بررسی قرارگرفته است و اثبات کردیم که قاعده لا ضرر از حیث منشأ به زمان حیات پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد «ص» برمی‌گردد و در متن کتاب وحی «قرآن» از آن سخن به میان آمده است، منتها بار دیگر نبی مکرم اسلام آن را در داستان سمره بن جندب مطرح فرمود، اما تدوین این فرمایش پیامبر اسلام به‌ عنوان قاعده به زمان شهید اول با ظهور کتاب «القوائد و الفوائد» برمی‌گردد.

 

در فصل دوم مدلول قاعده لا ضرر را در نظریه‌های امامیه و عامه مورد تحقیق قرار دادیم که در نتیجه معانی ذیل در نظریه‌های فقهای امامیه در مورد جمله‌ای «لا ضرر و لا ضرار» آورده شده است (نفی به معنای نهی،نفی حکم ضرری،نفی حکم به لسان موضوع،نفی حکم بدون تدارک، نفی حکم حکومتی) اما در میان علمای عامه با توجه به تتبع که محقق شد فقط به یک نظریه مواجه شدم و آن عبارت است از نفی به معنای نهی.

 

در فصل سوم مستندات «قاعده لا ضرر و لا ضرار» را در (کتاب و سنت، اجماع، عقل) پیگیری کردیم و به آیه‌های دلالت‌کننده برنهی از ضرر در قرآن اشاره نمودیم در ذیل بحث از سنت، به طور مفصل و مشروح به صدور متعدد این قاعده از زبان گهربار رسول اکرم «ص» در زمان‌های مختلف بحث کردیم البته در دو مرحله این بحث انجام گرفت اول در منابع فقهی و حدیثی امامیه و سپس منابع فقهی عامه، نتیجه این شد که فی‌الجمله قطع به صدور جمله‌ای «لا ضرر و لا ضرار» از زبان رسول اکرم «ص» پیدا می‌شود.

 

در فصل چهارم، نسبت «قاعده لا ضرر و لا ضرار» را با دلیل‌های اولی احکام موردبحث قراردادیم و در میان مکتب امامیه این بحث را به‌صورت مشروح بررسی کردیم نظریه‌های متعدد در این خصوص ارائه‌شده است که عبارت اند از: (حکومت،تخصیص،تعارض،جمع عرفی،امتنان،رفع لغویت) درنتیجه به این مطلب رهنمون شدیم که نسبت «قاعده لا ضرر و لا ضرار» بنا بر اینکه معنای جمله را نفی حکم ضرری بدانیم رابطه حکومت می‌شود اما در غیر این صورت اگر نفی در جمله لا ضرر را به معنای نهی بگیریم دیگر جایگاهی برای طرح مسئله نسبت قاعده لا ضرر و لا ضرار نمی‌ماند چون دراین‌صورت خود قاعده حکم اولی می‌شود به همین منوال بحث رابطه‌ای «لا ضرر و لا ضرار» در میان عامه مطرح نشده است چون آن‌ها مبتنی بر نظریه‌شان مفاد قاعده را از احکام اولی گرفته‌اند زیرا در بحث از مدلول قاعده «نفی» را به معنای نهی گرفته‌اند که سرانجام به اولی بودن احکام ناشی از لا ضرر می‌انجامد.

 

کلید واژه ها: قاعده، لا، ضرر، ضرار، فریقین.

 

فهرست مطالب

 

مقدمه 1

 

تعریف مسئله و بیان سؤال اصلی تحقیق 2

 

سؤال‌های فرعی تحقیق 2

 

پیشینه تحقیق 2

 

فرضیه‌های تحقیق 3

 

هدف تحقیق: 3

 

جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق: 3

 

فصل اول: مفاهیم و کلیات 4

 

الف. مفاهیم 5

 

معنای لغوی قاعده 5

 

معنای اصطلاحی قاعده «دیدگاه امامیه» 6

 

معنای اصطلاحی قاعده «دیدگاه عامه» 7

 

معنای لغوی فقه 8

 

معنای اصطلاحی فقه «دیدگاه امامیه» 8

 

معنای اصطلاحی فقه «دیدگاه عامه» 9

 

تعریف قواعد فقه «دیدگاه امامیه» 9

 

تعریف قواعد فقه «دیدگاه عامه» 10

 

معنای لغوی «ضرر و ضرار» 11

 

ب؛ کلیات 13

 

تاریخچه‌ای قواعد فقه «امامیه» 13

 

1-مرحله‌ای پیدایش 13

 

2-مرحله گسترش تطبیق و کاربرد 16

 

الف، نگاهی به شیوه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) 16

 

ب، قاعده شناسی 17

 

 

 

ج، بررسی‌های فنی 17

 

3، مرحله تدوین 18

 

4-مرحله روی کرد اخباری گری 20

 

5-مرحله پیچیدگی و پختگی 21

 

الف، توجه به سابقه تاریخی قاعده 21

 

ب، تعریف قاعده فقهی 21

 

ج، نسبت قاعده فقهی با برخی قواعد اصولی 22

 

د، قواعد فقهی در کتاب‌های اصولی 22

 

تاریخچه‌ای قواعد فقه «میان عامه» 23

 

1-مرحله پیدایش 23

 

2-مرحله‌ای تدوین 23

 

3-مرحله قانونی شدن قواعد 24

 

قواعد نگاران مشهور مذاهب فقهی 25

 

قواعد نگاران مذهب امامیه 25

 

قواعد نگاری مذهب شافعیه 27

 

قواعد نگاری مذهب حنفیه 28

 

قاعده نگاری‌ مذهب مالکیه 29

 

قواعد نگاری مذهب حنبلیه 30

 

آثار جدید در قواعد فقهی 31

 

انواع قواعد فقهی «امامیه» 32

 

الف. تقسیم قواعد فقهی به‌حسب موضوع 32

 

ب، تقسیم قواعد فقهی به اعتبار احکام و داشتن یا نداشتن ملاک 32

 

ج، تقسیم قواعد فقهی به اعتبارات مختلف 33

 

د، تقسیم قواعد فقهی به اعتبار مدنی، جزائی قضایی 34

 

انواع قواعد فقهی «عامه» 34

 

تفاوت‌های قاعده فقهی باقاعده اصولی «امامیه» 35

 

تفاوت‌های قاعده اصولی باقاعده فقهی «نظر عامه» 37

 

تاریخچه قاعده لا ضرر «امامیه» 38

 

منابع قواعد فقهی «امامیه» 39

 

منابع قواعد فقهی «عامه» 40

 

فصل دوم:  معنا و مدلول قاعده لاضرر و لا ضرار 42

 

معنای مفردات قاعده «لا ضرر و لاضرار» امامیه 43

 

معنای مفردات قاعده «لا ضرر «عامه» 44

 

فرق ضرر و ضرار 45

 

جمع‌بندی اقوال لغویین 46

 

تحلیل مطلب: 46

 

هیئت ترکیبیه «لا ضرر ولا ضرار» امامیه 48

 

الف: حمل نفی برنهی 48

 

ب: حمل نفی ضرر بر ضرر مجرد از تدارک 49

 

ج: نفی حکم ضرری 49

 

د: نفی حکم به لسان موضوع 49

 

ذ: حمل نفی برنهی حکومتی و سلطانی 50

 

نظریه‌ای فقها در هیئت ترکیبیه «لاضرر» 50

 

نظریه شهید اول 50

 

نظریه کاشف الغطاء 50

 

نظریه مرحوم نراقی 51

 

نظریه شیخ انصاری 52

 

نظریه آخوند خراسانی 53

 

نظریه شیخ الشریعه 54

 

الف، قرائن قرآنی و روایی 54

 

ب، وجود قرائن در استعمالات اهل لغت 55

 

ج، قید کلمه علی مؤمن 55

 

د، تعلیل امام 55

 

چگونگی اراده نهی از نفی 55

 

نظریه نائینی 56

 

نظریه امام خمینی 56

 

ترجمه وتوضیح عبارت 58

 

الف، مقام رسالت و تبلیغ 59

 

ب، مقام حکومت و ولایت 59

 

ج، مقام قضاوت و داوری 60

 

نتیجه 65

 

نظریه خوئی 66

 

هیئت ترکیبیه لا ضرر و لا ضرار «عامه» 66

 

مقتضی قاعده: «لا ضرر و لا ضرار» 70

 

نتیجه 74

 

فصل سوم: مستندات قاعده لاضرر ولا ضرار 75

 

مستندات قاعده لا ضرر 76

 

الف، دلیل کتابی 76