۸- منابع آب
“قم به علت قرار گرفتن در حاشیه کویر از دیر باز با مسئله کم آبی روبرو بوده است. به طوری کلی این منطقه به علت ارتفاع کم و مجاورت با کویر در تابستان گرم و در زمستان معتدل است. میزان تبخیر بیش از ۲۰ برابر بارندگی سالانه بوده و شدت خشکی اقلیم، رشد جمعیت شهری و توسعه کشاورزی موجب گردیده‌اند که طی سال‌های اخیر سفره‌های آب زیرزمینی که مهمترین منبع تامین نیاز آبی هستند، با افت شدید مواجه شده و سالانه ۱۵ میلیون متر مکعب از ذخیره قابل بازگشت خود را از دست دهند. با وجود سد ۱۵ خرداد و مهار سیلاب‌ها، قسمتی از نیاز آبی شهر قم تامین‌ گردیده، ولی با توجه به این اراضی کشاورزی پایین است و افزایش آن عملاً مقدور نیست.”^[۱۰۲] انتقال آب از سرشاخه‌های دز از استان لرستان و در طول مسیر گلپایگان تا تصفیه خانه قم از جمله طرح‌هایی است که در حال اجرا بوده و امید است تا پایان برنامه چهارم توسعه یا حداکثر سال ۱۳۹۰ (ش) این طرح به اتمام و شهر قم از آب شرب برخوردار گردد و حتی مازاد آن به مصارف کشاورزی برسد.
۳-۲-۹- جمعیت و مهاجرت
“نخستین سرشماری در مورد جمعیت شهر قم به سال ۱۳۲۰ باز می‌گردد که تعدادی از شهرهای ایران در سال‌های ۱۳۱۹ و ۱۳۲۰ مورد سرشماری قرار گرفتند. در آن سال جمعیت شهر قم ۵۲۳۶۷ نفر بوده است. شهر قم نیز در زمره شهرهایی از کشور ماست که در سال‌های اخیر با رشد بی‌رویه جمعیت شهری رو به رو بوده است و رتبه هشتم در میان شهرهای بزرگ کشور احراز کرده است. طبق سرشماری‌های عمومی و نفوس و مسکن شهرستان قم در سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۷۵ و آمارگیری سال ۱۳۷۰ جمعیت شهر قم مطابق جدول و نمودار صفحه بعد می‌باشد.
شهر مقدس قم یکی از شهرهای مهاجر پذیر کشور می‌باشد تا آنجا که رشد غیرطبیعی ناشی از مهاجرت در افزایش جمعیت قم اهمیت بیشتری از رشد طبیعی دارد. به طور کلی مهمترین عاملی که باعث گسترش این شهر و افزایش انفجاری جمعیت آن در دو دهه اخیر شده است مهاجرت‌های گسترده و بی‌رویه می‌باشد که به واسطه نقش‌هایی است که شهر قم دارد. نقش‌هایی چون مذهبی، فرهنگی، موقعیت ارتباطی و چهار راهی، نزدیکی به تهران، نقش سیاسی و اجتماعی ویژه‌ای که بلاخص پس از پیروزی انقلاب اسلامی کسب کرده است که بدون تردید مهمترین اینها نقش مذهبی و فرهنگی می‌باشد. قم به عنوان دومین مرکز زیارتی ایران از حیث پذیرش زوار می‌باشد. پذیرایی از زوار، تامین نیازهای سکونتی، غذایی، سوغاتی و حمل و نقل آنان گروه بسیار زیادی از جمعیت را به اشتغال‌های گوناگون سرگرم می‌سازد. وجود مراکز علوم دینی و آموزش عالی هر سال تعداد کثیری طلبه و دانشجو را جذب نموده و از دیگر سو نزدیکی آن به تهران و استقرار صنایع مختلف ساختمانی، بافندگی و غذایی هر یک به طریقی در افزایش مهاجرت به این شهر نقش دارد.
طبق سرشماری سال ۱۳۳۵، ۸۹ درصد از کسانیکه در قم مقیم بوده‌اند در داخل حوزه مزبور ۴ درصد در شهرستان‌های مجاور، ۷ درصد در قسمت‌های دیگر ایران و تنها عده بسیار قلیلی در خارج از ایران به دنیا آمده‌اند. میزان متولدین مناطق دیگر در سال ۳۵، ۱۴۰۴۶ نفر بوده که ۲۰۰۱ نفر از اصفهان، ۱۷۷۲ نفر از ساوه، ۱۲۶۳ نفر از اراک، ۱۱۸۲ نفر از تهران، ۹۴۱ نفر از تبریز و بقیه از مناطق دیگر و خارج از کشور بوده‌اند. ارقام فوق نشان می‌دهد که شهر قم از جمله شهرهای مهاجرپذیر کشور بوده است.^[۱۰۳]
وضعیت مهاجرت در شهر قم در سال‌های ۳۵ تا ۷۰