میان­کاله

۱۹

۹

ساری

۱۸

۱۰

همچنین دندروگرام UPGMA بین جمعیت­ها بر اساس شباهت ژنتیکی بین آن­ها نیز ترسیم گردید که بر اساس آن پنج منطقه مورد بررسی تشکیل سه کلاد را دادند. بر اساس نتایج حاصل از آنالیز خوشه­ای منطقه محمودآباد به تنهایی تشکیل یک خوشه جداگانه را داد و مناطق انزلی و میان­کاله به همراه ساری تشکیل یک خوشه را دادند (شکل ۹-۴).
شکل ۸-۴- نمودار گرافیکی جدایی مناطق مورد بررسی در مطالعه حاضر
شکل ۹-۴- دندروگرام UPGMA نمونه­های جمع­آوری شده شگ­ماهی براشنیکووی از مناطق مختلف بر اساس معیار شباهت ژنتیکی (نئی، ۱۹۷۸)
فصل پنجم
بحث و نتیجه گیری

۵- بجث

۱-۵- مطالعات تعداد نمونه، روش استخراج DNA و انتخاب نشانگرها

تعیین تعداد نمونه مورد نیاز در مطالعات ژنتیک جمعیت از اهمیت بسزایی برخوردار است و این تعداد نمونه به طور خاص متأثر از نوع نشانگر مورد استفاده قرار می­گیرد. تعداد نمونه با تعداد آلل شناسایی شده در نشانگرها ارتباط مستقیم داشته و مارکرهای متنوع­تر به تعداد نمونه بیشتری نیاز دارند. همان­طور که اشاره شد تعداد آلل مشاهده شده در لوکوس­های ریزماهواره زیاد بوده (بیشتر از ۱۰ آلل) و میزان تنوع بالایی را می­توانند نشان دهند و از سویی فراوانی آللی نیز در این نشانگرها پایین است؛ لذا به منظور انجام آنالیزهای آماری در این مطالعات باید از تعداد نمونه کافی استفاده کرد. رضایی و همکاران (۲۰۱۱) در بررسی تنوع ژنتیکی ماهی سفید (Rutilus frisii kutum) از ۷۵ نمونه ماهی (۲۵ نمونه ماهی در هر منطقه) در سه منطقه از سواحل جنوبی دریای خزر استفاده کردند. در مطالعه­ ای بر روی ماهی کلمه در سواحل استان گلستان، تعداد ۲۹ نمونه در هر منطقه با بهره گرفتن از نشانگرهای ریزماهواره مورد آنالیز و بررسی قرار گرفتند (کشیری و همکاران، ۱۳۸۹). در مطالعه صورت گرفته در شش جمعیت از کپور معمولی (Cyprinus carpio L.) با بهره گرفتن از نشانگرهای ریزماهواره، به­ازای هر منطقه تعداد ۳۰ نمونه ماهی را مورد استفاده قرار دادند (لی و همکاران، ۲۰۰۷). در مطالعه تنوع ژنتیکی و ساختار جمعیت ماهی سیاه­کولی (Vimba vimba persa) با بهره گرفتن از نشانگرهای ریزماهواره در رودخانه­های حویق و گرگانرود، تعداد ۳۰ نمونه در رودخانه حویق و ۲۵ نمونه ماهی را در رودخانه گرگانرود مورد استفاده قرار دادند. بررسی ساختار ژنتیکی جمعیت­های ماهی قباد (Scomberomorus guttatus) با بهره گرفتن از لوکوس­های ریزماهواره در چهار ایستگاه در خلیج فارس از تعداد ۱۶۰ نمونه ماهی قباد (بطور میانگین ۴۰ نمونه ماهی قباد در هر ایستگاه) استفاده گردید (عابدی و همکاران، ۱۳۹۰). ساختار جمعیتی ماهی سنگ­سر معمولی (Pomadasys kaakan) در آبادان و بندرعباس با بهره گرفتن از روش AFLP مورد بررسی قرار­گرفت که در این مطالعه به ترتیب از ۱۴ نمونه در آبادان و ۱۱ نمونه ماهی سنگ­سر در بندرعباس استفاده نمودند (سالاری و همکاران، ۱۳۹۱). در مطالعه حاضر به منظور بررسی تنوع ژنتیگی شگ­ماهی براشنیکووی تعداد ۲۸ نمونه در هر منطقه (در مجموع ۱۴۰ نمونه) مورد استفاده قرار گرفت که این تعداد نمونه نیز متناسب با تعداد پیشنهادی برای بررسی­های ژنتیک جمعیتی می­باشد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در مطالعات ژنتیک جمعیت، DNA مورد نیاز با بهره گرفتن از روش­های مختلفی استخراج می­گردد. از جمله روش­های استخراج می­توان روش کیت، روش آمونیوم استات، روش نمکی و روش فنول-کلروفرم را اشاره کرد. در این مطالعه به منظور استخراج DNA از روش فنول- کلروفرم استفاده گردید. این روش نیز روشی قوی در مطالعات ژنتیکی بوده و DNA حاصل شده از این روش دارای کیفیت و کمیت کافی برای انجام PCR خواهد بود (اویسی و همکاران، ۱۳۸۸). نتایج حاصل از بررسی کیفیت و کمیت DNAهای استخراجی در این مطالعه نیز بیانگر مناسب بودن روش مورد استفاده بوده و باندهای ایجاد شده از این DNAها باندهایی قوی بود. هنگامی که جمعیت­های مختلف با هم مقایسه می­شوند باید توجه داشت که میزان تنوع ژنتیکی برآورد شده به نوع نشانگر مورد استفاده نیز بستگی دارد. نرخ جهش­پذیری در بین ژنوم­های مختلف متفاوت است و نشانگرهایی که روند تکامل سریع‌تری دارند (مثل ریزماهوارک­ها) تنوع ژنتیکی بالاتری را در مقایسه با نشانگرهایی که کندتر تکامل می­یابند (مثل آلوزایم­ها) نشان می­ دهند. علاوه براین، مقایسه ژن­های هسته­ای و اندامکی می ­تواند تحت تأثیر پدیده­هایی باشد که در گذشته جمعیت اتفاق افتاده است. اندازه کوچک جمعیت مؤثر در mtDNA و cpDNA بدین معناست که هنگامی که عوامل موقتی یا دائمی اندازه جمعیت را به شدت کاهش دهند این ژن­ها در مقایسه با ژن­های هسته­ای سریع­تر نابود می­شوند (کیوان­شکوه و درافشان، ۱۳۸۹). لذا در این مطالعه از نشانگرهای ریزماهواره که توانایی بالایی در نشان دادن آلل­های موجود در لوکوس­های کروموزومی دارند، استفاده شد.

۲-۵- مطالعات تنوع ژنتیکی

تنوع ژنتیکی در ساختار جمعیت­ها از مهم ترین و اساسی ترین اصول لازم برای بقا و تکامل موجودات می­باشد که موفقیت و تداوم نسل جمعیت ماهیان را به خصوص در شرایط محیطی متغییر متضمن می­ شود (دیز و پرسا، ۲۰۰۹). صید بیش از حد و استرس­زاهای دیگر محیطی همچون آلودگی‌های محیطی با کاهش اندازه جمعیت مؤثر قابلیت جمعیت را برای حفظ تنوع کاهش می­دهد و بقای آن­ها را به­خطر می­ اندازد. تخمین این موضوع در جمعیت ماهیان به­علت مهاجرت به داخل جمعیت و بازگشت شیلاتی در کوتاه مدت ممکن است به راحتی تشخیص داده نشود ولی در بلند مدت و به خصوص برای ماهیان غیر مهاجر مانند کفشک­ماهیان می ­تواند اثرات به­مراتب شدیدتری وارد نمـاید (آمای و همکاران، ۲۰۰۶؛ تئودوراکیـس و شـوگارت، ۲۰۰۱). شـگ­ماهـی براشنیکـوی (A. braschnikowi) یکی از گونه­ های جنس Alosa از راسته شگ­ماهی­شکلان^[۳۱] دریای خزر بوده که به فراوانی در سواحل جنوبی دریای خزر پراکنش دارد و به سبب فراونی آن در سواحل دریای خزر تا حدودی به لحاظ اقتصادی اهمیت پیدا کرده است. متأسفانه پیش از این مطالعه هیچ گونه تحقیقی در زمینه تنوع ژنتیکی نه تنها این گونه بلکه بر روی هیچ کدام از دیگر اعضای گونه شگ­ماهی­شکلان در دریای خزر صورت نپذیرفته است، لذا این مطالعه به عنوان اولین گزارش از وضعیت ساختار جمعیتی شگ­ماهی براشنیکوی (A. braschnikowi) به عنوان یک گونه بومی اکوسیستم دریای خزر است. نشانگرهای ریزماهواره امروزه به­عنوان یکی از پرکاربردترین نشانگرها در بررسی­های ژنتیک جمعیت بوده و علاقه­مندان زیادی را در مباحث ارزیابی ذخایر و بررسی­های تاکسونومیکی موجودات و از جمله گونه­ های وحشی و پرورشی ماهیان به خود جلب کرده است (لیو و همکاران، ۲۰۰۹). این نشانگرها به دلیل فراوانی بالا در ژنوم، همبارز بودن، توارث مندلی، کوچک بودن اندازه جایگاه ژنی و در نتیجه سهـولت تعیین ژنوتیـپ از طریق واکنـش زنجـیره­ای پلی­مراز و همچنین چند شکلی بالایشان مناسب هسـتند (چن و همکاران، ۲۰۰۸؛ دیـوودی و آویس، ۲۰۰۰). متاسفانه با توجـه به پراکنـش و فراوانی بالا و نقش و اهمیت شگ­ماهیان در هـرم اکـولوژیکـی و هرم انرژی اکوسیستم دریای خزر، این گونه فاقد جایگاه ژنی اختصاصی بوده و در این مطالعه از نشانگرهای ریزماهواره معرفی شـده در شگ­ماهی آمریکایی بر اساس تنوع بالایشان انتخاب شدند (جولیـان و بارتـرون، ۲۰۰۷). با وجـود غیراختصاصـی بودن جایگاه­هـای مورد استـفاده، هر شـش نشانگـر در شگ­مـاهی براشنیـکووی (A. braschnikowi) از خود چند شکلی بالایی نشان دادند. همچنین براساس نتایج حاصل از نرم‌افزار GENEPOP مبنی بر این که هیچ کدام از جایگاه­های ژنی عدم تعادل پیوستگی نشان ندادند (۶۸۴/۰P=)، جایگاه­های ژنی مزبور را برای استفاده در این مطالعه مناسب ساخت. اگر لوکوس­ها به­ صورت مستقل در طی تولید مثل از یکدیگر جدا شوند در توازن همبستگی خواهند بود و اگر به­ صورت غیرمستقل از هم باشند، آن را تحت عنوان همبستگی نامتوازن^[۳۲] می­نامیم. این پدیده به دلایل مختلفی رخ می­دهد که یکی از متداول­ترین آن­ها نزدیکی لوکوس­ها به یکدیگر بر روی یک کروموزوم است. هنگامی که داده ­ها از چندین لوکوس مختلف برای تحلیل تنوع زنتیکی جمعیت­ها استفاده می­ شود باید این پدیده همبستگی نامتوازن حتماً مورد آزمون قرار گیرد. وجود این پدیده منجر می­ شود که لوکوس­ها رفتار متفاوتی از خود نشان دهند؛ مثلا اگر آلل­های خنثی به آلل­های گزینشی مرتبط باشند، لوکوس­های مرتبط با این آلل­ها از موازنه هاردی- واینبرگ تبعیت نمی­کنند حتی اگر جمعیت به اندازه کافی بزرگ بوده و تولید مثل آن­ها تصادفی باشد.
در بررسی­های ژنتیک جمعیت از پارامترهای مختلفی همچون میزان هتروزیگوسیتی و تعداد آلل (واقعی و مؤثر) استفاده می­ شود و براساس یک پارامتر به تنهایی نمی­ توان قضاوت صحیحی راجع به افزایش یا کاهش تنوع ژنتیکی جمعیت ماهیان داشت. پیرایه­سنج­های مربوط به تنوع ژنتیکی (همچون هتروزیگوسیتی و تعداد آلل) برای جمعیت­ها از لحاظ روبرو شدن با تغییرات محیطی مهم هستند و ویژگی­هایی همچون اندازه بدن و قابلیت رقابت وتوانایی یک موجود برای بقا در زیستگاه­های طبیعی را تعیین می­ کند (فرانکهام، ۲۰۰۸؛ هاکانسون و جینسن، ۲۰۰۵). در مطالعه حاضر میانگین هتروزیگوسیتی مشاهده شده در سطح جمعیت­ها (۰۳/۰±۵۶۸/۰Ho= ) به­دست آمد که نسبت به مقدار اعلام شده برای ماهیان آب شیرین (۱۲/۰±۵۴/۰Ho=) بیشتر می­باشد (دیوودی و آویس، ۲۰۰۰). آلل‌های نادر فراوانی پایینی داشته (کمتر از ۰۱/۰) و به ­همین دلیل ارتباط ناچیزی با مقدار هتروزیگوسیتی داشته و حذف آلل­های نادر تأثیر چندانی در مقدار هتروزیگوسیتی مشاهده شده ندارد. به همین دلیل در مطالعات ژنتیک جمعیت این شاخص (هتروزیگوسیتی) به تنهایی نمی­تواند نتیجه قابل اطینانی را به­دست دهد و بیشتر مبتنی بر تغییرات تصادفی در فراوانی آلل­هاست (کیتادا و همکاران، ۲۰۰۹). میزان تنوع آللی نسبت به هتروزیگوسیتی در مطالعات ژنتیک جمعیت از اهمیت بیشتری برخوردار است (لی و همکاران، ۲۰۰۹). آلل مؤثر شاخص بسیار مهمی در مطالعات جمعیتی بوده و افزایش یا کاهش آن می ­تواند منعکس کننده افزایش یا کاهش اندازه مؤثر جمعیت باشد (دیز و پرسا، ۲۰۰۹؛ لیند و همکاران، ۲۰۰۹). در مطالعه­ ای بر روی ماهی سفید (Rutilus frisii kutum) در رودخانه­های تنکابن و چشمه کیله، میانگین هتروزیگوسیتی مشاهده شده در سطح جمعیت­های مورد بررسی ۷۷/۰ به­دست آمد که از مقادیر اعلام شده برای ماهیان آب شیرین و رودکوچ (به ترتیب ۴۶/۰ و ۶۸/۰) بیشتر بود ولی نتایج حاصل از آنالیز غنای آللی تعداد متوسط آلل در سطح جمعیت­ها را ۹۵/۷ نشان داد که از مقدار اعلام شده برای ماهیان رودکوچ (۳/۱۱) کمتر بود و دلیل آن را عدم توجه در موقع رسازی بچه­ماهیان هنگامی که به وزن رهاسازی می­رسند، بیان کردند؛ زیرا بچه­ماهیان را بدون توجه به محل صید مولدین در رودخانه­های مختلف رهاسازی می­ کنند (رضایی و همکاران، ۱۳۹۰). در مطالعه حاضر بر اساس نتایج حاصل از آنالیز غنای آللی تعداد ۶۳/۱۲ آلل در سطح جمعیت­ها به­دست آمد که این عدد هم نیز از میزان اعلام شده برای ماهیان آب شیرین و رودکوچ (به ترتیب ۱/۹ و ۸/۱۰) بیشتر بود. در مطالعه­ ای با بهره گرفتن از هشت جفت نشانگر دی‌نوکلئوتیدی ریزماهواره بر روی دو گونه Alosa fallax و Alosa alosa اعلام شد که میزان متوسط آلل در هر لوکوس در دو گونه نامبرده به ترتیب ۵۰/۴ و ۸۸/۴ به­دست آمد که از مقادیر مشابه به­دست آمده در این تحقیق کمتر بود (فاریا و همکاران، ۲۰۰۴). همچنین میزان هتروزیگوسیتی را در دو گونه A. fallax و A. alosa به ترتیب ۵۶۰/۰ و ۴۴۵/۰ بیان کردند. بالا بودن تعداد آلل مشاهده شده در تحقیق حاضر (A. braschnikowi) نسبت به دو گونه A. alosa و A. fallax می ­تواند دلایل مختلفی داشته باشد که در این مورد تفاوت در نوع گونه، تفاوت در نوع پرایمر وتفاوت در تعداد نمونه نیز می ­تواند دخیل باشد ولی در کل نتایج به‌دست آمده می ­تواند حاکی از تنوع ژنتیکی نسبتاً بالای گونه شگ‌ماهی خزری در این مطالعه باشد.
میانگین تعداد آلل و هتروزیگوسیتی مشاهده در این مطالعه از مقادیر بیان شده طی مطالعه بر روی گونه ماهی شگ‌ماهی آمریکایی (A. sapidissima) کمتر بود (جولیان و بارترون، ۲۰۰۹) که علت آن می ­تواند تفاوت در تعداد نمونه­ها، تفاوت در تعداد پرایمر مورد استفاده، اختصاصی­نبودن آغازگرها و تفاوت در گونه مورد بررسی باشد. با­توجه به نتایج آنالیز غنای آللی (میانگین غنای آللی= ۶۳/۱۲) در نرم افزارFSTAT ver 2.9.3 (گودت، ۲۰۰۱) و مقایسه با میزان ارائه شده برای ماهیان آب شیرین (۶٫۱±۹٫۱، دیوودی و آویس، ۲۰۰۰)، می­توان بیان نمود که تعداد آلل مشاهده شده در تحقیق حاضر متأثر از تعداد نمونه نبوده است.
میانگـین هتروزیگوسیتی مشاهده شده و مورد انتظار در سطح جمعیت­های مورد مطالعه از ماهی A. braschnikowi در این تحقیق به ترتیب ۵۶۸/۰ و ۸۷۲/۰ به­دست آمد که بیانگر کم­تر بودن معنی­دار مقدار هتروزیگوسیتی مشاهده شده نسبت به هتروزیگوسیتی مورد انتظار بود. دلایل متعددی برای توجیه کمتر بودن هتروزیگوسیتی مشاهده شده نسبت به هتروزیگوسیتی مورد انتظار وجود دارد که میزان جریان ژنی بالا و خطا در هنگام قرائت آلل­ها از­جمله دلایل مطرح در این زمینه هستند (لی و همکاران، ۲۰۰۹؛ کیلا و همکاران، ۲۰۰۴). با مقایسه این دو پارامتر (هتروزیگوسیتی مشاهده شده و مورد انتظار) می­توان مشخص نمود که آیا هتروزیگوسیتی محاسبه شده برای یک جمعیت با مقدار قابل انتظار متفاوت است یا نه. هنگامی که Ho به­ صورت معنی­دار از He کمتر است، باید احتمال اثر والاند را نیز در نظر بگیریم. از اینرو درک علت تفاوت بین Ho و He دشوار است. همچنین از آنجایی که بر روی ماهی مورد مطالعه در این تحقیق برنامه ­های بهگزینی و تکثیر مصنوعی صورت نمی­گیرد، لذا می­توان تأثیر این عوامل را بر روی کم بودن هتروزیگوسیتی مشاهده شده مردود دانست؛ زیرا این عوامل هم می­توانند باعث ایجاد انحراف از تعادل هاردی- واینبرگ و در نتیجه کاهش معنی­دار هتروزیگوسیتی شوند. مقادیر ضریب درون آمیزی به­دست آمده در جایگاه­های ژنی نشان از کسری هتروزیگوسیتی معنی­دار داشت (۰۰۱۶۷/۰P=). از جمله دلایل در این خصوص می­توان وجود آلل نول، اختلاط بین جمعیت­ها و ویژگی خود ریزماهواره­ها را برشمرد. وجود درون آمیزی بین گونه­ ها فراوانی آللی را تغییر نداده بلکه منجر به افزایش نسبت افراد هموزیگوت در جمعیت می­ شود و از این طریق تنوع ژنتیکی فردی کاهش می­یابد. همچنین با توجه به نتایج مبتنی بر احتمال وجود آلل نول در تمامی جایگاه­ها با میانگین ۱۷۲/۰ توسط نرم‌افزار Microchecker می­توان آلل نول را از مهمترین عوامل دخیل در کسری هتروزیگوسیتی بیان کرد (لی و همکاران، ۲۰۰۷).
بر اساس مطالعات صورت­ گرفته در نشانگرهای ریزماهواره مشخص گردید که تنوع ژنتیکی در ماهیان آب شیرین به سمت ماهیان رود کوچ و دریایی روند افزایشی دارد (دیوودی و آویس، ۲۰۰۰). مقادیر متوسط هتروزیگوسیتی در این سه منطقه به ترتیب ۵۴/۰، ۶۸/۰ و ۷۷/۰ و مقادیر متوسط تعداد آلل­ها در جایگاه­های ژنی برای این محیط­ها به ترتیب ۱/۹، ۸/۱۰ و ۹/۱۹ گزارش شده است. در محیط‌های دریایی نسبت به محیط­های آب شیرین و رودخانه­ها فضا وغذا بیشتر و رقابت برای دستیابی به این موارد کمتر است. لذا جمعیت­ها در محیط­های دریایی می­توانند اندازه مؤثر بیشتری داشته باشند و اندازه جمعیت مؤثر ارتباط مستقیمی با تنوع ژنتیکی و آللی دارد. از اینرو می­توان تنوع ژنتیکی بالاتر در محیط­های دریایی را در ارتباط مستقیم با اندازه جمعیت مؤثر بالاتر این محیط­ها دانست.

۳-۵- مطالعات مربوط به تعادل هاردی- واینبرگ

نتایج به­دست آمده در این مطالعه بیانگر انحراف بالا از تعدادل هاردی- واینبرگ در اکثر جایگاه‌های ژنی-جمعیت بود. پس از اعمال ضریب تصحیح بونفرونی از بین ۳۰ حالت ممکن (شش نشانگر × پنج جمعیت) تنها یک حالت در تعادل قرار داشت و در بقیه حالات ممکن انحراف معنی­دار از تعادل مشاهده گردید. تعادل هاردی- واینبرگ در شرایطی که آمیزش کاملا تصادفی باشد و شانس لقاح برای تمامی گامت­ها برابر باشد مورد انتظار است؛ بنابراین برای جمعیت­هایی که در منطقه­ای محصور قرار گرفته‌اند، امکان انحراف از تعادل وجود دارد. دریای خزر محیط بسته­ای است و با آب‌های آزاد ارتباطی ندارد؛ لذا می­توان این موضوع را عاملی مهم در خارج کردن حالت َشانس در آمیزش­ها بیان داشت. دلایل متعددی برای ایجاد انحراف از تعادل در جمعیت­های ماهیان بیان شده است. انحراف از تعادل در جمعیت­ها می ­تواند به دلایلی همچون رانش ژنتیکی تصادفی، اندازه کوچک نمونه، مهاجرت، درون آمیزی و برنامه ­های بهگزینی باشد (لوسنتینی و همکاران، ۲۰۰۶؛ دال و همکاران، ۲۰۰۶؛ لیو و همکاران، ۲۰۰۵). اپلیارد و همکاران (۲۰۰۲) انحراف از تعادل مشاهده شده در برخی جایگاه­ها در مطالعه ساختار ژنتیکی تن­ماهی چشم­درشت را به خطای نمونه برداری و بریجتی و همکاران (۲۰۰۵) در بررسی جمعیت اردک­ماهی (Esox luscious Linnaeus) به اندازه کوچک جمعیت ناشی از حوادث بعد از عصر یخبندان نسبت دادند. ویندهیا و همکاران (۲۰۰۵) در مطالعه ساختار جمعیتی کپور­ماهی هندی (Labeo dero) انحراف از تعادل را در هیچ یک از جایگاه­ها مشاهده نکردند. زآ و همکاران (۲۰۰۵) در مطالعه تاس­ماهی چینی مشاهده انحراف از تعادل هاردی- واینبرگ را به تلاقی خویشاوندی و حضور آلل­های نول نسبت دادند.
بر اساس نتایج به­دست آمده در این تحقیق بر اساس زنجیره Markov مشخص گردید که در جایگاه EF014998 جمعیت ساری در تعادل قرار دارد (۸۲۷۲/۰P=) و بقیه جمعیت­ها انحرف معنی‌داری را از تعادل نشان دادند (۰۵/۰P<). منطقه انزلی در هیچ کدام از جایگاه­های ژنی در تعادل قرار نداشت و منطقه گمیشان تنها در جایگاه EF015004 در تعادل قرار گرفت (۰۹۳۱/۰P=). در منطقه محمودآباد نیز تمامی جایگاه­ها به­غیر از جایگاه EF014999 انحراف معنی­دار از تعادل را نشان دادند ولی منطقه میان­کاله در تمامی جایگاه­ها خارج از تعادل بود. منطقه ساری نیز علاوه بر جایگاه EF014998 نیز در جایگاه EF015004 (3457/0P=) در تعادل قرار داشت. جایگاه­های EF015000، EF014992 و EF014993 در تمامی جمعیت­ها خارج از حالت تعادل هاردی- واینبرگ بودند. از آنجایی که برنامه ­های بهگزینی و حفاظت در گونه مورد مطالعه در تحقیق حاضر صورت نمی­گیرد، لذا به­نظر می­رسد دیگر عوامل نامبرده همچون حضور آلل نول و درون­آمیزی نقش بیشتری در ایجاد انحراف از تعادل هاردی- واینبرگ دارند. همچنین می­توان بیان داشت که مهاجرت­های تغذیه­ای و تولید مثلی (کد، ۲۰۱۳) نیز از دیگر عواملی بوده که باید در این خصوص حتماً مد نظر قرار گیرد. لازم به ذکر است که با توجه به بسته بودن دریای خزر می­توان انتظار درون آمیزی بین مناطق و کمبود هتروزیگوسیتی معنی­دار نسبت به هتروزیگوسیتی مورد انتظار و به تبع آن انحراف از تعادل هاردی- واینبرگ را داشت. خطای نمونه­برداری نیز به­ دلیل جمع­آوری نمونه­ها در طول فصل می ­تواند مهم­ترین عامل در ایجاد انحراف از تعادل در نظر گرفته شود.