۴‚۱. فرضیات تحقیق
با توجه به جایگاه خاصّ دعا در سیره حضرت و اینکه به عنوان شخص بسیار دعا کننده شناخته شده اند^[۱۹]؛ و حتی در میان معصومین ( علیهم السلام ) سیره عبادی حضرت به عنوان الگو و معیار مطرح بوده است و حتی حضرت زین العابدین ( علیه السلام ) عبادت خود را با امیرالمومنین( صلوات الله علیه) می سنجند^[۲۰].
با بررسی فرمایشات حضرت در نهج البلاغه و دیگر کتب حدیثی می توان گفت حضرت نیاز به دعا را یک نیاز فطری می دانند ، با توجه به مجموع روایاتی که در جوامع روایی ( عمدتا شیعه ) از زبان حضرت نقل شده و در آنها به جایگاه و فلسفه دعا ( فقر و جهل ذاتی انسان ، حوادث و…) شرایط ،آداب ، ملزومات( زمان های عام و خاص ، مکان های دعا و اجابت آن ،حالت بدن )موانع استجابت دعا ( معرفتی و عملی ) و … اشاره شده است .
معیار های بیرونی : ، سبک ادبی دعا ، سرآغاز دعا ، شکل بیان ( ملفوظ ، مکتوب) ، خاستگاه ادعیه ، گونه شناسی آداب و اعمال همراه دعا ، مکان دعا ، زمان دعا و … معیارهای درونی : محتوای ادعیه ، جایگاه گوینده ، گونه شناسی آیات و سوره های بکار رفته در ادعیه و فراوانی آنها ، و …
۵‚۱. ضرورت و اهداف تحقیق
در بین امامان معصوم علیهم السلام دوران زندگی امیر بیان علی ( علیه السلام ) منحصر به فرد بوده و ما با انبوهی از مسائل و مشکلات متنوع روبرو هستیم که در زندگی هر کدام از معصومین فقط بخشی از آن دیده می شود : حوادث آغاز رسالت نبوی ، هجرت به مدینه ، سپهسالاری حضرت در غزوات نبوی ، کاتب قرآن ، حوادث بعد از رحلت پیامبر اکرم ، مخالفت و دشمنی قریش و برخی از اصحاب با ایشان ، جنگهای جمل ، صفین و نهروان ، شئون و اقتضاآت مقام خلیفه و …
فارغ از جمع آوری ادعیه حضرت در قرون نخستین که کتب مربوط به دست ما نرسیده است، در قرون اخیر برخی از علما به جمع آوری ادعیه حضرت و ارائه آن به عنوان صحیفه های علویه ثانیه و جامعه و صحیفه امام علی ( علیه السلام ) پرداخته اند و معیار دسته بندی و ترتیب بیان ادعیه بر اساس محتوا، عنوان و از یک جهت خاصی بوده است که ضرورت پژوهشی نو را ایجاب می کند .
هدف اصلی در این پژوهش ، در مرحله نخست شناخت سیره و بیان امیرالمومنین علی ( علیه السلام ) نسبت به « دعا » و واژه های مرتبط است که در ادعیه و سخنان حضرت وجود دارد ؛ گاه این سخنان و سیره به صورت مستقیم از خود حضرت نقل شده و گاهی ( اکثر اوقات ) در ضمن سخنان امامان معصوم ( علیهم السلام ) و اصحاب ایشان بیان شده است .
در مرحله دوم گونه شناسی ( طبقه بندی ) ادعیه حضرت با معیارهای مختلف و نمایش نموداری فراوانی و هم پوشانی ادعیه نسبت به هر گونه ارائه می شود .
البته کتابهایی که پیرامون معرفی حضرت می باشند یا شکل موسوعه ، دانشنامه دارند در بخشی از سیره عملی حضرت به مبحث دعا و ادعیه نقل شده از حضرت به فراخور بحث و دیدگاه مولف پرداخته می شود .
نکته دیگر اینکه در مقدمه صحیفه های نوشته شده حتی یک روایت پیرامون جایگاه دعا در سیره حضرت نقل نشده است^[۲۱] و نقل روایات حضرت پیرامون دعا ، فلسفه ، آداب و بایسته های دعا و … مغفول مانده است .
به فضل الهی در این نوشتار برآنیم تا بر اساس معیارهای مختلف ادعیه حضرت را مورد بررسی قرار دهیم.از آنجا که منبع اصلی تحقیق توسط یکی از صاحب نظران علوم اسلامی جمع آوری شده است، از بررسی صحت سند و اعتبار ادعیه خودداری شده و به تحلیل و طبقه بندی ادعیه پرداخته شده است.
۶‚۱. پیشینه تحقیق
در مورد پیشینیه این تحقیق با بررسی و تتبعی که انجام شد، می توان گفت با عنوان گونه شناسی دعا و بیانات حضرت آن مقدار که مقاله ، پایان نامه و کتاب جستجو شد، تاکنون تحقیقی بدین شکل سامان نیافته است و در شروح مختلف نهج البلاغه به فراخور موضوع و هدف شارح به بحث از دعا و شرح ادعیه منقول از حضرت در نهج البلاغه پرداخته شده و هر کس طبق مذاق مذهبی ، فکری ، علمی و … شده است . ادعیه معروف حضرت مانند : دعای کمیل ، دعای صباح ، مناجات شعبانیه توسط شارحان مختلف شرح و بیشتر به تبیین معارف موجود در دعا و لغت شناسی پرداخته اند .
کتابها
صحیفه علویه عبدالله بن صالح سماهیجی، الصحیفه العلویه الثانیه : تالیف محدث شهیر میرزا حسین نوری(م۱۳۲۰ق) ، الصحیفه العلویه الثالثه : سید مهدی غریفی بحرانی نجفی، صحیفه امام علی (ع) : تالیف جواد قیومی اصفهانی، الصحیفه العلویه الجامعه: تالیف سید محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی، مسند الامام علی(ع)ج دوم: تالیف سید حسن قبانچی با همکاری سید طاهر سلامی ، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه ج ششم : تالیف محمد باقر محمودی، موسوعه سیره اهلبیت (علیهم السلام) ج پنج تالیف محمد باقر قریشی، دعاهای نهج البلاغه نوشته عباس بهروزی سال ۱۳۶۱ ، دعا در نهج البلاغه نوشته علیرضا فولاد گر ، در مجوعه آثار حضرت آیت الله جوادی آملی به فراخور بحث به بخش هایی از این موضوع پرداخته شده است. شروح مختلف بر: دعای کمیل، مناجات شعبانیه، دعای صباح و … در قرون مختلف.
پایان نامه ها
« دعا از دید گاه امام علی علیه السلام نوشته : اعظم بختی نژاد سال ۱۳۸۲ » ، «رابطه نیایش های نهج البلاغه با حوادث سیاسی ، اجتماعی و اوضاع فرهنگی دوران خلافت حضرت علی علیه السلام نوشته : زینب السادات علمدار نیارکی سال ۱۳۸۷ » ، « عرفان در دعاهای مولی الموحدین امیر المومنین حضرت امام علی علیه السلام نوشته عباس محبی سال ۱۳۸۴ » ، « دعا در نهج البلاغه نوشته سید عباس میر صادقی، پیام نور تهران، سال ۱۳۸۵ » ، ، پایان نامه «گونه شناسی تالیفات دعایی عالمان مسلمان تا زمان ابن طاووس : فرهنگ مهروش » . ملیحه فرد‌حسینی، پایان نامه «بررسی صدور و تحلیل مضامین ادعیه ماه شعبان براساس “مصباح المتهجد” شیخ طوسی»، « خاستگاه قرآنی دعاهای نهج البلاغه، سید احمد حسینی، دانشکده علوم حدیث»
مقالات
«دعا در نهج البلاغه» نوشته محسن خندان نشریه مسجد^[۲۲] ، ‌دانشنامه‌امام‌علی(ع)جلد چهارم ( اخلاق و سلوک ) مقاله دعا نوشته على نصیرى، ‌دانشنامه‌امام‌علی(ع)جلد دوازدهم( مرجع شناسی)، صحیفه علویه، نوشته على صدرایى خویى، « تحلیل محتوای ادعیه رضویه» محمد جانی پور. عباس تقویان ، پیرامون موضوعات دیگر مانند : پیرامون روایات تفسیری دو مقاله گونه شناسی روایت تفسیری امام موسی کاظم نوشته : بی بی سادات رضی بهابادی و معصومه علی بخشی ، گونه شناسی روایت تفسیری امام رضا (علیهما السلام ) نوشته عباس مصلایی پور یزدی محسن دیمه کارگراب ، گونه شناسی روایات مهدوی و … نوشته شده است .
۷‚۱.روش تحقیق
ادعیه و روایات حضرت از صحیفه علویه و نهج البلاغه، غررالحکم و دیگر منابع، نهج الدعا، نهج الذکر و جامع الاحادیث دعا جمع آوری و ترتیب بندی شده است؛ در صورت عدم وجود سلسله و شان صدور روایت یا دعا غالبا به اولین مصدر نقل روایت یا دعا مراجعه شده است.
۸‚۱. مفاهیم
بررسی مفهومی واژگان موضوع تحقیق، نخستین گام تحقیق است لذا در ابتدا به مفاهیم اصلی تحقیق که در عنوان و موضوع پایان نامه ذکر شده است می پردازیم.
۱‚۸‚۱.مفهوم گونه شناسی
گونه شناسی (Typology) از ریشه یونانی به معنای « مُدل»، « چهره»، «گونه» و پسوند « گفتار» گرفته شده است. گونه شناسی «فنّ» یا به عبارت بهتر «هنری» است که امکان تعیین گونه ها را فراهم می سازد و عملی است فکری شامل: تعیین طرح کلی، مُدل یا صفات و مشخصه غالب^[۲۳] و یک روش طبقه بندی است که در آن هر طبقه حول یک مثال یا یک نمونه خاص شکل گرفته است ؛ هر عضو گردآوری شده با نمونه آن مقایسه می شود و بر پایه این مقایسه بر حسب میزان شباهت نمونه در یک رده خاص قرار می گیرد ؛ ویژگی های اصلی گونه شناسی عبارت است از : ساخت ، تعیین فضای خاص و جدا سازی .
مراد از گونه شناسی، شناخت گونه های مختلف یک پدیده و به بیانی دقیق تر، طبقه بندی روشمند پدیده هایی است که به یک خانواده و مجموعه وابسته هستند و در مقایسه و نسبت سنجی با دیگر اعضای این مجموعه، در یک یا چند ویژگی، وجه مشترک دارند و در وجوه دیگر با هم متفاوت هستند، گونه شناسی یعنی مشخص ساختن اشتراک ها و افتراق ها بر اساس یک معیار خاص عینی یا ذهنی، این فرایند را گونه بندی یا طبقه بندی نیز می نامند.
«تکنیک گونه شناسی» کم و بیش در بخش هایی از علم منطق، به ویژه در مبحث تحلیل و تقسیم مورد توجه حُکمای مسلمان بوده است.جرجانی در کتاب التعریفات^[۲۴] تقسیم را افزودن قیدهای مختلف به یک شیء، به گونه ای که از هر کدام از آنها یک قِسم (گونه) پدید آید، تعریف کرده است. همین تعریف مورد پذیرش ملاصدرا^[۲۵] بوده و وی آن را به معنای افزودن قیود مختلف به مُقسمِ واحد، تفسیر و بکار برده است.
نکته دیگر اینکه تقسیم در دانش منطق نزد مسلمانان، یک فرایند و عملیات ذهنی است. به این معنا که یک اندیشمند موضوعی را به مثابه مقسم در نظر می گیرد. و با افزودن قیدهای مختلف، خود آن را به گونه های مختلف تقسیم می کند، صرف نظر از اینکه آیا این گونه جدید، وجود خارجی دارد یا نه، یا کسی باور دارد یا نه.با توجه به آنچه ذکر شد می توان پذیرفت گونه شناسی یکی از بهترین روش ها برای شناخت اجزاء، ابعاد و اطراف یک پدیده، تمیز، تفکیک پدیده ها از یکدیگر و جلوگیری از تعمیم های ناروا و در نتیجه، شناخت دقیق حقایق و واقعیت هاست.^{[۲۶] [۲۷]}

۲‚۸‚۱. مفهوم دعا
در مفهوم شناسی، دعا را از منظر لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار می دهیم.
کلمه «دعو» و مشتقات این واژه در قرآن کریم زیاد به کار رفته است . لذا ضرورت دارد ابتدا به معنا شناسی واژه «دعو» پرداخته و سپس وجوه معانی آن را در قرآن کریم و نهج البلاغه مورد بررسی قرار دهیم از طرفی نیز واژه های مرتبط دیگر مانند سؤال، طلب، ندا، استغاثه و …مورد دقت بیشتری قرار گیرد تا ارتباط معنایی این واژه ها با کلمه «دعو» روشن گردد .
در ابتدا کلمه «دعو» را از نظر لغوی و اصطلاحی مورد بحث قرار داده و سپس به وجوه معانی آن می پردازیم .
۱‚۲‚۸‚۱دعا در لغت
اصحاب لغت برای این واژه معانی نزدیک به یکدیگر ذکر کرده اند از جمله خواندن، با صدا متوجه کردن و . . . . ابن فارس در معنای دعو چنین می نویسد:
« دعو: اصلٌ واحدٌ و هوأن تمیل الشیء الیک بصوتٍ وکلامٍ یکون منک »^[۲۸] دعا یک معنای اصلی دارد وآن عبارت است از این که توجه چیزی را با صدا و سخن خود، به خودت جلب کنی .
در « التحقیق فی کلمات القرآن » چنین آمده است :
« دعو: هو طلب شیءٍ لأن یتوجه إلیه أو یرغب إلیه أو یسیر إلیه .»^[۲۹] ماده دعو دلالت دارد بر این که کسی چیزی را طلب کند به این منظور که توجه آن را به خود جلب کند یا به خودش متمایل نماید و یا حرکتش را به سمت خود سوق دهد . همچنین صاحب کتاب اضافه می کند که «دعا» به مطلق درخواست، میل و توجه از طرف مقابل گفته می شود ولی «دعوه» به اعتبار صیغه اش بر دعای مخصوص دلالت دارد .
ابن منظور می نویسد :
«دعا ا لرجل ناداه ^[۳۰]، دعا کردن شخص خواندن اوست ».
در « القاموس المحیط» آمده است که:
« الدعاء، الرغبه إلی الله تعالی»^[۳۱] ؛ دعا میل و رغبت به سوی خداوند متعال است .
گفته شده که در معنای مجازی «نازل کردن» نیز آمده است چرا که گفته می شود:« دعاه الله بمایکره »^[۳۲] خداوند برآنچه کراهت داشت نازل فرمود . خلیل بن احمد نیز چنین معنایی را برای دعا قائل شده است .^[۳۳]
راغب اصفهانی در معنای دعا می گوید:
« دعوته اذا سالته واذا استغثه . و الدعا الی الشئ الحث علی قصده . . .» یعنی اینکه می گویی: « دعوته » هنگامی است که از او چیزی بخواهی و زمانی که از او یاری بخواهی . . . خواندن به سوی چیزی، به معنای کسی را به کاری و چیزی دعوت و ترغیب کردن است .^[۳۴]
۲‚۲‚۸‚۱. دعا در اصطلاح
ابن فهد حلی در مقدمه کتاب عده الداعی دعا را این گونه تعریف می کند:
« الدعاء ..اصطلاحاً طلب الادنی للفعل من الاعلی علی جهه الخضوع و الاستعانه »^[۳۵]: دعا در اصطلاح عبارت است از این که موجود پایین تر از سر خضوع و یاری جستن انجام کاری را از وجودی برتر و والاتر طلب نماید .
علامه طباطبایی در المیزان می فرماید :
« الدعاء و الدعوه توجیه نظر المدعو إلى الداعی و یتأتى غالبا بلفظ أو إشار » ^[۳۶] دعا متوجه ساختن یا جلب نظر مدعو به داعی است که غالباً با لفظ یا اشاره ، صورت می پذیرد .
به نظر می رسد که این تعاریف تفاوت ماهوی ندارند بلکه هر کس یک مصداق خاصی را در نظر گرفته و با ملاحظه آن تعریف کرده است . حال هر کدام از این تعاریف را که انتخاب کنیم فرق چندانی نخواهد کرد آنچه مسلم است این است که دعا یک نوع عبادت و بلکه بهترین عبادت به حساب می آید، عبادتی که مظهر و نماینده تمام عبادات است .
پس می توان گفت که دعا ارتباط ویژه ای بین بنده نیازمند با معبود بی نیاز است که در آن بنده ی نیایشگر، خدای خویش را می خواند و خواسته هایش را با او در میان می گذارد و توجه او را به خود جلب می کند.
۳‚۲‚۸‚۱. وجوه معانی دعا در قرآن
دعا و مشتقات آن ۲۱۲ مرتبه ^[۳۷] به معانی مختلف مانند خواستن و طلب کردن در قرآن کریم بکار برده شده است .
در کتاب نیایش نامه^[۳۸] در مورد معانی مختلف دعا چنین آورده شده است :
دعا به معنی خواندن :
وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدى‏ لا یَسْمَعُوا . . . ^[۳۹] خطاب به رسول الله( صلی الله علیه وآله) است، یعنی اگر آنها را به [راه‏] هدایت فرا خوانید، نمى‏شنوند .