لازم به ذکر است، با همه ی سعی و تلاشی که در جهت ارائه دقیق و صحیح مطالب نموده ام، هیچگاه مدعی آن نیستم که پژوهشی بدون نقص و عاری از عیب به انجام رسانده ام.
شاید در مواردی راه به بادیه ی خطا پیموده باشم، اما خرسندم که به باطل ننشسته و به حد بضاعت و توان در این مسیر کوشیده ام.
به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل که گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم
امیدوارم صاحبان فن و ارباب خرد، ناگفته ها و عیوب این پژوهش را به حقیر گوشزد نموده تا در آینده، این پژوهش صورتی نیکوتر پذیرد.
در پایان از جناب آقای دکتر کاظمی که از ابتدا تا انتها ،همتی والا وبی شائبه ،بدرقه راه این نوسفر عرصه فرهنگ و ادب ، نموده اند کمال تشکر و امتنان فراوان دارم. همچنین تشکر از جناب استاد مهدی اسدی، استاد مشاور که از نظرات وپیشنهادات گرانقدرشان بهره های فراوان برده ام. در نهایت، سپاس از برادر عزیزم، جناب استاد محمدمیرزایی،خوشنویس و ردیف دان برجسته کرمان، که اگر فروغ دانش و رهنمودهای گوهربارشان بر این پژوهش نمی تابید، هرگز این پژوهش به سر منزل مقصود نمی رسید.
و در آخر به گفتۀ زنده یاد دکترمحمد معین:
«این کاری است که توانسته ایم، ولی آن نیست که خواسته ایم»
احمدعلی میرزایی
مقدمه
«آنجا که سخن باز می ماند موسیقی آغاز می گردد.»
«رومن رولان»
شعر و موسیقی پیوندی ناگسستنی دارند، زیرا حقیقت درونی شعر که همان وزن می باشد موجب پیوند آن با موسیقی است. برخی بر این عقیده اند، شعری که از قالب و وزن عروضی عاری باشد، کمال یافته نیست و نمی تواند موجب غنای موسیقی شود. از جمله کسانی که بر اهمیت پیوند شعر و موسیقی، و ضرورت آن به منظور زیباتر شدن اثر، تأکید فراوان داشته اند استاد محمدرضا شجریان است. از این رو پژوهشگر بر آن است تا این حساسیت را در هفت اثر از آثار موسیقی ایشان که هر کدام در یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی اجرا گردیده است مشاهده و مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
این پژوهش شامل پنج فصل می باشد. فصل اول، کلیات، فصل دوم اشاره ای کوتاه به تاریخچه موسیقی از دیدگاه استاد روح الله خالقی، همچنین جهت آشنایی مخاطبان عزیز اشاره ای اجمالی به تعدادی از اصطلاحات موسیقی و وجه تسمیه گوشه ها. فصل سوم بنا به ضرورت، مختصری درباره استاد شجریان و ویژگی های آوازی ایشان . در فصل چهارم که عنصر اصلی تحقیق می باشد؛ضمن مقدمه ای کوتاه درخصوص تلفیق شعر وموسیقی و نگاهی به هماهنگی آوازی با مفهوم شعر از دیدگاه استاد حسین دهلوی ، به بررسی جنبه های ادبی، از جمله اوزان عروضی، صناعات ادبی، جنبه های محتوایی شعر و مضامین آن؛ و در جنبه های موسیقایی به ردیف های آوازی، گوشه ها، نوع دستگاه و هماهنگی آن ها با ملودی پرداخته می شود. در فصل پنجم نتایج حاصل ازاین پژوهش ارائه شده است.
فصل اول:
کلیات
۱-۱ درآمد
در این فصل صورتی کلی شامل: بیان مسئله، سوابق تحقیق، فرضیه های تحقیق، اهداف تحقیق و غیره ارائه می شود.
۱-۲ بیان مسئله
شعر، موسیقی و تلفیق این دو، از جمله مباحثی است که در حوزه موسیقی ایرانی حائز اهمیت می باشد.
بی شک هرگاه شعر و موسیقی با هم ادغام و ترکیب شده اند نه تنها منجر به خلق آثاری زیبا شده، بلکه بر مخاطب نیز تأثیر بسزایی داشته است.
اگرچه شعر به طور مستقل در مواردی جلوه گری نموده و به موسیقی و آهنگ احتیاج نداشته است ولی آنچه واضح است، موسیقی همواره، زیبایی و زینت شعر بوده و کمتر به خودی خود استقلال داشته است. خصوصاً در سرزمین ما، مردم هنگامی از موسیقی لذت می برند که با کلام توأم باشد.
نظر به اهمیت هماهنگی شعر و موسیقی پژوهشگر بر آن است این هماهنگی را در هفت اثر از آثار استاد محمدرضا شجریان که هر کدام در یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی اصیل ایرانی اجرا گردیده است مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.
۱-۳ سوابق تحقیق
تحقیقاتی پیرامون تلفیق شعر و موسیقی توسط استادانی نظیر: استاد حسین دهلوی در کتاب «پیوند شعر و موسیقی»، استاد حسین علی ملاح در کتاب «پیوند شعر و موسیقی» و فرصت الدوله شیرازی در کتاب «بحور الالحان» شده است. علیرغم غنای علمی و ادبی که دارند در هیچکدام از این تحقیقات یک غزل از ابتدا تا انتها بررسی نشده و بیشتر به خود موضوع تلفیق توجه شده است. حال آنکه در این پژوهش به یکایک ابیات پرداخته شده است.
۱-۴ فرضیه های تحقیق
وزن شعر با دستگاه موسیقی ارتباط دارد.
مضمون شعر با دستگاه و ملودی مرتبط است.
اشعار از جنبه های ادبی و بلاغی انتخاب شده اند.
اشعار ساده مورد انتخاب بوده اند.
۱-۵ اهداف تحقیق
هدف از این تحقیق دستیابی به ارتباط بین ابعاد ادبی و جنبه های موسیقایی می باشد.
۱-۶ جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق
تاکنون تحقیقی از این دست در موسیقی معاصر، حداقل مدون و جامع صورت نگرفته است.
۱-۷ روش انجام تحقیق
روش کار به صورت کتابخانه ای، میدانی و تطبیقی بوده و از طریق بررسی آثار مکتوب درخصوص موسیقی، مصاحبه، یادداشت برداری، دسته بندی مطالب گردآوری شده و پس از تجزیه و تحلیل، نگارش شده است.
فصل دوم:
درباره موسیقی
۲-۱ درآمد
براساس تقسیم بندی تاریخی، می توان موسیقی ایران را به دو دوره اصلی قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسیم کرد.
از آنجا که پژوهشگر تاکنون کار تاریخی نکرده و در این پژوهش بیشتر بر تلفیق و پیوند شعر و موسیقی تأکید نموده است لذا در این فصل ابتدا به دو دوره تاریخی قبل از اسلام (هخامنشی و ساسانی) و دوره اسلامی از زبان زنده یاد استاد روح الله خالقی که در کتاب موسیقی ایرانی آورده شده است می پردازد. سپس به تعاریف موسیقی از دیدگاه بزرگان و در نهایت بنا به ضرورت، جهت آشنایی عزیزان، با تعدادی از اصطلاحات موسیقی، گوشه ها و وجه تسمیه آن ها، توضیحی کوتاه داده می شود.
۲-۲ تاریخچه
هرچند کشور ایران دارای تاریخ قدیم پرارزشی است که از ۲۵ قرن آن آثار کتبی یا سنگ نبشته های تاریخی و حجاری و غیره باقیست ولی در مورد موسیقی مدارک نوشته شده بخصوص آنچه مربوط به دوره های کهن می باشد و اصولاً به جهات مختلف که بعد اشاره خواهد شد به بندرت در کتاب های تاریخی ما از هنرها و خاصه موسیقی سخن به میان آمده است به همین جهت اطلاعات ما هم در این باره زیاد نیست ولی هر چه هست آن ها را می توان فهرست وار به شرح زیر اشاره نمود:
۲-۲-۱ دوره ی هخامنشی
از موسیقی این دوره اطلاع کافی نداریم ولی کشوری که خود را رقیب یونان می دانسته و با آن سرزمین که مردمش تمدن عالی داشته اند روابط تاریخی داشته و از حیث آثار صنعتی نمونه های پرارزشی مانند حجاری های تخت جمشید به یادگار گذاشته، بی شک از موسیقی هم بی بهره نبوده. از این گذشته چون دولت هخامنشی جانشین دولت های متمدن زمان خود مانند عیلام و آشور و کلده و بابل و حکومت های آسیای صغیر (چون لیدیه، فریکیه و غیره) گردیده قاعدتاً باید از هنرهای آن ها هم تا آنجا که مطابق ذوق ایرانی ها بوده اقتباساتی کرده باشد. ملل مشرق زمین قبل از تأسیس دولت هخامنشی یا در همان زمان همه سازهای مختلف داشته اند چنانکه نمونه های آلات موسیقیشان در حجاری هائی که از مصری ها، سومری ها، عیلامی ها، آسوری ها، هندی های قدیم و غیره باقی مانده هم اکنون دیده می شود و در کتاب های تاریخ موسیقی از این آلات و نوازندگان و رقاصان بی آنکه نام و نشانشان باقی مانده باشد گفتگو در میان است ولی تعجب است که از دوره ی هخامنشی چنین نمونه هائی به جای نمانده است.
هرودت مورخ مشهور یونانی در تاریخ خود راجع به ایرانی ها می نویسد:
«ایرانیان برای تقدیم نذر و قربانی به خدا و مقدسات خود مذبح ندارند، آتش مقدس روشن نمی کنند، بر قبور شراب نمی پاشند ولی یکی از موبدان حاضر می شود و یکی از سرودهای مقدس مذهبی را می خواند» اما آنچه معلوم است این سرودهای مقدس مذهبی را می خواند» اما آنچه معلوم است این سرود با سازی همراه نیست.