اهداف کاربردی تحقیق 7
بخش اول: مفاهیم و کلیات. 8
1ـ1 تعاریف. 9
1ـ1ـ1 مفهوم مسئولیت. 9
1ـ1ـ2 مفهوم مسئولیت مدنی 10
1ـ1ـ3 مفهوم تأخیر. 12
1ـ1ـ4 مفهوم تأدیه. 12
1ـ2 تعریف چک. 12
1ـ2ـ1 واژه شناسی 12
1ـ2ـ2 تعریف چک در قانون تجارت. 13
1ـ2ـ3 تعریف چک در دکترین حقوقی 14
1ـ2ـ4 تاریخچه. 14
1ـ2ـ5 قانون صدور چک. 16
1ـ2ـ6 ویژگی‌های چک. 16
1ـ2ـ6ـ1 شرایط صوری چک. 16
1ـ2ـ6ـ2 شرایط ماهوی چک. 17
1ـ2ـ6ـ3 شرایط شکلی چک. 17
1ـ2ـ6ـ4 شرایط صحت چک. 18
1ـ2ـ7 انواع چک از نظر بانک. 19
1ـ2ـ7ـ1 چک عادی 19
1ـ2ـ7ـ2 چک تأیید شده 19
1ـ2ـ7ـ3 چک بانکی 20
1ـ2ـ7ـ4 چک بسته. 20
1ـ2ـ7ـ5 چک عمومی 20
1ـ2ـ7ـ6 چک مسافرتی 20
1ـ2ـ7ـ7 چک تضمین شده 21
1ـ2ـ7ـ8 چک در گردش. 22
1ـ2ـ8 آثار حقوقی چک. 22
1ـ2ـ8ـ1 چک سند لازم الاجراست. 22
1ـ2ـ8ـ2 تعقیب کیفری صادر کننده چک بی محل 22
1ـ2ـ8ـ3 شرط حذف مجازات کیفری صادر کننده چک بی محل 23
1ـ2ـ8ـ4 صدور چک وعده دار ‌یا سفید امضا 23
1ـ2ـ9 قوانین صدور چک. 24
1ـ2ـ9ـ1 ماده نخست قانون صدور چک. 24
1ـ2ـ9ـ1ـ1 انتقاد. 24
1ـ2ـ9ـ1ـ2 جنبه جزایی چک. 24
1ـ2ـ9ـ1ـ3 چک‌های سایر موسسات اعتباری 25
1ـ2ـ9ـ1ـ4 مقایسه چک و اسکناس. 25
1ـ2ـ10 ماده دوم قانون صدور چک. 26
1ـ2ـ10ـ1 اجرای ثبت. 26
1ـ2ـ11 سیر مراحل مختلف رسیدگی به چک دارای جنبه کیفری 29
1ـ2ـ11ـ1 رسیدگی عمومی 29
1ـ2ـ11ـ1ـ1 محل وقوع جرم. 29
1ـ2ـ11ـ1ـ2 طرح شکایت در مرجع صالح و رسیدگی مقدماتی 29
1ـ2ـ11ـ1ـ2ـ1 تأمین خواسته از اموال متهم. 30
1ـ2ـ11ـ1ـ2ـ2 احضار ‌یا جلب متهم. 30
1ـ2ـ11ـ1ـ2ـ3 اخذ تأمین از متهم. 30
1ـ2ـ11ـ1ـ2ـ4 صدور قرار موقوفی یا منع تعقیب. 30
1ـ2ـ11ـ1ـ2ـ5 صدور قرار‌های مجرمیت و کیفر خواست. 31
1ـ2ـ11ـ2 رسیدگی در دادگاه عمومی 31
1ـ2ـ12 مطالبه وجه چک و ضرر و زیان وارده 31
1ـ2ـ13 رسیدگی در دادگاه تجدید نظر استان و دیوان عالی کشور. 33
1ـ3 مجازات چک پرداخت نشده 34
1ـ3ـ1 عنصر مادی جرم. 34
1ـ3ـ1ـ1 موارد تحقق عنصر مادی جرم در زمان اصدار چک. 35
1ـ3ـ1ـ1ـ1 عدم مطابقت امضا 35
1ـ3ـ1ـ1ـ2 قلم خوردگی و اختلاف در مندرجات چک. 36
1ـ3ـ2 عنصر روانی جرم چک پرداخت نشدنی 38
1ـ3ـ3 شیوه‌های اقدام مطالبه وجه چک پرداخت نشدنی 40
1ـ3ـ3ـ1 نحوه تعقیب کیفری صادر کننده چک در مراجع کیفری 40
1ـ3ـ3ـ2 نحوه مراجعه به اجرای ثبت برای وصول وجه چک. 42
1ـ3ـ3ـ3 طرح دعوی در دادگاه‌های حقوق برای وصول وجه چک. 44
1ـ3ـ4 مجازات یا واکنش اجتماعی در قبال اصدار چک پرداخت نشدنی 45
1ـ3ـ4ـ1 مفهوم واکنش اجتماعی 45
1ـ3ـ4ـ2 مجازات اصدار چک پرداخت نشدنی 46
1ـ3ـ4ـ3 موارد تشدید مجازات جرم چک پرداخت نشدنی 49
1ـ3ـ4ـ4 مقررات جزائی برای جلوگیری از تکرار صدور چک بی محل 50
بخش دوم: مسئولیت مدنی در تاخیر تأدیه. 52
2ـ1 کلیات مسئولیت مدنی 53
2ـ1ـ1 سیر تاریخی مفهوم مسئولیت مدنی 53
2ـ1ـ2 مفهوم مسئولیت مدنی 55
2ـ1ـ3 قلمرو مسئولیت مدنی 56
2ـ1ـ4 مسئولیت مدنی و مسئولیت اخلاقی 57
2ـ1ـ5 مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری 57
2ـ1ـ5ـ1 از نظر تعریف اعمال موجد مسئولیت کیفری 58
2ـ1ـ5ـ2 از نظر نتیجه. 59
2ـ1ـ5ـ3 از نظر داوری درباره رفتار مرتکب. 59
2ـ1ـ6 اهمیت مسئولیت مدنی 59
2ـ1ـ6ـ1 اهمیت عملی 59
2ـ1ـ6ـ2 اهمیت نظری 60
2ـ1ـ7 انواع مختلف مسئولیت مدنی 60
2ـ1ـ7ـ1 مسئولیت ناشی از فعل شخصی 60
2ـ1ـ7ـ2 مسئولیت ناشی از فعل دیگری 60
2ـ1ـ7ـ3 مسئولیت ناشی از فعل اشیا 61
2ـ1ـ8 مسائل مشترک همه انواع مسئولیت مدنی 62
2ـ1ـ8ـ1 لزوم خسارت. 63
2ـ1ـ8ـ2 رابطه علیت میان فعل زیان آور و زیان. 63
2ـ1ـ9 دعوای ناشی از مسئولیت مدنی 64
2ـ1ـ9ـ1 آینده مسئولیت مدنی 64
2ـ2 تاخیر تأدیه وجه چک. 67
2ـ2ـ1 قواعد کلی حاکم بر خسارت تاخیر تأدیه چک. 67
2ـ2ـ1ـ1 قابلیت مطالبه‌ی خسارت تأخیر تأدیه. 67
2ـ2ـ1ـ2 ضرورت مطالبه‌ی خسارت تأخیر تأدیه. 69
2ـ2ـ1ـ3 ضرورت رسیدگی ترافعی 70
2ـ2ـ2 پرداخت خسارت تأخیر تأدیه پیش از صدور حکم قطعی 72
2ـ2ـ2ـ1 تحقیقات مقدماتی 73
2ـ2ـ2ـ2 مرحله بدوی 75
2ـ2ـ2ـ3 مرحله‌ی تجدید نظر. 77
2ـ2ـ3 پرداخت خسارت تأخیر تأدیه پس از صدور حکم قطعی 78
2ـ2ـ3ـ1 ضرورت پرداخت خسارت تأخیر تأدیه. 79
2ـ2ـ3ـ2 عدم ضرورت پرداخت خسارت تأخیر تأدیه. 81
2ـ2ـ3ـ2ـ1 تصریح قانونی 81
2ـ2ـ3ـ2ـ2 ماهیت خسارت تأخیر تأدیه. 82
2ـ2ـ3ـ2ـ3 لزوم رعایت قواعد آمره دادرسی مدنی 83
نتیجه‌گیری 85
پیشنهادهای پژوهش. 88
فهرست منابع. 89
چکیده انگلیسی 92
 چکیده
هدف از مسئولیت مدنی جبران خسارت از زیان دیده است که این مهم در نقطه مقابل مسئولیت کیفری قرار دارد. در این پژوهش تلاش شده است تا مشخص گردد تا تحت چه شرایط و ضوابطی امضا کنندگان چک دارای مسئولیت هستند. که در واقع دربردارنده خسارت تاخیر در تأدیه وجه چک نیز می‌باشد. ماهیت مدنی خسارت تأخیرتأدیه، رعایت مقررات آیین دادرسی مدنی را در خصوص آن الزامی می‌کند، بر این اساس دارنده‌ی چک می‌تواند خسارت تأخیر تأدیه را از صادرکننده به همراه اصل وجه چک مطالبه کند. مطالعه بر روی مسئولیت مدنی تاخیر در تأدیه وجه چک وجود تعارضاتی از جنبه‌های مختلف را تائید نمود که این تعارضات موجب اتخاذ تصمیم‌های متفاوت قضایی در مساله واحد می‌گردند. بر اساس یافته‌های پژوهش، شخص حقوقی بر خلاف شخص حقیقی، تحت شرایط خاصی دارای مسئولیت مدنی می‌باشد که در این ارتباط تفاوت چندانی نیز وجود ندارد. همچنین نتایج حاصل از بررسی‌های انجام گرفته در تحقیق حاضر نشان داد که مسئولیت مدنی ناشی از تاخیر تأدیه در وجه چک مشمول ضوابط عمومی مسئولیت مدنی است و در پایان مشخص شد که مسئولیت مدنی تاخیر در تأدیه وجه چک متفاوت از خسارت تاخیر در تأدیه است.
کلید واژه ها: مسئولیت مدنی، تاخیر تأدیه، چک، رویه قضایی.

مقدمه
 

بیان مساله
 

پس از تصویب قانون تجارت در سال 1311 شمسی، که مقررات آن در خصوص چک صرفا معطوف به صدور این سند از نظر حقوقی بوده است، از سال 1312 تا به امروز در جهت کیفری قلمداد کردن چک بلا محل کوشش‌های فراوانی صورت گرفته که در این راستا، بنا به دلایل اقتصادی و اجتماعی، فراز و نشیب‌های زیادی طی شده است، به طوری که در برهه‌ای از زمان، قانونگذار دیدگاهی به نفع صادرکنندگان برخی از انواع چک‌ها و در برهه‌ای دیگر، نگاهی بس سخت گیرانه نسبت به این پدیده داشته و در زمانی دیگر، مجدداً رجعتی به گذشته داشته است. اما با در نظر گرفتن تمام این موارد می‌توان تعارضاتی را مشاهده نمود که در اثر نقص مقررات مربوط به چک پدید می‌آید. این تعارضات از جنبه‌های مختلف اهمیت می‌یابد و موجب اتخاذ تصمیم‌های متفاوت قضایی در مساله واحد می‌گردد که بایستی به صورت ویژه به آن توجه نمود. از این رو در مورد چک دارای جنبه کیفری باید اذعان داشت که: چک تنها با رعایت شرایط مقرر در قانون صدور چک، مورد حمایت این قانون قرار می‌گیرد و سپس در صورت حفظ شرایط مکتسبه، همچنان می‌تواند جنبه کیفری خود را محفوظ نگه دارد. در مقررات کیفری کم تر جرمی است که به اندازه چک پرداخت نشده، دست خوش تغییرات و تحول شده باشد. به همین نسبت می‌توان مشاهده کرد که مجازات صدور چک پرداخت نشده نیز دستخوش تغییراتی شده است. از این جمله تغییرات می‌توان به اصلاحات ناظر بر تحدید قلمرو جرم چک پرداخت نشده و تغییرات ناظر بر شرایط تحقق جرم و تغییرات مربوط به آیین دادرسی اشاره نمود. جرم صدور چک بلامحل یکی از جرایمی است که مسائل گوناگون دادرسی مدنی و کیفری در آن به هم آمیخته می‌شوند و به طور متقابل در ‌یکدیگر اثر می‌گذارند. چک یکی از اسناد تجاری در ردیف اسناد تجاری دیگر همانند برات و سفته است که قانون گذار آن را از نظر کیفری مورد حمایت قرار داده و برای صادرکننده‌ی چک پرداخت نشدنی مجازات تعیین کرده است. بنابراین صدور چک و مسؤولیت صادر کننده‌ی آن، امری مدنی است که باید در صورت پرداخت نشدن وجه چک، در دادگاه حقوقی مطرح و مورد رسیدگی قرار گیرد. مبنای اصلی جرم انگاری صدور چک بدون محل، حمایت از حقوق دارندگان چک بوده است و به همین دلیل قانون گذار سرنوشت دعوای کیفری را از‌یک سو به دارنده و از سوی دیگر به صادرکننده‌ی چک سپرده است. سرنوشت دعوای کیفری از این جهت در دست دارنده‌ی چک است که بدون شکایت او دعوای کیفری راه نمی‌افتد و پس از شکایت نیز، او می‌تواند در هر مرحله‌ای از دادرسی با اعلام گذشت خود روند دادرسی کیفری را متوقف کند. هم چنین صادر کننده‌ی چک نیز به گونه‌ای سرنوشت دعوای کیفری را در دست دارد؛ چون می‌تواند با پرداخت وجه چک مانع از جریان افتادن دعوای کیفری شود. هم چنین می‌تواند پیش و پس از صدور حکم قطعی، با پرداخت اصل وجه چک و خسارت‌های قانونی متعلق به آن، ‌یا فراهم کردن موجبات پرداخت آنها، حسب مورد موقوف شدن تعقیب‌یا متوقف شدن اجرای حکم را رقم بزند. قانونگذار با حمایت کیفری از چک که به زعم برخی از حقوقدانان امتیاز ناموجهی است[1] چک را از دیگر اسناد تجاری جدا کرده است. تصویب قانون صدور چک و پیش بینی مجازات برای صادر کننده‌ی چک پرداخت نشدنی سبب شده است به مرور زمان مفهوم چک تغییر پیدا کند، به گونه‌ای که دیگر نمی‌توان گفت چک وسیله‌ی پرداخت نقدی است. پیش از اصلاحات سال 1382 ماده‌ی 3 قانون صدور چک هماهنگ با قانون تجارت بود و مقرر می‌کرد «صادر کننده‌ی چک باید در تاریخ صدور معادل مبلغ چک در بانک محال علیه محل داشته باشد» ولی در سال 1382 قانونگذار داشتن محل در تاریخ مندرج در چک را ضروری دانسته است. این مقرره‌ی قانونی در واقع اجازه‌ی صدور چک وعده دار را به مردم می‌دهد و این نتیجه را در بردارد که حکم ماده‌ی 311 قانون تجارت در مورد عدم امکان صدور چک وعده دار نسخ ضمنی شده است. برخی از حقوقدانان، هدف از تعیین ضمانت اجرای کیفری برای صدور چک بلامحل را جلوگیری از اقدام به صدور چک پرداخت نشدنی می‌دانند، نه تضمین وصول طلب اشخاص،[2] اما جلوگیری از صدور چک پرداخت نشدنی در عمل منجر به تضمین وصول طلب دارنده‌ی چک نیز می‌شود. ماده‌ی 9 قانون صدور چک مقرر می‌دارد: «در صورتی که صادرکننده چک قبل از تاریخ شکایت کیفری وجه چک را نقداً به دارنده آن پرداخته یا با موافقت شاکی خصوصی ترتیبی برای پرداخت آن داده باشد،‌ یا موجبات پرداخت آن را در بانک محال علیه فراهم نماید قابل تعقیب‌یکفری نیست». در این تحقیق مطالبه‌ی اصل وجه چک و نحوه‌ی رسیدگی به آن موضوع بحث نیست، بلکه بحث ما بر سر مسئولیت مدنی تأخیر تأدیه و همچنین پرداخت خسارت تاخیر تأدیه است که پرداخت یا عدم پرداخت آن بر دعوای کیفری تأثیر می‌گذارد. مطابق ماده‌ی 12 قانون صدور چک: «هر گاه قبل از صدور حکم قطعی. متهم وجه چک و خسارات تأخیر تأدیه را نقداً به دارنده‌ی آن پرداخت کند ‌یا موجبات پرداخت وجه چک و خسارات مذکور (از تاریخ ارائه‌ی چک به بانک) را فراهم کند‌ یا در صندوق دادگستری یا اجرای ثبت تودیع نماید مرجع رسیدگی قرار موقوفی تعقیب صادر خواهد کرد. هر گاه پس از صدور حکم قطعی محکوم علیه به ترتیب فوق موجبات پرداخت وجه چک و خسارت تأخیر تأدیه و سایر خسارات مندرج در حکم را فراهم نماید اجرای حکم موقوف می‌شود.». در ارتباط با اجرای ماده‌ی 12 دو حالت پیش می‌آید؛ نخست این که شاکی خصوصی به تبع دعوای کیفری، دعوای حقوق
ی نیز اقامه کرده و اصل وجه چک و خسارت‌های ناشی از عدم پرداخت آن در تاریخ مقرر را، از صادر کننده مطالبه می‌کند؛ دوم این که شاکی خصوصی به تبع دعوای عمومی، دعوای خصوصی خود را در دادگاه کیفری اقامه نمی‌کند. در حالت نخست مسأله‌ای ایجاد نمی‌شود، ولی حالت دوم سبب به وجود آمدن دو مسأله می‌شود: نخست، اگر پیش از صدور حکم قطعی متهم اصل وجه چک را پرداخت کند، آیا دادگاه کیفری می‌تواند صدور قرار موقوفی تعقیب را منوط به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه نماید؛ دوم، شکی نیست که در صورت عدم مطالبه‌ی خسارت تأخیر تأدیه در دادگاه کیفری به تبع دعوای کیفری، دادگاه، صادرکننده‌ی چک را به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه محکوم نخواهد کرد. در این صورت اگر پس از صدور حکم قطعی، محکوم علیه اصل وجه چک را بپردازد، آیا مرجع مجری حکم می‌تواند موقوف کردن اجرای حکم را منوط به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه بکند قواعد کلی حاکم بر خسارت تأخیر تأدیه در چک در‌یک نگاه کلی، خسارت تأخیر تأدیه در چک تفاوت چندانی با خسارت تأخیر تأدیه به طور کلی ندارد، بنابراین از همان اصولی پیروی می‌کند که خسارت تأخیر تأدیه به عنوان‌یک امر مدنی تابع آن است. هدف از مسئولیت مدنی جبران خسارت از زیان دیده است که این مهم نقطه مقابل مسئولیت کیفری می‌باشد. ما در این تحقیق بدان هستیم که بیان نماییم تحت چه شرایط و ضوابطی امضاکنندگان چک دارای مسئولیت مدنی می‌باشند که این امر اعم از خسارت تاخیر در تأدیه وجه چک می‌باشد چرا که خسارت تاخیر در تأدیه فرع بر نص قانونی است. ولیکن در باب مسئولیت مدنی با استناد به‌یک قاعده عرفی نیز تحت شرایط و ضوابطی می‌توان شخص را مسئول دانست. در خصوص موضوع تحقیق ابهاماتی وجود دارد که شایسته بحث و بررسی کامل می‌باشد. از جمله اینکه تحت چه شرایطی شخص حقوقی صادر کننده چک دارای مسئولیت مدنی است و یا اینکه آیا مسئولیت مدنی کلیه امضاکنندگان چک برابر است.
بر همین اساس با قبول موجودیت قانون مزبور با تمام کاستی‌هایش اکنون اعتقاد بر این است که طرح و بسط مسائل مختلف مربوط به قانون صدور چک به صورت منسجم، می‌تواند از مشکلات ناشی از ان تا حدود زیادی بکاهد که در این رهگذر سعی شده است تا با طرح مسائل مربوط به مسئولیت مدنی تاخیر در تأدیه وجه چک این همه انجام گیرد.

ضرورت انجام تحقیق
 

هر چند که با مراجعه به 23 ماده قانون صدور چک همراه با چند مصوبه و آیین نامه مربوط به این قانون، در نگاه نخست مساله چک ساده جلوه کر می‌شود ولی از آنجا که چک با توجه به جنبه‌های کیفری و حقوقی آن از جهات و زوایای مختلف با قوانین و مقررات بسیاری از جمله با: قانون آیین دادرسی کیفری، قانون آیین دادرسی مدنی، قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، قانون مدنی، قانون تجارت، قوانین و مقررات بانکی مرتبط می‌باشد، وسعت و اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند که رویه قضایی و آرا و نظریات اداره حقوقی را نیز بر گستره آن می‌افزاید که از این منظر، در نظر گرفتن مسئولیت مدنی قانون چک در حوزه تاخیر تأدیه ضرورت می‌یابد. با مروری بر سوابق تحقیق می‌توان مشاهده نمود که منابع زیادی به موضوع چک و مشکلات آن پرداخته‌اند ولی در ارتباط با موضوع تاخیر تأدیه و مسئولیت مدنی آن می‌توان پی به فقدان موجود در ادبیات برد. بر این اساس مطالعه حاضر در تلاش است تا موضوع مسئولیت مدنی تاخیر تأدیه در وجه چک را مورد بررسی قرار دهد. لذا اهمیت انجام تحقیق حاضر از این نظر است که پژوهش حاضر بتواند با توجه به طرح پرسش‌های مختلف در مورد تاخیر تأدیه چک، سوالات مناسبی را برای آن بیابد. همچنین جهت فراهم نمودن منبعی غنی و مناسب‌تر برای متخصصان و علاقمندان، می‌توان مطالب ارائه شده در این تحقیق را مورد استفاده قرار داد. طرح موضوعات به صورت کاملتر به افرادی که با موضوعات مربوط به چک سروکار دارند این کمک را می‌کند تا بتوانند پاسخ مناسبی را دریافت کنند.

اهداف تحقیق
 

هدف از نگارش تحقیق حاضر نگاهی جامع تر به مسئولیت مدنی ناشی از تاخیر در تأدیه وجه چک است، تا از این طریق بتوان به دلیل و فلسفه مطرح شده در فحوی هر استدلال قانونی و تفسیر برگرفته از قانون پی برد. به منظور انجام این مهم تحقیق حاضر بایستی قادر باشد تا به اهداف زیر جامه عمل بپوشاند:

بررسی و شناسایی خلاءهای موجود در خصوص موضوع تحقیق و ارائه راهکارهای مناسب برای بر طرف نمودن آنها.
 

استفاده کاربردی برای اساتید، قضات، وکلا و دانشجویان حقوق
 

سوالات تحقیق