جدول ۱۰-۵- راهکارهای بهبود کیفیت خدمات پذیرایی بین راهی با توجه به موقعیت ارتباطی ویژه شهر بوکان ۱۶۴
جدول ۱۱-۵- راهکارهای توسعه گردشگری تجاری با جذب سرمایه ­گذاری­های بخش خصوصی ۱۶۴
جدول ۱۲-۵- راهکارهای ایجاد زمینه درآمدهای پایدار برای مدیریت شهری (شهرداری و شورای شهر) ۱۶۴

فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱) مقدمه
در عصر سفرهای بین المللی، کشورها، شهرها و مکان­های گردشگری به طور مداوم بازارهای نوظهور را جستجو می­ کنند. همانطورکه کارشناسان گردشگری، متصدیان تور و آژانس­های مسافرتی به دنبال کسب آگاهی از مقصدهای نوظهور می­باشند (کیم^[۸] و پردو^[۹]،۲۰۱۱). رشد فزایندۀ صنعت گردشگری و به دنبال آن ظهور مقصدهای جدید چالش­هایی به همراه داشته است؛ نیازها و انتظارات به سرعت در حال تغییر گردشگران، ظهور انواع جدید گردشگری، حساسیت نسبت به مسائل محیطی و جهانی منجر به این امر گردیده که مدیران در یک فضای به شدت رقابتی به سمت مدیریت دانش محور و توسعۀ اندیشیده شده گرایش پیدا کنند. در نتیجه ضرورت طراحی برنامه ­های منظم، مدیریت هدفمند، تربیت نیروی انسانی کارآمد و جذب سرمایه ­های بیشتر به این صنعت بیش از پیش احساس می­ شود. گردشگری در چارچوب الگوهای فضایی خاصی عمل می­ کند که یکی از این الگوهای فضایی، گردشگری شهری است. نواحی شهری به علت آنکه جاذبه­های تاریخی و فرهنگی بسیاری دارند غالباً مقصدهای گردشگری مهمی محسوب می­گردند. شهرها معمولاً جاذبه­های متنوع و بزرگی شامل موزه­ها، بناهای یادبود، تئاترها، استادیوم­های ورزشی، پارک­ها، شهربازی، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی و مکان­هایی مربوط به حوادث مهم با افراد مشهور دارا بوده که این خود گردشگران بسیاری را جذب می­ کند (تیموتی^[۱۰]،۶۳:۱۹۹۵). از این رو اهمیت مطالعۀ راهبردهای توسعه مقصدهای شهری نوظهور غیر قابل انکار است.
۲-۱) بیان مسئله
امروزه مردم با وجود ناامنی شغلی، نسبت به گذشته سخت­تر کار می­ کنند اوقات فراغت فشرده­تر شده و مردم چندین مسافرت کوتاه را به یک تعطیلات طولانی ترجیح می­ دهند. بنابراین مردم مقصدهای گردشگری را می­خواهند که به راحتی و به سرعت قابل دسترسی باشد؛ این شرایط برای مقصدهای نزدیک و قابل دسترسی، بسیار سودمند بوده و باعث توسعه گردشگری شهری شده است (نوربخش و اکبرپور سراسکانرود،۱۳۸۹). شهرها به عنوان مقصد گردشگری، دارای عملکرد چند منظوره هستند؛ آن­ها به عنوان دروازه ورودی به کشور، مراکز اقامتی و مبدأ سفر به روستاها و مقصدهای مجاور خود هستند. علاوه بر این، شهرها فقط مقصدهایی که در آن­ها جمعیتی با فعالیت­های اقتصادی، زندگی فرهنگی و تحت کنترل نیروهای سیاسی کنار هم جمع می­شوند نمی­باشند، بلکه نقش مهمی را به عنوان مراکز فعالیت گردشگری بر عهده دارند. بنابراین، باید به جای گردشگری در شهرها، مفهوم “گردشگری شهری” مورد بررسی قرار گیرد (رهنمایی،۱۳۸۷).
یکی از مهم­ترین مقصدهایی که روند­های گردشگری جهان را در دهه­­های گذشته تحت تاثیر قرار داده است، مراکز شهری است. رشد سفرهای کوتاه مدت این مقصدها را به یکی از اصلی­ترین مراکز گردشگری دنیا تبدیل نموده است (کوپر^[۱۱] و همکاران،۱۴۵:۱۹۹۸).
بایستی توجه داشت که، در این نقاط اگر گردشگری در راستای اهداف و برنامه ­های توسعه پایدار حرکت ننماید شکلی از توسعه بی­­برنامه­ گردشگری رخ خواهد داد که باعث تخریب محیط طبیعی و انسانی این شهرها می­گردد.
یک مقصد گردشگری نوظهور یک منطقه ژئوپولیتکی^[۱۲] است که گردشگری را به عنوان ابزار توسعه اقتصادی اجتماعی پذیرفته است و جامعه به پتانسیل­های گردشگری به عنوان اهرمی برای افزایش رفاه اقتصادی اجتماعی می­نگرد (ایسو و ایبیتو،۲۰۱۰). با توجه به اینکه هر مقصد چرخه­ای با ویژگی­ها و مراحل منحصر به فرد دارد با استنباط از مدل باتلر بعضی مفروضات اساسی در مورد مقصدهای نوظهور ایجاد می­ شود؛ دریک مقصد گردشگری نوظهور در سمت عرضه، گردشگری از طرف دولت و جامعه محلی به عنوان ابزار توسعه اقتصادی پذیرفته شده است و استراتژی­هایی برای تحقق این دیدگاه (توسعه و طراحی محصول) معرفی می­ شود اما در سمت تقاضا بازار، آگاهی کمی از مقصد دارد و این تصور در مورد مقصد وجود دارد که فاقد محصول منحصر به فرد برای جذب گردشگر باشد (باتلر،۱۹۸۰).
مقصدهای گردشگری نوظهور ویژگی­های منحصر به فردی دارند که آنها را از مقصدهای به بلوغ رسیده یا مقصدهای در مرحله افول متمایز می­ کند. سازمان­های بازاریابی مقصد(DMO) ^[۱۳] مسئول ایجاد، جذب و حفظ مشتریان ارزشمند هستند (مشتریان: گردشگرانی که به مقصدهای مختلف سفر می­ کنند). یکی از راه­های دست­یابی به این عملکرد، استراتژی­ های ارتقای موثر مقصدهاست. با توجه به اینکه مقصدهای نوظهور به طور نظری در مراحل اول و دوم چرخه­ی حیات مقصد باتلر می­باشند؛ به نظر می­رسد بر اساس ویژگی­ها و متغیرهای مقصدها طبق مدل چرخه­­ حیات مقصد باتلر، شهر بوکان در مرحله­ اول و دوم این مدل باشد (طرح جامع شهر بوکان، مهندسین مشاور معماری و شهرسازی آمود، ۱۳۹۲).
به دلیل اینکه استراتژی­ های ارتقای سنتی برای ایجاد عکس العمل مناسب در گردشگران در مقصدهای گردشگری نوظهور بدون رویکرد استراتژیک ناکافی است؛ بنابراین مقصدهای نوظهور به استراتژی­ های ارتقای خاصی نیاز دارند (ایسو^[۱۴] و ایبیتو^[۱۵]،۲۰۱۰). شهر بوکان به عنوان نمونه موردی این تحقیق در شمال غرب ایران بعد از شهرهای ارومیه و خوی بزرگ­ترین شهر استان آذربایجان­غربی می­باشد. شهر بوکان به دلیل موقعیت هموار و مناسب و شرایط بهتر نسبت به شهرهای همجوار، از جمله مهاجرپذیرترین شهرهای کشورمان محسوب می­ شود. شهرستان بوکان در حدود ۳۰۰۰ سال قبل تحت نام ایزیرتو، پایتخت تمدن ماننایان بوده است؛ بوکان هویت تاریخی خود را از قلعه باستانی قلایچی در مجاورت روستای قلایچی در ۸ کیلومتری شمال شرقی بوکان به وام گرفته است که بازمانده یکی از مراکز بسیار مهم تمدن (ماناها) در هزاره اول پیش از میلاد مسیح در حوزه شمال غرب ایران است.
شهر بوکان به علت قرارگرفتن برسر راه­های استان­های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان همواره از نظر تجاری مورد توجه بوده است. امروزه نیز قرار گرفتن این شهر در قلب استان­های مذکور آن را به مرکزی برای ترانزیت مسافران تبدیل کرده است. موقعیت مناسب جغرافیایی بوکان در منطقه و امنیت نسبی آن، این شهر را به عنوان مرکز منطقه جنوب و جنوب غربی دریاچه ارومیه تبدیل کرده است. بنابراین نقش و موقعیت استراتژیک شهر در پیوند با تحولات و تغییرات اقتصادی اجتماعی و سیاسی این منطقه می ­تواند به عنوان یکی از فاکتورهای مهم رشد و توسعه این شهر باشد.
کلیه ویژگی­های برشمرده بر اهمیت بوکان به عنوان یک مقصد گردشگری دلالت دارند. این ویژگی­ها خود می­توانند به عنوان پایه ایجاد فعالیت­هایی باشند که ضمن تداوم بخشی و حفاظت از آن­ها، به منبعی ارزشمند برای ایجاد درآمد نیز به کار آیند. در این راستا فعالیت گردشگری شهری در صورت برنامه­ ریزی جامع و رعایت ضوابط زیست­محیطی می ­تواند نقش مؤثری داشته باشد. بررسی­ها نشان می­دهد مقصدهای نوظهور به دلیل عدم وجود راهبردها و راهکارهای توسعه گردشگری متناسب با مرحله چرخه عمر آن­ها، نقش عمده­ای در عدم موفقیت گردشگری کشور و بالفعل نمودن توان بالقوه بسیاری از این مقصدها و مناطق داشته است.
شهر بوکان به عنوان یک مقصد شهری با زیرساخت­های توسعه نیافته، عدم شایستگی و توانمندی منابع انسانی، نبود نگرش اقتصادی جامعه محلی نسبت به توسعه گردشگری، سکونت موقت گردشگران و وجود فرهنگ­های متعدد و ناهمگونی ترکیب فرهنگی، بیش از هر چیز نیازمند ارائه استراتژی­ها و راهکارهایی توسعه گردشگری جهت غلبه بر مشکلات موجود می­باشد و در نتیجه ارائه این راهبردها، موجب افزایش ورود گردشگران و افزایش شمار بازدیدکنندگان بالقوه به عنوان نتیجه فعالیت­های برنامه­ ریزی شده، می­ شود و متعاقباً منجر به اشتغال­زایی و درآمد برای جامعه محلی می­ شود. در این راستا ضرورت هماهنگی عرضه و تقاضا منجر به توسعه زیرساخت­ها و تسهیلاتی جهت بر آوردن نیازهای گردشگران ورودی به شهر می­ شود. همانطور که ذکر شد شهر بوکان در مراحل اولیه توسعه گردشگری است و به طور بالقوه دارای پتانسیل­ها و منابعی جهت توسعه گردشگری می­باشد. بنابراین هدف این پژوهش تعیین موقعیت شهر بوکان در مدل چرخه عمر باتلر و ارائه­ راهبردهایی جهت ارتقا­ی گردشگری شهر بوکان، متناسب با مرحله­ چرخه حیات آن می­باشد.
۳-۱) اهمیت و ضرورت موضوع
امروزه صنعت گردشگری به ویژه شاخه شهری آن، جایگاه خاصی را در اقتصاد کشورها دارد و نقش فعال و مؤثر در ارتقای ساختار اقتصادی اجتماعی و فرهنگی کشورها به خصوص کشورهای در حال توسعه ایفا می­ کند. شهرها دارای جاذبه­های گردشگری فراوان می­باشند و همواره گردشگران زیادی را جذب می­نمایند، لذا توسعه گردشگری شهری پایدار و مدیریت خردمندانه آن، نیازمند برنامه­ ریزی می­باشد. به دلیل اثرات چشمگیری که فعالیت­های گردشگری در اقتصاد مناطق پذیرنده گردشگران بر جای می­ گذارد، توجه فراوانی به این زمینه از فعالیت­ها معطوف می­گردد (نوربخش و اکبرپور سراسکانرود،۱۳۸۹).
امروزه تجربه نشان داده است هر کجا گردشگری به طور اتفاقی و بدون برنامه­ ریزی و استراتژی مشخص توسعه یابد، مشکلات زیست محیطی و اجتماعی متعددی به وجود می ­آید و در دراز مدت مشکلات آن بیش از فوایدش می­ شود (رکن الدین افتخاری و مهدوی ،۳:۱۳۸۵).
با اتخاذ مدل چرخۀ حیات مقصد باتلر و مفاهیم مدیریت و برنامه­ ریزی راهبردی، امکان مدیریت اثربخش و کارآمد مقصدها در مقاطع مختلف زمانی وجود دارد؛ به عبارت دیگر، با مدیریت و برنامه­ ریزی راهبردی صحیح، امکان دست­یابی به پایداری در هر مرحله از چرخۀ حیات مقصد، بالاخص در مراحل اولیه وجود دارد (کوپر، ۹:۲۰۰۲). به اعتقاد برنامه­ ریزان محیطی، با بررسی ویژگی­های مقصدها در هر مرحله از چرخۀ حیات آن­ها می­توان راهبرد­های مناسبی را برای مقصدها تعیین نمود (فارل،۱۱۸:۱۹۹۲). از طرف دیگر پایداری از دیدگاه برنامه­ ریزی راهبردی به لحاظ نمودن متغیر­های مقصدها نیازمند است. در بسیاری از طرح­های راهبردی، آگاهی و درک تغییرات و توسعۀ مقصدها اهمیت بسزایی دارد (برونلی،۱۹۹۴).
از لحاظ کاربردی که این مطالعه می ­تواند داشته باشد، این است که یافته­های این مطالعه حاوی توصیه­های راهبردی مشخصی برای مقصدهای گردشگری نوظهور است تا از طریق آن بتوانند موقعیت رقابتی خود را بهبود بخشند. شهر بوکان دارای توان­های بالقوه و جاذبه­های متعدد گردشگری است و ارتقای صنعت گردشگری می ­تواند عامل مهم و تاثیرگذاری در رشد و توسعه این شهر باشد. اما دست­یابی به این مزایا و مطلوبیت­ها زمانی امکان­ پذیر خواهد بود که با برنامه­ ریزی صحیح و متمرکز، بستر لازم برای این کار فراهم شود. در سال­های اخیر جمعیت شهر بوکان نرخ رشد بی­سابقه داشته است و به دلیل قرار گرفتن در موقعیت سه­راه ارتباطی استان­های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان، جاذبه خرید و تجاری بودن البته در مقیاسی کوچک­تر از شهرهای همجوار و قرارگرفتن در امتداد بزرگراه شمال به جنوب غرب کشور مسافران ترانزیتی زیادی دارد. با توجه به تأسیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری در شهر بوکان و توجه مسئولان به توسعه گردشگری این شهر و همچنین تقاضای پذیرایی و سرگرمی مسافران و گردشگران تجاری یک­روزه و موقتی، تقاضای تفرّج مردم محلی شهر و فقدان فضای گردشگری و فراغتی، ضرورت برنامه­ ریزی و توسعه گردشگری شهر بوکان از اهمیت بالایی برخوردار می­باشد.
۴-۱) سؤالات اصلی و فرعی
۱-۴-۱) سؤالات اصلی
استراتژی­ های ارتقای گردشگری مقصدهای شهری نوظهور (شهر بوکان) کدامند؟
استراتژی­ های ارتقای گردشگری مقصدهای شهری نوظهور چگونه الویت­بندی می­شوند؟
۲-۴-۱) سؤالات فرعی
آیا بوکان یک مقصد شهری نوظهور است؟
فرصت­ها و تهدیدهای شهر بوکان در راستای ارتقای گردشگری کدامند؟
نقاط قوت و ضعف شهر بوکان در راستای ارتقای گردشگری کدامند؟
۵-۱) اهداف تحقیق
۱-۵-۱) اهداف اصلی
شناسایی استراتژی­ های ارتقای گردشگری مقصدهای شهری نوظهور
الویت­بندی استراتژی­ های ارتقای گردشگری مقصدهای شهری نوظهور
۲-۵-۱) اهداف فرعی
تعیین جایگاه شهر بوکان در مدل چرخه عمر باتلر؛
شناسایی نقاط قوت و ضعف شهر بوکان در راستای ارتقای گردشگری؛
شناسایی فرصت­ها و تهدیدهای شهر بوکان در راستای ارتقای گردشگری.
۶-۱) روش شناسی تحقیق
۱-۶-۱) روش کلی تحقیق
روش تحقیق بر مبنای هدف کاربردی است؛ چرا که نتایج آن می ­تواند مورد استفاده ادارات و نهادهای متوّلی گردشگری (به طور مشخص اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهر بوکان) قرار گیرد. به لحاظ روش تحقیق از نوع توصیفی پیمایشی می­باشد و با توجه به اینکه در مراحل بعد، از ماتریس SWOT ^[۱۶] به منظور تحلیل و همچنین ارزیابی استفاده گردیده، در زمره مطالعات تحلیلی طبقه ­بندی می­ شود.
۲-۶-۱) روش گردآوری داده ­ها و اطلاعات
گردآوری اطلاعات در این تحقیق به دو روش مطالعات اسنادی و کتابخانه­ای و میدانی ( مصاحبه، مشاهده و پرسشنامه) صورت گرفته است. از روش مطالعه اسنادی و کتابخانه­ای برای تنظیم چارچوب نظری تحقیق استفاده شده؛ تا با بررسی تحقیقات پیشین و نتایجی که در مقصدهای جغرافیایی مختلف به وجود آمده، مؤلفه­ های تحقیق را تعیین کرده؛ سپس، با توزیع پرسشنامه به جمع­آوری اطلاعات پرداخته شود. از سوی دیگر با توجه به موضوع و اهداف تحقیق، جهت بررسی ویژگی­های شهر بوکان طبق شاخص­ های مدل باتلر از روش مصاحبۀ سازمان نیافته با ۷ نفر از مسئولان و کارشناسان توسعه گردشگری شهر بوکان استفاده شده است.
۳-۶-۱) روش نمونه گیری و حجم نمونه
نحوۀ انتخاب اعضای این تحقیق به صورت نمونه گیری غیراحتمالی^[۱۷] و هدفدار یا قضاوتی^[۱۸] است. در این تحقیق از روش نمونه گیری انباشتی (موسوم به گلوله برفی^[۱۹] – که نوعی دیگر از روش نمونه گیری غیراحتمالی محسوب می­ شود) استفاده شد. در بین راهبردهای متنوع نمونه گیری در تحقیق کیفی، طبق نظر جانسون^[۲۰]، ۱۹۸۹؛ میریام،۱۹۹۸، نمونه گیری شبکه­ ای زنجیره­ای یا معیارمحور بهترین و مناسب­ترین راهبرد برای تحقیق کیفی است. در این شیوه محقق بر اساس موضوع، اهداف یا ابعاد تحقیق، افرادی را برای مصاحبه انتخاب می­ کند. محقق بعد از انتخاب اولین فرد و اجرای مصاحبه، فرد بعدی را به پیشنهاد وی جهت مصاحبه پیدا می­ کند. این جریان به همین شکل ادامه می­یابد تا زمانی که تعداد نمونه­ها کافی به نظر برسد.