(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)
چکیده
چنانچه می دانیم با به وجود آمدن جریانی جدید از مطالعات اجتماعی معرفت، تحت عنوان جامعه شناسی علم، موضوعی درخور توجه، برای تحلیل های جامعه شناسانه فراهم گردید. مطرح شدن علم و چهره جدید آن، علم مدرن، در ابعاد و جنبه های مختلف معرفتی و اجتماعی خود مسیری نوین پیش روی محققان مدرنیته که همواره مباحثی مناقشه برانگیز در ارتباط با جهان مدرن و ویژگی های منحصر بفرد آن به عنوان مهمترین تحول جامعه بشری، مطرح می نمایند، ایجاد نمود به طوری که در مدت زمانی اندک پژوهش های بسیاری در این زمینه انجام گرفت. نظریه پردازان مکاتب مختلف اجتماعی، اعم از جامعه شناسان کلاسیک، کارکردگرایان، انتقادیون، جریان پست مدرن و علم مدرن و ویژگی های آن را تحلیل نمودند و تئوری های مختلفی بر این اساس شکل گرفت. دیدگاه های مربوط به توسعه نیز تاریخ پیشرفت علم مدرن و چگونگی آن را مورد مطالعه قرار دادند.
از آنجا که دغدغه توسعه همه جانبه در ایران و یافتن موانع و چالش های تحقق آن نیز، همواره ذهن پژوهشگران بسیاری را به خود مشغول داشته است، نوشتار پیش رو تحت عنوان “مطالعه جامعه شناختی چالش های معرفتی – اجتماعی فرایند توسعه علم مدرن در ایران معاصر”، مجالی است که در آن، فرایند پیشرفت علم مدرن، به عنوان عاملی زمینه ساز برای توسعه در جامعه ایران، جهت پیوند موضوعات عنوان شده، مد نظر قرار گرفته است.
در راستای شناخت این چالش ها، در جریان توسعه علم مدرن در ایران، نگرشی جامعه شناسانه و در بررسی مختصری از تاریخ علم و جریان توسعه علم مدرن در چهارچوب اجتماعی معرفت شناسی علمی، الگویی در جهت مراتب تحول علم و ارتباط آن با مبانی معرفتی و اجتماعی این دانش نوین بر اساس موارد عنوان شده، ارائه شده است و در نهایت نیز با روشی اسنادی و نگاهی تاریخی به جریانات معرفتی و اجتماعی جامعه ایران در مواجهه با علم جدید و شرایط ایران معاصر، چالش های معرفتی و اجتماعی جامعه ایران و ارتباط آن با عدم توسعه علم مدرن با توجه به مبانی مطرح شده، نتیجه گیری حاصل از این پژوهش است.
کلیدواژه: علم مدرن، توسعه علم مدرن، چالش معرفتی اجتماعی
فهرست مطالب
فصل اول کلیات پژوهش 1
1.1 مقدمه. 2
1.2 طرح مساله. 4
1.3 ضرورت و اهمیت مساله. 6
1.4 پرسش های پژوهش 6
1.5 اهداف پژوهش 7
1.6 مروری بر پیشینه پژوهش 7
1.6.1 مطالعات مدرنیته در جامعه ایران 7
1.6.2 مطالعات تاریخ اجتماعی ایران 9
1.6.3 مطالعات جریان علم در ایران 11
1.7 روش پژوهش 15
فصل دوم رویکردهای نظری 16
مبانی اجتماعی – معرفتی علم مدرن و توسعه آن 16
2.1 مقدمه. 17
2.2 رویکرد های نظری مبانی معرفتی اجتماعی علم مدرن 17
2.2.1 دیدگاه های مطرح شده پیرامون شناخت علم مدرن 17
2.2.1.1 خاستگاه معرفتی – اجتماعی علم مدرن 18
2.2.1.2 نظریاتی پیرامون روش به کار گرفته شده در علم مدرن 22
2.2.1.3 ماهیت و اهداف معرفتی – اجتماعی علم مدرن 27
2.2.1.4 خروجی علم مدرن 31
2.2.2 رویکردهای نظری مناسبات علم مدرن و جامعه. 31
2.2.2.1 ساختار و نهاد علم مدرن از نظر کارکردگرایان 33
2.2.2.2 رویکرد های جامعه شناختی کلاسیک علم و معرفت. 37
2.2.2.3 رویکرد جامعه شناسی معرفت علمی 39
2.2.2.4 رویکرد جامعه شناختی تمام عیار معرفت علمی 41
2.2.2.5 رویکرد جامعه شناختی گفتمان علمی 45
1.1.1.1 رویکرد جامعه شناختی پست مدرن به مناسبات علم مدرن و جامعه. 46
2.2.2.6 نظریات جدید مناسبات علم و جامعه. 46
2.2.3 جمع بندی 47
2.3 مبانی نظری توسعه علم مدرن 50
2.3.1 دیدگاه هایی پیرامون چگونگی پیشرفت و توسعه علم مدرن 50
2.3.1.1 دیدگاه فیلسوفان علم 51
2.3.1.2 دیدگاه روانشناسان علم و معرفت. 52
2.3.1.3 دیدگاه نظریه پردازان اجتماعی کلاسیک. 52
2.3.1.4 نظریات جدید چگونگی توسعه علم مدرن 55
2.4 فرضیات پژوهش 56
2.4.1 مفروضات معرفتی 57
2.4.2 مفروضات اجتماعی 57
2.5 مدل پژوهش 58
2.5.1 توسعه علم مدرن 58
فصل سوم رویکرد تاریخی اجتماعی به علم و تحولات علمی در ایران معاصر. 59
3.1 توصیف کلی فصل 60
3.2 نگرش تاریخی به سرنوشت علم در ایران 60
3.2.1 علم در ایران از آغاز دوره اسلامی تا قاجار 60
3.2.2 علم در ایران از قاجار تا عصر کنونی 62
3.2.2.1 تاسیس دارالفنون 63
3.3 رویکردهای نظری دلایل عدم توسعه علم مدرن در ایران 65
3.3.1 نظریات توسعه. 65
3.3.1.1 نظریه مدرنیزاسیون(نوسازی) 66
3.3.1.2 نظریه وابستگی 67
3.3.2 بررسی چالش های معرفتی اجتماعی توسعه علم مدرن در ایران 68
3.3.2.1 چالش ها، مسائل و محدودیت های اجتماعی روبرو شدن با علم مدرن در ایران 68
3.3.2.2 چالش ها، مسائل و محدودیت های معرفتی روبرو شدن با علم مدرن در ایران 77
فصل چهارم. 84
جمع بندی و نتیجه گیری 84
4.1 توصیف کلی فصل 85
4.2 جمع بندی نظری مبانی معرفتی – اجتماعی علم مدرن 85
4.3 جمع بندی نظری چالش های معرفتی – اجتماعی علم مدرن در ایران 86
4.4 نتیجه گیری 88
5منابع 91
فصل اول کلیات پژوهش
1.1 مقدمه
در مطالعه تاریخ زندگانی بشر، همواره تحولاتی به چشم می خورد که سرنوشت اجتماعات انسانی را دستخوش تغییراتی بنیادین نموده است. این تحولات گاه به صورت جریانی پیوسته و با آهنگی منظم و قابل انتظار پیش رفته و بارقه ای از امید را در ذهن دانشمندان، در درک قاعده مندی پدیده های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و روشن نموده است و گاه نیز بدون آمادگی قبلی جمعی و در میان بهت و حیرت محققان، تحولی اجتماعی چنان رقم خورده است که گویی مطالعات علمی و تلاش در جهت ساختارمند نمایی واقعیات، بر خلاف انتظار در جهات دیگری تداوم داشته است.
هرچند ظهور مدرنیته به عنوان بزرگترین دستاورد زندگی بشر، با توجه به روال تاریخی و معرفت شناسانه اروپای قرن 15و 16 میلادی اعم از فشارهای فکری ناشی از تسلط کلیسا به عنوان نهادی اجتماعی و سیاسی بر صحنه زندگی اجتماعی و نیز دوران رکود فکری به دلیل قداست امور روحانی و آمادگی همگانی برای رهایی از پیله تاریک انزوای عقلانیت و امری گریز ناپذیر به نظر می رسید، لیکن بدبینانه ترین نظریات اجتماعی و خوشبینانه ترین تئوری های شناختی هرگز پیامدهای مدرنیته را در جهان امروز، با چنین فراگیری و تعمق، پیش بینی نمی کردند.
جریان مدرنیسم، آغازگر عصر طلایی شکوفایی در تمامی عرصه های فکری و اجتماعی و صنعتی در غرب بوده و به دنبال چنین حرکتی ابعاد مختلفی از وجوه زندگانی بشر دستخوش تغییر و باز اندیشی شده است. تکنولوژی پا به دروازه های صنعت نهاده و با ایجاد تحولی بنیادین علی رغم تولیدات انبوه و مهم برای رفاه زندگی بشر و ایجاد فرصت های اشتغال و حرکت، نظام سرمایه داری را با همه عوارض آن شالوده ای مستحکم بخشید. عرصه اقتصادی با وجود نظام های جدید، ارتباطات و اطلاعات، جان تازه ای گرفته و سامان یافت. صنایع نظامی نیز با پیشرفت بسیار، نوع جدیدی از اقتدار جهانی را رقم زد و وحشتی همگانی ایجاد نمود. پزشکی و بهداشت در شاخه های مختلف خود قدم های چشمگیری برداشت و به خدمت بشر همت گماشت.
اما زیر بنایی ترین تحول در عرصه تفکر در نگاهی عام و به طور اخص در جریان علمی اتفاق افتاد به طوری که با پیدایش چنین جریانی در دنیای غرب طی قرون گذشته و نفوذ و گسترش فراگیر آن در مرزهای جهانی، دریچه ای جدید برای شناخت دنیای پیرامون بروی تمامی کسانی که دغدغه کسب معرفت و علم آموزی داشتند نیز گشوده شد. با این تفاوت که بر خلاف گذشته که تنها بخش اندکی از افراد، در هر جامعه به دنبال فراگیری دانش بودند، تفکر جدید با ارائه روشی نو و موضوعاتی که تمامی ابعاد زندگی بشری را شامل می شد، و در پی آن فناوری و ابداعات عظیمی که رفاه و قدرت طلبی بیشتری را به همراه داشت، توجه عمومی بیشتری را به خود جلب نمود. و به این ترتیب نه تنها زمینه های معرفت شناختی و روش شناختی بلکه جنبه های اجتماعی گسترده تری نیز به علم بخشید، به طوری که با تشکیل نهاد ها و سازمان های گوناگون علمی و نیز مباحث مدیریتی و استراتژیک، سرنوشت جامعه جهانی دستخوش تغییراتی شگرف شد.
اما باید اذعان نمود که رشد علم به عنوان یکی از مهمترین شاخص های پیشرفت در هر جامعه، دیر زمانیست که دیگر تنها دغدغه پژوهشگران حوزه های فلسفی و اجتماعی نیست، بلکه ذهن سیاست گذاران عرصه توسعه را نیز به خود مشغول داشته است، چرا که علم و بالاخص علم نوین، که با دستاوردهای تکنولوژیکی همراه است، زیربنای معرفتی – اجتماعی توسعه به عنوان جریانی جهان شمول است که امروز تمامی شئون زندگی بشری را تحت شعاع قرار داده و کنشگران سیاسی و اقتصادی را در رقابتی جهانی ناگزیر به دنبال یافتن راه حلی برای استفاده از حدکثر ظرفیت های ممکن جوامع خود برای پیشرفت بیشتر نموده است.
در تکامل پروسه مدرنیته در جهان غرب، مضمونی عمومی و گسترده از فرایند توسعه به عنوان مهمترین دستاورد این جریان را می توان مشاهده و بررسی کرد. مطمئنا یکی از اساسی ترین پیش شرط های پیشرفت هر جامعه به کار گیری درست از منابعی است که به طور طبیعی در اختیار آن گذارده شده و این مهم جز در سایه شناخت درست و آگاهی از سرمایه های درونی میسر نخواهد بود. از آنجا که تمایل به آگاهی و شناخت و به دنبال آن کسب علم و معرفت، سرمایه ایست که نسبت به سایر منابع در دسترس انسان، در وجود تمامی افراد بشر کمابیش یکسان و پر سابقه است، لاجرم جامعه جهانی در پرتو این گرایش همگانی، به امید تجربه پیشرفت و توسعه ای متوازن و نسبتا همگام در ساختارها و زیر ساختارهای خود، با آگاهی از خدمات ارزشمند علم مدرن، از پیوستن به مسیر پر شتاب مدرنیته باز نخواهد ایستاد.
بنابرین پر واضح است که یکی از اساسی ترین موضوعات مورد مطالعه محققان مدرنیسم، خصیصه ای است که علم مدرن را از آگاهی ها و دانش پیشین خود این چنین متمایز نموده و ثمره ای گرانقدر چون توسعه در تمامی جوانب بشری را به بار آورده و پیشرفت جوامعی که چنین دانشی را بنیان اپیستمولوژی خود قرار دادند را شتابی دوچندان بخشیده است.
علم مدرن به منزله یکی از ارکان مدرنیسم در جهان غرب، در شکوفایی توانمندی انسان در بهره گیری از ظرفیت های طبیعی و به دنبال آن امنیت و رفاه در پی کسب اقتدار جهانی، نقشی غیر قابل انکار بر عهده داشته است.
اما صاحب نظران حوزه های علم و معرفت و نیز جامعه شناسان و تاریخ نگاران بر این امر اذعان دارند که جریان توسعه و در سطوح بنیادین آن، پیشرفت علمی، هرگز به سادگی میسر نگردیده است. این تکامل همواره با موانع معرفتی و اجتماعی مختلفی پیش روی خود مواجه بوده و گاه تاب مقابله نداشته و انزوا را برگزیده و در بسیاری از حالات نیز راه حلی درخور برای عبور از بحران یافته و مراحل ترقی را پشت سر نهاده است. شناسایی این چالش ها و راه های مقابله با آن مساله ای است که از دیرباز پیشگامان توسعه و محققان اجتماعی را به مطالعه و بررسی های علمی ناگزیر نموده است. چنانچه می دانیم جامعه شناسی علم نیز به عنوان یکی از حوزه های مطالعات اجتماعی، با مطرح کردن موضوع علم و بالاخص علم مدرن به عنوان پدیده ای اجتماعی، به مطالعات پیرامون این نهاد معرفتی بشر دیدگاهی تازه بخشید. ویژگی نگاه اجتماعی به معرفت، در نظر به بعد اجتماعی آگاهی و تاثیرات متقابلی است که بین معرفت و نظام اجتماعی برقرار است. مطالعات جامعه شناسانه معرفت و علم، تحلیل چگونگی تاثیرگذاری این علم بر شئون بشری و نیز تاثیرپذیری جامعه انسانی از دانش و آگاهی را قابلیتی دوچندان بخشیده است. اکنون این شاخه از علم اجتماعی با بهره گیری از روش های پژوهش جامعه شناسانه و با موضوعیت علم به عنوان شاخه ای از معرفت، ابزاری است که در ارائه تحلیل های جامع و موثر در شناخت نهاد اجتماعی علم، خود را عهده دار مسئولیتی خطیر نموده است.
تجربه مدرنیته در جنبه های مختلف آن که منجر به توسعه ای همگون در جوامع گردد، همواره مناقشاتی از جانب نحله های مختلف فکری و اجتماعی را برانگیخته است. علم مدرن نیز به عنوان یکی از پر دستاوردترین مظاهر مدرنیسم، نه تنها در فرایند توسعه خود مسیری هموار و بی دغدغه را پشت سر نگذاشته است بلکه پیوسته با عناصری اجتماعی و معرفتی و موانعی عینی و ذهنی در جوامع مختلف در چالش بوده است.
آنچه در این مجال تحت عنوان ” مطالعه جامعه شناختی چالش های معرفتی – اجتماعی فرایند توسعه علم مدرن در ایران معاصر ” به آن پرداخته می شود، کوششی است در جهت شناخت این چالش ها در جریان توسعه علم مدرن در ایران با نگرشی جامعه شناسانه، چنانچه اهمیت آن ذکر شد.
با بررسی اجمالی تاریخ تکامل علم و جریان توسعه علم مدرن در چهارچوب اجتماعی معرفت شناسی علمی می توان الگویی در جهت مراتب و سیر تحول علم ارائه نموده و با نگاهی تاریخی به جریانات معرفتی و اجتماعی جامعه ایران در مواجهه با علم جدید، شرایط ایران معاصر و جایگاه آن را در الگوی ذکر شده جانمایی کرد.
از آنجا که هر تحلیل شناخت شناسانه متضمن برگشت به سطحی ابتدایی تر و ادراک بی آلایش موضوع و آگاهی از تعصبات و ارزش هایی است که در معرفت به مساله بی تاثیر نیستند، نگاه تاریخی روش دورخیز برای بهتر پریدن و نیز اطلاع از محیط عمومی زمان پدیده مورد بررسی است(کستلر:1390). چنانچه تجربه اندیشمندان اجتماعی نیز بیانگر نمایان شدن زوایایی از پدیده هاست که تاثیر خود را در گذر زمان و تغییرات ناشی از آن نشان داده اند.
1.2 طرح مساله
به طور کلی مساله اصلی مورد نظر این پژوهش، نقطه اتصال سه جهت و جریان مطالعاتی مجزاست که در ایده بنیادین این نوشتار، پیوندی قابل ملاحظه و تعمق یافته
