مقدمه2
1- بیان مسئله.2
2- تاریخچه.5
3- فرضیه ­ها و پرسش­ها.5
4- هدف کلی6
5- اهداف جزئی6
6- هدف کاربردی.7
7- روش تحقیق.7
8- ساختار پژوهش8
فصل نخست: مفاهیم و مبانی نهاد وکالت10
1: تعاریف و مفاهیم.12
1-1: مفهوم لغوی وکیل و وکالت.12
1-1-1- مفهوم لغوی وکیل12
2-1-1- مفهوم لغوی وکالت.13
2-1: مفهوم اصطلاحی وکالت13
1-2-1- واگذاری اختیارات.13
2-2-1- اعطای نیابت14
3-2-1- حفظ و نگهداری.14
4-2-1- کفالت و سرپرستی14
2: پیشینه فقهی، رویکرد فقها و قانون­گذاران و قلمرو وکالت15
1-2: پیشینه فقهی و رویکرد فقها پیرامون نهاد وکالت15
2-2: رویکرد قانون­گذار16
1-2-2- اثر عقد وکالت اعطای نیابت است.17
2-2-2- انجام یک عمل حقوقی17
3-2: قلمرو وکالت18
1-3-2- انواع وکالت.18
1-1- 3-2-وکالت مطلق.18
2-1- 3-2-وکالت مقید19
2-3-2- وکالت مراجع قانونی وقضایی.19
1-2-3-2- وکالت تعیینی.19
2-2-3-2- وکالت اتفاقی19
3-2-3-2- وکالت معاضدتی.19
4-2-3-2- وکالت تسخیری19
5-2- 3-2-وکالت اشخاص حقوقی حقوق عمومی یا نمایندگی20
6-2-3-2- وکالت اشخاص حقوقی حقوق خصوصی20
7-2-3-2- وکالت در مطالعه پرونده20
8-2- 3-2-وکالت در ادارات20
3: اهداف، فلسفه و چرایی شکل­ گیری نهاد وکالت21
1-3- هدف و فلسفه شرکت وکیل مدافع در امور کیفری21
1-1-3- دفاع از حقوق متهم21
1-1-1-3- حقوق ایران.21
2-1-1-3- حقوق مقایسه.26
2-1-3- گسترش عدالت کیفری.28
1-2-1-3-ابتکار قوانین.29
2-2-1- 3- جایگاه وکیل در توسعه قضایی30
4: آثار شرکت وکیل مدافع در تحقیقات مقدماتی39
1-4: لزوم حضور وکیل برای کمک به تفهیم اتهام.39
2-4: نقش وکیل در جلوگیری از اطاله دادرسی40
3-4: اقرار ناشی از فشار و نقش وکیل در جلوگیری از وقوع آن.41
فصل دوم: نقش و جایگاه وکیل مدافع در تحقیقات مقدماتی42
1: ویژگی­های بنیادین و فراگیر مرحله تحقیقات مقدماتی43
1-1: غیر علنی بودن تحقیقات مقدماتی43
2-1: محرمانه بودن تحقیقات مقدماتی44
2: نقش وکیل مدافع در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 129045
1-2: مفهوم تحقیقات مقدماتی46
2-2: جایگاه وکیل مدافع50
3-2: حدود اختیارات وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی.52
1-3-2-حق همراهی متهم با یکی از وکلای رسمی دادگستری.53
2-3-2- عدم مداخله در امر تحقیق.53
4-2: وکالت تسخیری در مرحله تحقیقات مقدماتی55
5-2: تعداد وکلا در مرحله تحقیقات مقدماتی56
3: نقش وکیل مدافع در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 137858
1-3: مفهوم تحقیقات مقدماتی در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378.58
2-3: اختیارات وکیل مدافع.59
1-2-3- غیر محرمانه بودن61
2-2-3- مفهوم فساد62
3-2-3- جرایم علیه امنیت63
3-3: وکیل تسخیری در مرحله تحقیقات مقدماتی68
4-3: تعداد وکلای انتخابی و مجاز در شرکت در مرحله تحقیقات مقدماتی69
5-3: بررسی نواقص ماده 128 قانون آیین دادرسی کیفری 1378.69
1-5-3- مغایرت با اصل 35 قانون اساسی70
2-5-3- اطاله دادرسی.70
3- 5-3-مغایرت با اصل برائت.71
4-5-3- عدم هدایت علمی پرونده به سمت حقیقت71
5-5-3- تعارض با قانون احترام به آزادی های مشروع و حقوق شهروندی.72
6-5-3- تحت الشعاع قرار گرفتن ماده 128 با وضع تبصره ذیل آن72
7-5-3- تعدد جرم73
8-5-3- اظهار نظر دادگاه در خصوص اجازه حضور وکیل در موارد سه گانه تبصره ماده 12873
6-3: عملکرد رویه قضایی74
7-3: بررسی حضور وکیل شاکی در قانون آیین دادرسی کیفری 137875
4: وکیل مدافع در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392.79
1-4: مفهوم تحقیقات مقدماتی از دیدگاه قانون جدید آیین دادرسی کیفری.80
2-4: اختیارات و جایگاه وکیل دادگستری در قانون ایران و مقایسه تطبیقی.82
1-2-4- سخنی مضاعف در باب اهمیت نقش وکیل در تحقیقات مقدماتی82
2-2-4- بررسی و تحلیل رعایت اصل تساوی سلاح84
3-2-4- بررسی ماده 190 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 139285
1-3-2-4- همراهی وکیل متهم در تحقیقات مقدماتی86
2-3-2-4- ابلاغ و تفهیم حق برخورداری از وکیل به متهم.86
3-3- 2-4-نحوه بیان اظهارات وکیل مدافع87
4-3-2-4- سلب حق همراه داشتن وکیل و عدم تفهیم حق همراهی وکیل به متهم.87
3-4: بررسی ماده 48 قانون جدید آیین دادرسی کیفری و تبصره اصلاحی آن مصوب 139288
4-4: وکالت تسخیری.91
5-4: تعداد وکلای انتخابی و مجاز در شرکت در تحقیقات مقدماتی92
نتیجه گیری و پیشنهادها93
فهرست منابع و مآخذ.101
چکیده
در فرآیند رسیدگی کیفری و به ویژه در مرحله تحقیقات مقدماتی که در نظام حقوقی ایران از سیستم تفتیشی پیروی می­نماید، انتساب یک اتهام به شخصی که از دیدگاه قانونی، اصل بر برائت وی می­باشد و به یکباره در برابر هجمه قضایی قرار می­گیرد، بدیهی­ترین عنصر، برخورداری از «حق دفاع» می­باشد. از ملزومات حق دفاع متهم، حق حضور وکیل در تمامی مراحل دادرسی خصوصا در مرحله­ی تحقیقات مقدماتی است. حساس­ترین زمان برای حضور وکیل، مرحله­­ی تحقیقات مقدماتی است که متهم بیشترین نیاز را به وکیل دارد. حضور وکیل متهم در مرحله­ی تحقیقات مقدماتی، با وضع تبصر­ه­ی ماده 128 قانون سابق آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 با محدودیت های جدی مواجه گردیده بود. قانون­گذار با تصویب قانون آیین دادرسی کیفری جدید در سال 1392 قلمرو حضور وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی را نسبتا توسعه داده است. توسعه قلمرو حضور و شرکت وکیل مدافع در قانون آیین دادرسی کیفری جدید ناشی از درک قانون­گذار راجع به این موضوع می باشد که حضور و شرکت وکیل در تحقیقات مقدماتی نه تنها تالی فاسد به همراه نداشته و موجب تاخیر در امر تحقیق نمی­گردد بلکه چنانچه که در این پژوهش به اثبات می­رسد، حضور وکیل در فرآیند دادرسی کیفری به ویژه در تحقیقات مقدماتی می ­تواند برای مقام قضایی بسیار «آگاهی بخش» بوده و نقشی فعال و پویا در آشکار نمودن حقیقت و واقعیت داشته باشد. پژوهش کنونی مشخص می­نماید که تصویب قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 با تمام مسائلی که پیرامون نقش و جایگاه وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی دارد گامی بسیار روبه جلو و اقدامی مدرن و شجاعانه از سوی قانون­گذار است. بسیاری از مفاهیم حقوقی پیرامون موضوع ما نحن فیه تا پیش از تصویب قانون جدید، صرفا در کتاب­های حقوقی به عنوان مظاهر سیستم های قضایی مدرن غربی، از آنها یاد می­شد. با این وجود اصلاح تبصره ماده 48 قانون مارالذکر اقدامی ناصواب و خطا می­باشد چرا که نمی توان پیرامون موضوعات با رویکرد و نگاه سیاسی صرف، قانون وضع نمود.
واژه­های کلیدی: وکیل، وکالت، تحقیقات مقدماتی، متهم و آیین دادرسی کیفری
مقدمه
1– بیان مسئله
با نگاهی اجمالی به تاریخ دفاع و تاریخچه حضور افرادی به عنوان مدافع اشخاص در محاکم در طول تاریخ بشری و اصولا تبیین و تشکیل نهاد وکالت و وکیل در دستگاه قضا، آشکار می گردد که مقوله ای به نام وکیل مدافع و امری به نام دفاع از اشخاص سابقه ای طولانی داشته است. در حقیقت وکیل به فردی اطلاق می شود که حرفه و شغل خود را دفاع و تعقیب از دعاوی اقامه شده در محاکم قرار داده و با تقدیم لوایح کتبی و در مسائل مطروحه با تقدیم لوایح کتبی و مدافعات شفاهی اظهار نظر می نماید. وکیل جزو لاینفک و لوازم اصلی اجرای عدالت قضایی است.
قانون گذار ما باید باور داشته باشد که وکیل دادگستری لازمه عدالت است. امروز هیچ دادخواهی و حق دفاعی، به معنی واقعی کلمه بدون حضور یک وکیل مستقل معنا و مفهوم نخواهد داشت و با حذف وکیل از فرآیند دادرسی یا ایجاد محدودیت برای حضور وکیل در دادرسی این دو اصل مهم دادرسی عادلانه مفقود می شود. یکی از عوامل و فاکتورهایی که مبین یک جامعه مدنی پویا و فعال می­باشد حضور و شرکت وکلای دادگستری در فرآیند دادرسی در سیستم قضایی یک کشور است. از منظر تاریخی و با بررسی و تحلیل روند قانون­گذاری پیرامون مقررات تصویب شده در حقوق ایران، آشکار می­گردد که نقش وکلا در جامعه ما با فراز و نشیب­هایی توام بوده، لکن تحولات جامعه بیش از پیش نقش وکیل را روشن تر و دقیق تر نشان می دهد. ملاکهای دادرسی عادلانه را می توان در سه دسته طبقه بندی کردکه عبارتند از: حقوق پیش از دادرسی، حقوق در حین دادرسی و حقوق پس از دادرسی. و داشتن وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی از حقوق پیش از دادرسی محسوب می گردد، که محوریت و هسته اصلی بحث پژوهش حاضر را تشکیل می دهد.
حق داشتن وکیل در نصوص گوناگون قانونی داخلی و اسناد بین المللی مورد تاکید قرار گرفته است. از دیدگاه حقوق تطبیقی، دخالت وکیل در مراحل گوناگون دادرسی واجد اهمیت خاص می باشد. در بسیاری از کشورها، قاضی مکلف است قبل از شروع تحقیقات، متهم را از داشتن حق وکیل مدافع مطلع سازد و مراتب را در صورتجلسه دادرسی درج کند و در صورت انصراف صریح متهم از استفاده از این حق، شروع به استنطاق نماید. در برخی از کشورها متهم می تواند تا قبل از حضور وکیل سکوت نموده و به پرسش ها پاسخ نگوید[1].
شکی نیست تحقیقات مقدماتی به عنوان مرحله­ای که در آن دلایل له و علیه متهم، جمع آوری می­شود و از این مسیر وی از ادامه تعقیب مصون یا به مرحله قضاوت و احتمالا محکومیت هدایت می­شود، مرحله­ای مهم از مراحل مهم دادرسی کیفری است. بر همین اساس، حضور وکیل در این مرحله به عنوان میزانی در کشف و احراز حقیقت، در کنار شاکی و متهم اهمیت می یابد. وفق قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378و نیز وفق ماده 91 قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 در نظام دادرسی کیفری ایران، مرحله مقدماتی طبق سیستم تفتیشی انجام می شود یعنی تحقیقات محرمانه، مکتوب وسری است ودخالت وکیل محدود و موکول به یک سری شرایط خاص می باشد[2]، ولی به محض اینکه پرونده ازمرحله مقدماتی وارد محکمه شود ضوابط وسیستم آیین دادرسی تغییر می کند، یعنی از سیستم تفتیشی وارد سیستم اتهامی می شود که جلسه محاکمه علنی خواهد بود ومتهم می تواند تعدادی وکیل داشته باشد.
حق حضور وکیل در دادگاه در اصل 35 قانون اساسی به نحو مطلق در تمام مراحل به رسمیت شناخته شده است[3] لکن قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 در مواد گوناگونی، از جمله ماده 190، نظام حضور و مداخله وکیل مدافع در فرآیند رسیدگی امر کیفری در مرحله تحقیقات مقدماتی را متحول نموده است تا جایی که «سلب حق همراه داشتن وکیل یا عدم تفهیم این حق به متهم از جانب مقام قضایی موجب بی­اعتباری تحقیقات می­شود»[4] مع الوصف مجلس شورای اسلامی با تصویب تبصره ذیل ماده 128 ق آ د ک مصوب 1378 که تا چند وقت اخیر لازم الاجرا بود، ورود وکیل در پرونده را منوط به تشخیص قاضی دانسته بود.
واقعیت دفاع تا پیش از تصویب قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، از وجود خلاء های قانونی در زمینه حضور وکیل مدافع در فرآیند دادرسی حکایت دارد. با بررسی قوانین موجود چنین مستفاد می گردد که قانون گذار اشاره چندانی به جزئیات حق بهره مندی از معاضدت وکیل در مراحل مختلف دادرسی ننموده بود. طبعا ساده انگاری و به سکوت برگزار نمودن چنین اصول و حقوق مهم دفاعی، گامی مهم در جهت پسرفت عدالت قضایی است. متاسفانه ملاحظه می شود وضع تبصره ماده 128 ق آدک مصوب 1378 حضور وکیل در تحقیقات مقدماتی را به تشخیص و اختیار مقامات دادسرا واگذار نموده بود.
تبیین و بررسی نقش و جایگاه وکیل دادگستری پیرامون دعاوی کیفری در مرحله تحقیقات مقدماتی به لحاظ مقررات جاری و مطالعه این موضوع که آیا قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 همچون قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 نقش محدودی را برای وکیل مدافع قایل گردیده یا به عبارت دیگر، قانون جدید جایگاه وکیل را در این خصوص متحول گردانیده است؟، از موضوعات اساسی پژوهش کنونی است. البته در فصل سوم این پژوهش، به جهت آگاهی مخاطب از فرآیند قانون­گذاری در زمینه نهاد وکالت و به سبب تنویر وآگاه نموددن بیش از پیش ذهن خواننده، نقش و جایگاه وکیل مدافع در امور کیفری و در مرحله تحقیقات مقدماتی در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1290 نیز، مورد تجزیه و تحلیل جزئی قرار خواهد گرفت.
قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 در ماده 190 اشعار می دارد: «متهم می تواند در مرحله تحقیقات مقدماتی یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود.وکیل متهم می تواند با کسب اطلاع از اتهام و دلایل آن مطالبی را که برای کشف حقیقت و دفاع از متهم یا اجرای قانون لازم بداند اظهار کند. اظهارات وکیل در صورت مجلس نوشته می شود». شاید به نظر برسد قانونگذار ایران در این ماده تحولی عظیم را پیرامون شرکت وکیل در تحقیقات مقدماتی و حق برخورداری متهم از وکیل و ابلاغ و تفهیم این موضوع توسط مقام قضایی، ایجاد نموده است لکن این موضوع می بایست با بررسی دقیقتر مواد دیگر قانون مارالذکر و مطالعه همبستگی و همخوانی دیگر مواد، تعیین گردیده و در این خصوص اظهار نظر گردد[5]. پژوهش حاضر با بررسی ابعاد تغییر رویکرد قانونگذار ایران پیرامون قلمرو دخالت وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی، فلسفه و چرایی این موضوع را تبیین خواهد نمود. روشن است که آشکار نمودن فلسفه تغییر این رویکرد، بهتر می تواند حقوق­دانان، قضات و وکلا را در درک عمیقتر جایگاه وکیل در فرآیند دادرسی کیفری به ویژه در تحقیقات مقدماتی یاری نماید[6].
2– تاریخچه
تصویب قانون آیین دادرسی کیفری در اواخر سال 1392 و لازم الاجرا بودن قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 تا پایان خرداد 1394، موجب گردیده که در حال حاضر هیچ پژوهشی در قالب معتبر کتاب، پایان نامه یا مقاله، پیرامون نقش و جایگاه وکیل دادگستری در مرحله تحقیقات مقدماتی در قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 و مقایسه تطبیقی آن با قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 به رشته تحریر در نیاید. لکن به دلیل سابقه این موضوع «نقش وکیل» و اهمیت و کاربردی بودن آن، نقش وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 در چندین مقاله و تعدادی محدود پایان نامه مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله این مقالات می توان به نقدی بر جایگاه استقلال و کلا در مرحله­ی تحقیقات مقدماتی اثر بهارک شاهد، نقش وکیل دادگستری در توسعه قضائی اثر