و ماتریس  به فرم زیر می­باشد:

(۴-۸۳)

حال پایداری سیستم توسط مقدار ویژه­های  تعیین می­ شود.
فصل پنجم
مدل­سازی کامپیوتری
۵-۱- مقدمه
امروزه نرم افزار­های کامپیوتری یکی از اساسی­ترین ابزار طراحی و تولید قطعات صنایع هوانوردی می­باشند. به کارگیری آن­ها در مقایسه با گذشته باعث صرفه جویی چشمگیری در زمان و هزینه شده است. این امر به گونه ایست که در برنامه­ ریزی زمان و هزینه برای تولید یک محصول، یک ضریب مخصوص برای به حساب آوردن اثر استفاده از نرم افزار­ها در نظر گرفته شده است. پس از انجام مراحل طراحی، شبیه‌سازی پرواز هواپیمای جدید توسط کامپیوتر، کمک موثری به رفع نواقص احتمالی و بهینه‌‌سازی سیستم‌های مختلف پرنده می‌باشد. به عبارت دیگر، ممکن است ساعت‌های متمادی پرواز شبیه‌سازی شده برای یافت و رفع نواقص احتمالی انجام شود، بدون آنکه هنوز نمونه‌ای واقعی از هواپیما ساخته شده باشد. در زمان تولید نیز این نرم افزار­ها به کمک ماشین­های تولید خودکار (CNC) می­آیند تا دقیق­ترین­ قطعات از نقشه­های موجود حاصل گردد.

در تحلیل سازه­های پیچیده نظیر بال هواپیما اگر بخواهیم با بهره گرفتن از تئوری الاستیسیته وضعیت تنش­ها و کرنش­ها را به صورت تحلیلی حل کنیم عملا امکان پذیر نمی ­باشد. لذا در اینگونه مسائل ترجیح داده می­ شود که از روش­های تقریبی عددی برای حل مسائل استفاده شود. که یکی از این روش­های عددی روش اجزای محدود است. روش اجزای محدود به طور گسترده در زمینه مکانیک جامدات و سازه­ها مورد استفاده قرار گرفته است. با بهره گرفتن از روش اجزای محدود می­توان هر دو نوع مسائل استاتیکی و دینامیکی را تحلیل نمود. در این راستا نرم افزارهای المان محدود بسیاری تولید شده است.
پس از مدل­سازی بال با بهره گرفتن از نرم افزار CATIA و وارد کردن فرمت مناسب از نرم افراز طراحی ذکر شده به نرم افزار اجزای محدود، تحلیل سازه­ انجام می­ شود. تحلیل جزء به جزء قطعات با نرم افزار اجزای محدود Abaqus انجام می­گیرد.
۵-۲- مدل­سازی بال
الگوی استفاده شده در این مدل­سازی، نقشه بال هواپیما مسافربری ایرباس ۳۲۰ می­باشد. نقشه قرار گیری تیغه­های عرضی و تیرک­های طولی برای این هواپیما در شکل ۵-۱ نشان داده شده است.

شکل ۵-۱: نقشه بال ایرباس۳۲۰ ]۴۷[

بال مدل­سازی شده شامل ۲۷ دنده عرضی و ۲ تیرک طولی جلو و عقب می­باشد. دنده های عرضی ۱ تا ۹ و ۲۷ موازی خط مرکزی بدنه و دنده­های عرضی ۱۰ و۱۱ به ترتیب با خط مرکزی بدنه زوایای ۱۶ و ۲۳ درجه سانتیگراد می­سازند و دنده­های عرضی ۱۲ تا ۲۶ زاویه ۲۱ درجه سانتیگراد با خط مرکزی بدنه می­سازند. تیرک طولی جلو در فاصله­ی ۳/۱۲ درصد وتر از لبه در ریشه و ۲/۳۲ درصد وتر از لبه در نوک و تیرک طولی عقب در فاصله ۳/۵۶ درصد وتر از لبه در ریشه و ۵/۷۳ درصد وتر از لبه در نوک قرار گرفته­اند. مشخصات بال طراحی شده در جدول ۵-۱ ذکر شده اند.

جدول۵-۱: مشخصات بال طراحی شده

پارامتر

مقدار

پارامتر

مقدار

طول بال

تعدادی از تئوریسن های مدیریت به رشد مدیریت دانش کمک کرده اند که از برجسته ترین آنها دراکر، استراسمن^[۳۶]و سنجه بوده اند. دراکر و استراسمن بر اهمیت رشد اطلاعات و دانش صریح به عنوان منابع سازمانی تأکید کرده اند. سنجه روی سازمان یادگیرنده و ابعاد فرهنگی مدیریت دانش کار کرد و کتاب معروف پنجمین فرمان را نوشت. آرگریس، بارتلت^[۳۷] و بارتون جنبه های مختلف مدیریت دانش را بررسی کرده اند. روگر^[۳۸] در زمینه اشاعه و نوآوری کارکرد و آلن^[۳۹] در دانشگاه ام. ای. تی درباره انتقال فناوری اطلاعات، پژوهشی با عنوان چگونگی تولید، اشاعه و کاربرد دانش در سازمان انجام داده است (عدلی، ۱۳۸۴: ۵۶).
مراحل رشد و بلوغ مدیریت دانش بر اساس دو رویکرد فناوری اطلاعات و مدیریت دانش قابل بررسی است. بر این اساس مدیریت دانش سه مرحله را پشت سر گذاشته و در حال حاضر در مرحله چهارم قرار دارد:
اولین مرحله با توجه به رویکرد فناوری اطلاعات و تمرکز بر بهره وری سازمانی بود. به عبارت دیگر، چگونه می توان با بهره گرفتن از فناوری اطلاعات از تولید مجدد چرخ و دوباره کاری جلوگیری کرد؟ این مرحله در حدود سال های (۱۹۹۲) همراه با نصب و راه اندازی انواع پایگاه اطلاعات و پایگاه بهترین روش انجام کار در سازمان بود.
مرحله دوم اگرچه مشابه مرحله اول بود امّا تمرکز روی مشتری بود. بحث بر این بود که چگونه می‏توان با بکارگیری دانش درباره مشتریان، به آنها بهتر خدمت کرد؟ در این مرحله نیز پایگاه های اطلاعات مختلفی ایجاد شد؛ البته همه آنها یک طرفه و منفعل (نه دو طرفه و تعاملی) بودند.
مرحله سوم، در حدود سال های (۲۰۰۱-۱۹۹۴) در واقع مرحله تعاملی بود. صفحه های وب فناوری اطلاعات تعاملی، تجارت الکترونیک، بازرگانی الکترونیک، و تبادلات الکترونیکی تمام وقت از
ویژگی های این مرحله می باشد.
مرحله چهارم که از سال ۲۰۰۱ به بعد شروع شده، توجه به ارزش دانش افراد است. علیرغم آن که منشأ تئوریکی آن، قدیمی است، در مرحله اوّلیه و نوزادی به سر می برد امّا بسیار امید بخش است؛ زیرا به موضوعات انسانی می اندیشد. سرمایه گذاری در این مرحله مستلزم سرمایه گذاری در افراد، استخدام افراد توانمند و ایجاد محیط های مناسب است (عدلی، ۱۳۸۴: ۵۶-۵۵).
دالکر (۲۰۰۵) مراحل توسعه دانش را به شکل مدل ذیل ارائه کرده است:

شکل ۲-۱- مراحل توسعه مدیریت دانش (دالکر، ۲۰۰۵: ۱۴)

اهداف و مزایای مدیریت دانش

هدف مدیریت دانش، آن است که به افراد در نوآوری، همکاری و تصمیم گیری کارآمد، یاری رساند؛ فرصت های سازمان را ارتقاء داده، و به عنوان یک فرایند ارتقاء دهنده به سازمان جهت انجام فرآیندهای اصلی خود عمل کند.
به طور کلی اهداف عمده ای که برای سیستم های مدیریت دانش ارائه شده است عبارتند از

(خاتمیان فر، ۱۳۸۵: ۶):
۱- ایجاد مخازن دانش؛
۲- ارتقاء دسترسی به دانش؛
۳- بهبود و ارتقاء محیط دانش؛
۴- مدیریت دانش به عنوان یک دارایی (داونپورت و پروساک، ۱۹۹۸: ۶۷)؛
۵- صرفه جویی در هزینه، افزایش ظرفیت سازمانی، خدمت بهتر به مشتری، و کاهش زمان چرخه؛
۶- اجتناب از هدر رفتن سرمایه عقلانی و حداقل کردن ریسک های مرتبط با نوآوری؛
در یک کلمه هدف مدیریت دانش دستیابی به ارزش تجاری از طریق دانش می باشد (پلسیس^[۴۰]، ۲۰۰۴).
دانشمندان مدیریت دانش همچنین، مجموعه مزایایی را برای مدیریت دانش ذکر کرده اندکه در زیر به هشت مورد آن از نظر دنهام گری^[۴۱] (۲۰۰۱) اشاره می کنیم که عبارتند از :
۱- جلوگیری از افت دانش: مدیریت دانشسازمان را قادر می سازد تا تخصص فنی حیاتی خود را حفظ کرده، از افت دانش حیاتی که از بازنشستگی، کوچک سازی، یا اخراج کارکنان و تغییرات ساخت حافظه انسانی ناشی می شود؛ جلوگیری کند.
۲- بهبود تصمیم گیری:مدیریت دانش نوع و کیفیت دانش مورد نیاز را برای تصمیم گیریهای اثربخش شناسایی می کند و دسترسی به آن دانش را تسهیل می بخشد. در نتیجه، تصمیمات سریعتر و بهتری می تواند در سطوح مختلف سازمانی صورت گیرد.
۳- انعطاف پذیری و انطباق پذیری: مدیریت دانش به کارکنان اجازه می دهد تا شناخت بهتری از کار خود حاصل کرده، راه حلهای نوآور مطرح کنند، با سرپرستی مستقیم کمتر کار کنند و کمتر نیاز به مداخلات مقامات بالاتر داشته باشند. در نتیجه، کارکنان می توانند در موقعیتهای چند وظیفه ای فعال باشند، و سازمان می تواند روحیه کارکنان را بالا ببرد.
۴- ایجاد مزیت رقابتی:بکارگیری مدیریت دانش سازمانها را قادر می سازد تا مشتریان، دیدگاه های آنها، بازار و رقابت را درک کرده، و بتوانند شکافها و فرصتهای رقابتی را شناسایی و در جهت ایجاد مزیت رقابتی از آن استفاده کنند.
۵- توسعه دارایی:مدیریت دانش توانایی سازمان را در سرمایه گذاری در حفاظت قانونی برای مالکیت فکری بهبود می بخشد. در این حالت، ثبت اختراعات، علائم تجاری، اجازه نامه ها، حق انحصاری اثر، و اسرار تجاری در زمان درست بکار گرفته شده و منجر به حفاظت قانونی بیشتر و افزایش ارزش بازار برای مالکیت فکری می شود.
۶- افزایش محصول:کاربرد مدیریت دانش به سازمان اجازه می دهد که دانش را در خدمات و فرآورده ها بکار گیرد در نتیجه، ارزش ایجاد شده در محصول با نسبت مستقیم میزان و کیفیت دانش در محصول افزایش پیدا می کند.
۷- مدیریت مشتری: مدیریت دانش سازمان را قادر می سازد تا توجه کانونی و خدمت به مشتری را افزایش دهد. دانش مشتری باعث سرعت پاسخ گویی به سؤالات، توصیه ها و شکایتهای مشتری
می شود. این امر همچنین تضمین کننده کیفیت بهتر خدمات به مشتری می گردد.
۸- بکارگیری سرمایه گذاریها در بخش سرمایه انسانی:سازمانها از طریق ایجاد امکان تسهیم آموخته ها از طریق مدیریت دانش، فرآیندهای اسناد و بررسی و حل استثنائات، و در اختیار گرفتن و انتقال دانش ضمنی، می توانند به بهترین وجهی در استخدام و کارآموزی کارکنان سرمایه گذاری کنند (رادینگ، ۱۳۸۳: ۷۷-۷۶).

اصول مدیریت دانش

دانپورت، ده اصل را به عنوان اصول مدیریت دانش ارائه داده است:
۱- مدیریت دانش مستلزم سرمایه گذاری می باشد. یک دارایی است اما اثربخشی آن مستلزم سرمایه گذاری در دارایی های دیگر نیز هست. همچنین بخش زیادی از فعالیت های مدیریت دانش نیازمند سرمایه گذاری هستند. به عنوان مثال، آموزش کارکنان فعالیتی است که به سرمایه گذاری نیازمند است.
۲- مدیریت اثربخش دانش، نیازمند پیوند انسان و تکنولوژی است. انسان و رایانه هر کدام توانایی خاص خود را دارند. به عنوان مثال، رایانه ها می توانند اطلاعات را سریع پردازش کنند اما قدرت آنها محدود به داده ها و اطلاعات است ولی دانش در ذهن انسان است و فقط در آنجا پردازش می‏شود. از آنجا که دانش مبتنی بر داده و اطلاعات است این دو در ارتباط با هم می توانند مؤثر باشند. لذا سازمانها برای مدیریت اثربخش دانش نیازمند راه حلهایی هستند که انسان و دانش را با هم پیوند بزند.
۳- مدیریت دانش، سیاسی است. بر کسی پوشیده نیست که دانش قدرت است و لذا نباید جای تعجب باشد که هر کس، دانش را مدیریت کرده یک کار سیاسی انجام داده است. اگر دانش در ارتباط با قدرت، پول و موفقیت است پس بنابراین در ارتباط با گروه های فشار، توطئه و دسیسه و تعاملات سیاسی نیز می باشد.
دانپورت معتقد است که اگر در روند و حول و حوش مدیریت دانش شاهد ظهور پدیده های سیاسی نباشیم می توان به این نتیجه رسید که چیزی با ارزش رخ نداده است. بعضی از مدیران فعالیت های سیاسی را نکوهش می کنند. اما مدیران دانشی باید تیزبین و سیاست مدار باشند. آنها باید فرصت‏هایی برای یادگیری در سازمان خلق کنند.
۴- مدیریت دانش به مدیران دانش نیازمند است. مقصود دانپورت از مدیران دانشی مدیرانی هستند که می توانند دانشهای نهفته را دریافته و برای آن ارزش و اعتبار قائل شوند و این موضوع در بخش دولت مهم تر است. مدیران دانش باید اداره کنندگان خوبی برای دانش باشند.
۵- مزایای مدیریت دانش سرچشمه گرفته از ترسیم دانش است. ترسیم دانش به ترسیم نقشه های ذهنی افراد منجر می شود. هر کدام از ما بر اساس نقشه های ذهنی خود عمل می کنیم. نقشه ها و مدلهای ذهنی افراد در واقع به منزله فیلترهایی هستند که می گویند چه اطلاعاتی را چگونه ببینیم.
۶- تسهیم و بکارگیری دانش ذاتی نیست. اگر دانش، منبع باارزشی است و قدرت را به همراه خود می آورد چرا باید آنرا تسهیم نمود؟ مدیران دانشی که فرض می کنند انسانها به طور طبیعی گرایش به این دارند که دانش خود را اندوخته و ذخیره کنند موفق تر از آنهایی هستند که چنین تصوری ندارند. ما ممکن است وارد شدن دیگران به دانش خود را به عنوان یک تهدید به حساب آوریم. مگر آنکه در این زمینه اعتماد لازم ایجاد شده و شدیدا برانگیخته شده باشیم.
۷- مدیریت دانش به معنی بهبود فرایندهای کار دانش است. بهبود کار دانش مستلزم این است دخالتهای از بالا به پایین کمتر شود. کارکنان باید آزادی عمل و استقلال لازم را در کار خود داشته باشند تا بتوانند دانش خود را در راستای حل مسائل و تصمیم گیریها به کار گیرند.
۸- دستیابی به دانش، تنها شروع کار است. دستیابی مهم است اما موفقیت مدیریت دانش با آن، تضمین نمی شود. دانش را باید به کار گرفت و در فرایندهای سازمانی وارد کرد، به گونه ای که منجر به بهبود عملکرد سازمانی شود. برای موفقیت این امر نیز باید انگیزه های لازم را در افراد ایجاد نمود.
۹- مدیریت دانش هرگز به پایان نمی رسد. ممکن است که مدیران دانش تصور کنند که اگر آنها توانسته اند دانش سازمانی را تحت کنترل خود بگیرند کار به پایان رسیده است. هیچوقت نمی توان تعیین کرد که چه زمانی برای پایان داده به مدیریت دانش کافی است همانطوری که در مورد مدیریت منابع انسانی نیز نمی توان چنین کاری کرد زیرا نیازهای دانشی ما همواره تغییر می کنند.
۱۰- مدیریت دانش نیازمند یک قرارداد دانشی است. اگر دانش منبع مهمی است، می طلبد که توجه قانونی خاص به آن بشود. آیا تمام دانشی که در ذهن کارکنان نهفته است متعلق به آنهاست، آیا آنها مالک تمام دانش خود هستند، درصد کمتری از سازمان ها به این پرسشها پاسخ داده اند، در قراردادهای دانشی باید این موارد روشن شود (ابطحی و صلواتی، ۱۳۸۵: ۶۲).

مدیریت داده ها، مدیریت اطلاعات و مدیریت دانش

مدیریت دانش را نباید با مدیریت داده ها اشتباه گرفت. مدیریت داده ها بر فرایند و فناوری متمرکز است، در حالی که ارکان مدیریت دانش، افراد و توانایی جمعی آنان برای تشریک مساعی سریع و اثربخش می باشند (امین و همکاران^[۴۲]، ۲۰۰۱: ۴۸). آنچه که مسلم است این است که بدون مدیریت داده ها، مدیرِ مدیریت دانش موفق نخواهد بود. پیوند دادن فاصله این دو، نیازمند تعهد به یک فرهنگ تسهیم دانش است. سازمان برای رسیدن به این منظور چاره ای جز سرمایه گذاری و تعهد به ایجاد فرهنگ دانایی ندارد.

۴-۲- یافته‌های استنباطی
در این بخش با بهره گرفتن از مدل معادلات ساختاری و آزمون تی تک نمونهای و تحلیل واریانس اندازه‌گیری‌های مکرر به سؤالات پژوهش حاضر پاسخ داده شد.
۴-۲-۱-مدل معادلات ساختاری
به‌منظور بررسی نقش واسطه ای جوسازمانی در رابطه بین فرهنگ‌سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی از مدل معادلات ساختاری با روش بارون و کنی استفاده شد. در این روش چهار مرحله وجود دارد که در زیر به ترتیب این مراحل با بهره گرفتن از مدل معادلات ساختاری آورده شده است.
۴-۲-۱-۱- آیا بین فرهنگ‌سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی اعضای هیئت‌علمی دانشگاه کابل رابطه معناداری وجود دارد؟
اولین مرحله در بررسی نقش واسطه ای به روش بارون و کنی بررسی رابطه متغیر برونزای اولیه (فرهنگ‌سازمانی) با متغیر درونزای نهایی (رفتار شهروندی سازمانی) است. بدین منظور برای بررسی اینکه آیا بین فرهنگ‌سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی رابطه معنادار وجود دارد یا نه، از مدل معادلات ساختاری استفاده شد. بدین منظور مؤلفه های متغیر فرهنگ‌سازمانی به‌عنوان نشانگر آن و مؤلفه های متغیر رفتار شهروندی به‌عنوان نشانگر وارد مدل شدند. نتایج نشان داد که بین متغیر فرهنگ‌سازمانی و متغیر رفتار شهروندی در سطح (۰۱/۰>p ،۵۰/۰=β) رابطه مثبت و معنادار وجود دارد. ازاین‌رو، فرض وجود رابطه معنادار بین متغیر درونزای نهایی و متغیر برونزای اولیه در مرحلهی نخست از مراحل چهارگانهی بارون و کنی تأیید میشود.

۴-۲-۱-۲- آیا بین فرهنگ‌سازمانی و جوسازمانی دانشگاه کابل رابطه معناداری وجود دارد؟
دومین مرحله در بررسی نقش واسطه ای به روش بارون و کنی بررسی رابطه متغیر برونزای اولیه (فرهنگ‌سازمانی) با متغیر واسطهای (جوسازمانی) است. بدین منظور برای بررسی اینکه آیا بین فرهنگ‌سازمانی و جوسازمانی رابطه‌ای معناداری وجود دارد یا نه، از مدل معادلات ساختاری استفاده شد. برای این کار، مؤلفه های متغیر فرهنگ‌سازمانی به‌عنوان نشانگر آن و مؤلفه های متغیر جوسازمانی به‌عنوان نشانگر آن وارد مدل شدند. نتایج نشان داد که بین متغیر فرهنگ‌سازمانی و متغیر جوسازمانی در سطح (۰۱/۰>p ،۷۰/۰ =β) رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. درنتیجه فرض مرحله دوم از مراحل چهارگانهی بارون و کنی یعنی رابطه مثبت و معنادار بین متغیر واسطهای و متغیر برونزای اولیه تأیید میشود.
۴-۲-۱-۳- آیا بین جوسازمانی و رفتار شهروندی سازمانی با کنترل متغیر فرهنگ‌سازمانی رابطه معناداری وجود دارد؟
سومین مرحله در بررسی نقش واسطه ای به روش بارون و کنی بررسی رابطه متغیر واسطهای (جوسازمانی) با متغیر درونزای نهایی (رفتار شهروندی) با کنترل متغیر برونزای اولیه (فرهنگ‌سازمانی) است. به‌منظور بررسی اینکه آیا بین جوسازمانی و رفتار شهروندی سازمانی با کنترل فرهنگ‌سازمانی رابطه وجود دارد یا نه، از مدل معادلات ساختاری استفاده شد. نتایج مدل معادلات ساختاری نشان داد که، بین متغیر جوسازمانی و متغیر رفتار شهروندی با کنترل متغیر فرهنگ‌سازمانی به‌طور معنادار و مثبت در سطح (۰۵/۰>p ،۲۹/۰ =β) رابطه وجود دارد. ازاین‌رو، فرض وجود رابطه بین متغیر درونزای نهایی و متغیر واسطهای با کنترل متغیر برونزای اولیه در سومین مرحلهی از مراحل چهارگانهی بارون و کنی تأیید میشود. همچنین نتایج دیگر مدل نشان داد که بین فرهنگ‌سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی در سطح (۰۱/۰>p ،۳۱/۰ =β) رابطه مثبت و معنادار وجود دارد.
۴-۲-۱-۴- آیا جوسازمانی در رابطه بین فرهنگ‌سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی نقش واسطه‌گری را ایفا می‌کند؟
در چهارمین مرحله از مراحل روش بارون و کنی برای بررسی نقش واسطه ای، مقدار ضریب همبستگی متغیر برون‌زا (فرهنگ‌سازمانی) از مرحله یک به مرحله سه بر روی متغیر درونزای نهایی (رفتار شهروندی سازمانی) بررسی شد. ازآنجایی‌که مقدار بتای فرهنگ‌سازمانی بر روی رفتار شهروندی سازمانی از مرحله یک (۰۱/۰>p ،۵۰/۰=β) به مرحله سه (۰۱/۰>p ،۳۱/۰=β) معنادار باقی ماند، میتوان نتیجه گرفت که واسطه‌گری کامل صورت نگرفته است، امّا ازآنجایی‌که مقدار بتای فرهنگ‌سازمانی بر روی رفتار شهروندی سازمانی کاهش قابل‌توجهی یافت، میتوان احتمال واسطهای نسبی را اگر مقدار بتا بهطور معناداری کاهش یابد، مطرح کرد. به‌منظور بررسی معناداری نقش واسطهگری جوسازمانی در رابطه بین فرهنگ‌سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی یا معناداری اثر غیرمستقیم فرهنگ‌سازمانی بر روی رفتار شهروندی سازمانی از روی جوسازمانی از آزمون سابل^[۱۸۶] استفاده شد.
۴-۲-۱-۵- سهم واسطه گری
برای محاسبه میزان واسطه‌گری جوسازمانی از روش و فرمول مک کنیون (۱۹۹۹) و کنی (۲۰۰۱) استفاده شد، در این روش مجموع اثرات غیرمستقیم بر مجموع کل اثرات تقسیم می‌شود.

پس از محاسبه واسطه گری با بهره گرفتن از آزمون سابل، سطح معناداری متغیر واسطه جوسازمانی در سطح ۰۵/۰ و ۰۱/۰ سنجیده شده است.
جدول شماره (۴-۵): سهم واسطه گری جوسازمانی در رابطه بین فرهنگ
‌سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی

برای تعیین برازش مدل، با بهره گرفتن از نرم‌افزار ۸.۵۴ lisREL،‌ مقادیر مختلف برازش محاسبه شد(جدول شماره۴-۴). طبق جدول می‌توان دریافت که با توجه به بالا بودن شاخص‌های برازش NFI (شاخص برازش هنجار شده)، CFI ( شاخص برازش تطبیقی)، IFI (شاخص برازش افزایش) ، NNFI (شاخص نرم نشده برازندگی) و GFI(شاخص نیکویی برازش) و پایین بودن شاخص خطای RMSEA ( ریشه میانگین مجذورات تقریب) و نسبت( x²/df ) می‌توان دریافت که مدل مذکور از برازش مناسبی برخوردار می‌باشد.
جدول شماره(۴-۶): شاخص های برازش مدل نهایی

نوشی آب حیات ازاین ابیات زنده مانی چو خضرا ز آب حیات
باز نظامی در شرفنامه می گوید:
زهی خضرو اسکندر کائنات که هم ملک داری هم آب حیات
چو سکندری شاه کشور گشای چو خضرا زره افتاده را رهنمای
چو همخوان خضری براین طرف جوی به هفتاد و هفت آب لب را بشوی

هارون و موسی
هارون نخست زاده ی عمران و برادر موسی از یک پدر و از یک مادر است، نام وی بیست بار در قرآن مجید ذکر گردیده و از جمله ی انبیا به شمار رفته است. هارون به واسطه ی فصاحتی که داشته به درخواست حضرت موسی از طرف خدا به یاری و همکاری با موسی مأمور گردیده است. هر دو با هم فرعون را به یکتا پرستی دعوت کردند و بنی اسرائیل را از مصر نجات بخشیدند و به جانب سرزمین مقدس سوق داد. هارون هنگامی که برای گرفتن احکام به طور سینا رفته بود بر بنی اسرائیل خلافت می کرد. حادثه ی سامری در آن زمان اتفاق افتاد واز آن جهت هارون مورد عتاب موسی قرار گرفت۱٫
انعکاس آن در آثار شاعران چنین است که :
انوری می گوید:
مشتری را از شرف دولت سرای طالعش چون کلیم الله را خلوت سرای طور باد
نه کلیمی تو برین کوه که گیری کم تپه نه عزیزی تو درین مصر که گیری کم چاه
زهی دست وزارت از تو معمور چنان کزپای موسی پایه ی طور
من اثرها کز سنانت یاد دارد روزگار چو موسی ره طور سینا گرفته
ز برهان جیب تو و معجزاتت سواد زمین دست بیضا گرفته
ناصر خسرو قبادیانی می گوید:
نیکو نگر درین که نکو ناید از کوه قاف جغدی را بالین
چو هارون ز موسی علی بود در دین هم انباز و هم همنشین محمّد
به محشر ببوسد هارون موسی ردای علی و آستین محمّد
واندر حریر سبز و ستبرقها سیب وبهی چو موسی وهارونست
ای یار سرود و آب انگور نه یار منی به حقّ والطوّر
پیغمبر میرست پور او را برمرکب میرست طور سینا
برزگران را نگر چگونه زمستی بهره ی هارون همی دهند به هامان
به راه چشم شنود از درخت قول خدای که « من خدای جهانم» به طور بر موسی
چون باز نگردی به سوی موسی و هارون یک ره نشوی سیر زفرعون وز هامان
حجّت و برها ن مجوی جز که ز حجّت تا بنما ید ت را ه موسی وها رون
ظهیرا لد ین فا ریا بی می گوید :
ها رون د رگه توا م آ خر روا مدار اسب مرا بر آ خور غم چون خرعزیر
عهد ها رون د رگهت د ا یم حسد روزگا رمأ مون با د
ید بیضا ی موسویت به جود کیسه پرد ا زگنج قا رون با د
ا میر معزّ ی می گوید :
کرد ند آ شکا را معجز به عا لم اندر عیسی به بیت مقد س موسی به طور سینا
دوش آن نگارین روی من آمد به مستی سوی من تا شد رویش کوی من چون طور سینا پرضیا
ر ضوا ن تویی وبزم ترا سا یه ی طوبی موسی تویی وتخت ترا پا یگه طور
وگر بنا ی زبید هگشت خراب حصا رد ولت ها رون بلند با د وحصین
گه ابراهیم بن آ زر میا ن توشده ا یمن گهی جسته ترا موسی میا ن وا دی ا یمن
همیشه تا که نشا ن نبوّ ت موسی زآ تشست ود رخت وزوا د ی ا یمن
سنایی غزنوی د رمثنوی عشق نا مه می گوید :
تا بود طورنشأ ه ی اولی روح را ذا ت گفتنست اولی
طورا قبا ل عشق گیرد نام عا قبت تا کجا رسد انجا م
طور اقبا ل عشق تا با قیست عا شق اندرنیا زومشتا قیست
چون بود طور عشق را ادبار عاشقان را به عکس گرد د کا ر
سنایی در مثنوی سنا یی آباد می گوید :
ای دلت بی خبر زآتش و نور چه شناسی حدیث موسی و طور
آتش ازکوه طورپیدا شد موسی ازشوق یارشیدا شد
سنایی درمثنوی طریق ا لتحقیق می گوید :
حضرتی بینی ا زورا ی مکان فارغ ازاستحا لت دورا ن
عاشقانی چوآدم وچوکلیم چون حبیب ومسیح وا برا هیم
سنا یی د رمثنوی کا رنا مه ی بلخ می گو ید :
شعر اورا تجلّی طورا ست زانکه منشور خوا جه منشور ا ست

• در محیط کشت جامد، توده کالوس در سطح محدودی با محیط کشت در تماس است، در نتیجه مواد کمتری از محیط کشت جذب می کند و تعادلی در رشد در اثر مواد غذایی جذب شده، گازهای تبادل شده و فرآورده های پس مانده سمی بین کالوسو محیط کشت وجود ندارد.

• در محیط کشت جامد تأمین اکسیژن کمتر از محیط کشت مایع است.

• توده های کالوس در محیط کشت مایع به قطعاتی تقسیم می شوند و در سطح بیشتری تولید می شوند، در نتیجه جذب مواد غذایی از محیط کشت افزایش می یابد که در محیط کشت جامد چنین نیست.

• در محیط کشت جامد، افزودنیهایی وجود دارد که باعث تسریع در تمایز می شوند و از رشد کالوس جلوگیری می کنند.

واکشت کالوس یعنی انتقال کالوس از یک محیط کشت به محیط کشت دیگر که به دلایل زیر صورت می گیرد:

• تجمع مواد زائد در محیط کشت.

• تخلیه مواد غذایی محیط کشت.

• خشک شدن محیط کشت.

معمولاً اگر دمای اتاق رشد حدود ۲۵ درجه سانتیگراد باشد هر ۶-۴ هفته یکبار لازم است کالوس به محیط جدید منتقل شود. کالوس ها پس از واکشتهای مکرر قادر به تأمین اکسین و سیتوکنین بوده و از این نظر خودکفا می شوند که به آن عادت کردن می گویند.
کالوسها از نظر رنگ و برخی صفات دیگر می توانند متفاوت باشند.کالوس ها از نظر رنگ به دو دسته تقسیم می شود: کالوس های تیره که دارای سایه های کرم، زرد، بژ یا قهوه ای می باشند و کالوسهای روشن که گاهی اوقات (نه همیشه) سبز هستند و ممکن است دارای رنگدانه های قرمز (آنتوسیانین) یا تیره (ترکیبات فنولی) باشند.
از نظر بافت نیز کالوس ها متفاوت بوده و برخی نرم و براحتی قابل جدا کردن هستند (کالوس هویج) و برخی سفت و محکم هستند (کالوس آنتوریوم). از نظرسرعت رشد نیز، کالوس ها متفاوتند و معمولاً بعد از گذشت یک تا چند هفته مقدار کالوس قابل مشاهده است. معمولاً مدت زمان دوبرابر شدن یک توده کالوس مستقر شده یک هفته یا بیشتر می باشد.
شاخص های متعددی برای ارزیابی کالوس ها وجود دارندکه از جمله آنها می توان به وزن تر، درصد وزن خشک، شمارش تعداد سلول، شاخص میتوزی کالوس و شاخص تنفس کالوس اشاره کرد.

۲-۴-۴- هورمونهای گیاهی
۲-۴-۴-۱- اکسین ها
اکسین برای القای رشد و طویل شدن در سلول و به شکل متداول برای ریشه زایی مورد استفاده قرار می گیرد.متداول ترین اکسین ها عبارتند از ۴،۲ دی کلرو فنوکسی استیک اسید (۲,۴-D)، نفتالین استیک اسید (NAA)، ایندول استیک اسید (IAA)، ایندول ۳- بوتیریک اسید (IBA).
IAA نوعی اکسین طبیعی است در حالی که ۲,۴-D، NAA و IBA اکسین های مصنوعی هستند.IAA در حضور نور به شدت تجزیه می شود در حالی که اکسین های مصنوعی به شدت پایدارند. دایکامبا^[۴۹]و پیکلورام^[۵۰] نیز اکسین های مصنوعی هستند. دایکامبا برای تک لپه ایها و پیکلورام برای بقولات استفاده می شود.
۲-۴-۴-۲- سیتوکنین ها
ترکیبات اکسین به طور متداول در ترکیب با سیتوکنین، یعنی گروهی از تنظیم کننده های رشد که تقسیم سلولی و ساقه زایی را تشدید می کنند، مورد استفاده قرار می گیرند. ایزوپنتیل آدنین، ۶ فوروفوریل آدنین که کینتین نیز نامیده می شود و بنزیل آدنین (BA) متداول ترین سیتوکنین ها در محیط کشت بافت گیاهی هستند. زئاتین و زئاتین ریبوزید دو سیتوکنین گران قیمت بوده و برای کشت های بافت گیاهی و سلولهای ویژه ای کاربرد دارند. تیدیازورون اخیراٌ با موفقیت برای پیشبرد باززایی گونه های چوبی مورد استفاده قرار گرفته است. با اعمال تغییراتی در نوع و غلظت نسبی اکسین ها و سیتوکنین ها در محیط کشت، امکان القای رشدهای تمایز نیافته و با ریخت زایی فراهم می گردد (Archana, G. 2002).
۲-۴-۴-۳- جیبرلین ها
جیبرلین ها طویل شدن ساقه را در چند گونه گیاهی تشدید می کنند و برای طویل شدن ساقه، پس از تشکیل جوانه در کشت بافت بعضی از گونه ها کاربرد دارد.
۲-۴-۴-۵- اسید آبسیزیک
اسید آبسیزیک بازدارنده رشد سلولی و القاگر خواب است اما احتمالاٌ تنظیم الگوی نموی را بر عهده دارد و نقش ویژه ای را در خلال مراحل اولیه جنین زایی رویشی ایفا می کند.
۲-۴-۴-۶- اتیلن
اتیلن ممکن است مانع رشد سلولی شود (Beyer, E. 1976) و روند پیری را در برخی کشت ها تسریع (Chen, D. 2000) و از تشکیل رویان جلوگیری می کند (Frame, B. 2000).
۲-۴-۵- اسیدهای آمینه، آگار، pHو منبع انرژی
در بین ترکیبات آلی که در محیط کشت به طور اختیاری اضافه می شوند اسیدهای آمینه برای افزایش رشد سلول و باززایی گیاه مورد استفاده قرار می گیرند (Beyer, E. 1976). محیط کشت MS می تواند حاوی گلایسین به عنوان یک منبع نیتروژنی احیایی باشد. گلوتامین نیز به عنوان تنها منبع نیتروژنی برای چند گونه گیاهی قابل استفاده است (Ghosh, B. 1997). آگار در غلظت های ۶/۰ تا ۸/۰ درصد به کار می رود و غلظت های بالاتر موجب کاهش وزن تر و خشک و میزان ساقه زایی در محیط های کشت می شود (Grant, J. 1991). تفاوت هایی که در جنین زایی مشاهده می شود می تواند ناشی از عوامل ژلاتینی و محیط مایع باشد. pH محیط معمولاٌ با HCl یا KOH تنظیم می گردد. اتوکلاو محیط عموماٌ آزادسازی قندهای اسیدی را در پی دارد که سبب نزول اندکی در pH محیط می شود (Hadarami, I. 1993).
متداول ترین منبع انرژی کربنی مورد استفاده در محیط های کشت سلول گیاهی ساکارز است اما گلوکز و فروکتوز هم مورد استفاده قرار می گیرند (Frame, et.al 2000).
۲-۴-۶- تمایز سلولی(Cytodifferentation)
سلولهای بافت کالوس طبیعت پارانشیمی دارند. در طی تمایز مجدد به یک گیاه کامل، این سلول ها بایستی به انواع مختلفی از سلول ها تمایز یابند. این تمایز مجدد در سلول ها به تمایز سلولی معروف است. در گیاه سالم تمایز بافت ها به روش ثابتی از خصوصیات اندام و گونه گیاه تداوم می یابد. معذالک کشت های کالوس از آنجا که فاقد عناصر آوندی هستند، برای مطالعه تأثیر انواع مواد شیمیایی و عوامل فیزیکی در تمایز بافت آوندی، سیستمی ارزشمند است. اکسین و ساکارز تأثیر عمده ای بر تمایز بافت های آوندی دارند، درحالیکه سیتوکنین ها و جیبرلین ها تمایز بافت آوند چوبی (Xylogenesis) را سرعت می بخشند. عموماٌ اکسین در غلظت پائین (۵/. میلی گرم در لیتر) تولید آوند چوبی را تحریک نموده و ارتباط معکوسی بین غلظت اکسین و میزان تمایز بافت آوند چوبی دارد. بعلاوه مشاهده شده است که تأثیر اکسیژن بر تمایز بافت آوندی به نحو تنگاتنگی به حضور قندها بستگی دارد. همچنین فاکتورهای فیزیکی نظیر دما و درجه حرارت تأثیر شناخته شده ای بر تمایز بافت آوندی دارد (فارسی، م. ج. ذولعلی. ۱۳۸۴).
۲-۴-۷- تمایز اندام
در طبیعت خاصیت توتی پوتنسی سلول های سوماتیکی در گیاهان مختلف دیده شده است. به طوریکه قطعات بزرگ ساقه و ریشه قادرند در اثر تمایز ساقه و ریشه تولید کنند. مطالعات در شرایط درون شیشه ای نشان داده است که خاصیت توتی پوتنسی به چند گونه اندک محدود نمی باشد و اغلب گونه های گیاهی اگر در شرایط مناسب قرار گیرند، تمایز نشان خواهند داد. برای باززایی یک گیاه کامل از یک سلول یا بافت کالوس، تمایز سلولی کفایت نمی کند و تمایز بایستی به شکل گیری جوانه ساقه یا جنین منجر شود. این امر با اندام زایی (Organogenesis) یا جنین زایی سوماتیکی تحقق می یابد. در اندام زایی، یک ساختار تک قطبی که متصل به بافت آوندی اولیه در درون کالوس است تشکیل می شود ولی در جنین زایی یک ساختار دو قطبی بدون هیچ گونه اتصال آوندی با بافتکالوس مادری یا ریزنمونه شکل می گیرد (فارسی، م. ج. ذولعلی. ۱۳۸۴).
۲-۴-۷-۱- اندام زایی
در کشت بافت گیاهی اندام زایی فرایندی است که طی آن اندام های گیاهی نظیر ساقه، ریشه، جوانه گل و غیره تولید می شوند. این فرایند عبارت است از تولید اندام ها و جنین گیاهی (ساختارهای شبه جنین) از نقاطی غیرعادی نسبت به بافت مادری بر روی یک ریزنمونه سازمان یافته که فاقد هر سیستم از قبل تشکیل شده می باشد. ساقه ها و ریشه
های نابه جا از بافت هایی منشاء می گیرد که در حالت طبیعی این اندام ها را تولید نمی نمایند. ساقه های نابه جا ساختارهایی متشکل از ساقه و برگ هستند که از بافت های گیاهی در مکان هایی غیر از زاویه برگ منشاء می گیرند. نمو گیاه از طریق اندام زایی عبارت از تشکیل اندام ها با منشاء نابه جا یا منشاء مجدد می باشد. گیاه کامل باززایی شده با این روش، یک ساختار یک قطبی می باشد. این گیاه یک سری رشته های پروکامبیومی تولید می نماید که این رشته ها با شبکه آوندی موجود از قبل و گسترش یافته در بافت کالوس یا ریزنمونه کشت شده ارتباط برقرار می نماید.
فرایند اندام زایی از جنین زایی سوماتیکی متداول تر است و در تکثیر کلون به صورت انبوه پتانسیل خیلی بیشتری دارد و تولید گیاه به روش اندام زایی به دو طریق امکان پذیر است:

• اندام زایی از بافت کالوس با منشاء مجدد

• خروج اندام های نابه جا به طور مستقیم از ریزنمونه (فارسی، م. ج. ذولعلی. ۱۳۸۴).

۲-۴-۷-۲- اندام زایی از بافت کالوس
باززایی گیاه از ریزنمونه های کشت شده، مستلزم تولید کالوس های پایه و سپس تمایز جوانه ساقه از این بافت است. ایجاد ساقه، ریشه، گل آذین جوان، گلبرگ، جنین و … در شرایط درون شیشه ای صورت گرفته است. برای باززایی موفق گیاه در هر گونه و یا واریته معین ممکن است به ریزنمونه خاصی نیاز باشد. ریزنمونه های حاصل از اندام های بالغ و نابالغ را می توان در تهیه کالوس و سپس باززایی گیاه مورد استفاده قرار داد. با این حال معمولاٌ ریزنمونه های دارای سلول های فعال میتوزی، برای تولید کالوس مناسب تر هستند.
بافت ها و اندام های نابالغ در کشت درون شیشه ای از نظر مورفولوژیکی نسبت به بافت های بالغ انعطاف پذیرترند. اندازه و شکل ریزنمونه نیز مهم است.تعداد زیاد سلول در ریزنمونه های بزرگ تر، احتمال بدست آوردن یک کشت بادوام را افزایش می دهد. درصد کمی از سلول های ریزنمونه در تشکیل کالوس شرکت می نمایند. محل تشکیل کالوس معمولاٌ در سطح پیرامون ریزنمونه و یا در سطح بریده شده است. بافت کالوس در اثر ایجاد زخم و یا در پاسخ به هورمون های اضافه شده در محیط کشت ایجاد می شود.برای انتخاب ریزنمونه بایستی اندام های مریستمی نظیر نوک ساقه، جوانه جانبی، گل آذین، ساقه، برگ، دمبرگ و ریشه، بر سایر بافتها ترجیح داده می شود. چرا که این بافت ها دارای خصوصیات نظیر خصوصیات کلونی، بقاء کشت، سرعت رشد و خاصیت توتی پوتنسی در کشت های درون شیشه می باشد.مریستم ها، نوک ساقه و جوانه های جانبی، برگ ها و جنین های نابالغ، بویژه در غلات نیز ریز نمونه های خوبی هستند. ریزنمونه هایی نظیر برگ های بالغ، ریشه، ساقه، دمبرگ و اجزای گل، می توانند با موفقیت برای تولید گیاهچه به روش اندام زایی مورد استفاده قرار گیرند. فصل سال، سن و وضعیت فیزیولوژیکی گیاه والد نیز در موفقیت اندام زایی از کشت های سلولی سهیم اند. محیط کشت های مختلفی از جمله MS، B₅، وایت و محیط کشت SH برای اندام زایی مورد استفاده قرار می گیرند. محیط کشت MS بر خلاف محیط های دیگر، محتوی مقادیر زیادی نیتروژن آمونیومی می باشد.
در روش اندام زایی معمولاٌ از دو نوع کشت سلولی استفاده می شود:

• کشت توده های سلولی در سطح محیط کشت جامد

• کشت سوسپانسیون سلولی در محیط کشت مایع