- پیچیدگی بالا

- سفارشی سازی بالا
- پیچیدگی بالا

- گسترش سفارشی سازی
- پیچیدگی بالا

- افزایش سفارشی سازی
- افزایش پیچیدگی

فناوری

نمودار ۲-۱۰: توسعه شبکه دانش پتروبراس در تکنولوژی های فراساحل (۱۹۶۰ الی ۲۰۰۰ میلادی)

• شبکه های دانش و نوآوری در شرکت تویوتا

تویوتا (Toyota) یک شرکت خودروساز ژاپنی و یکی از بزرگترین تولیدکنندگان خودرو در جهان است. تولیدات تویوتا انواع خودرو و کامیونت و کامیون کوچک شهری و لوکس را تولید می کند. این شرکت در سال ۲۰۰۸ میلادی توانست در فروش اتومبیل بر جنرال موتورز پیشی بگیرد و بر سلطه ۷۷ ساله شرکت جنرال موتورز به عنوان بزرگ‌ترین شرکت خودروسازی جهان پایان بدهد.
دیر و نوبکا (Dyer and Nobeoka, 2000) در تحقیقات خود در خصوص تسهیم دانش در شبکه های تامین کنندگان شرکت تویوتای ژاپن، تجزیه و تحلیل دقیقی از مشکلات خاص و راه حل های آن در شبکه های دانش در این شرکت ارائه کرده اند.
چارچوب آنها بر اساس این ایده است که شبکه های دانش با سه چالش اصلی مواجه هستند. اولین چالش مربوطه به ایجاد انگیزه در همکاران برای تسهیم دانش آنها می باشد. این مشکل توسط دیگر صاحبنظران نیز در زمینه مدیریت دانش و همکاری های دوطرفه بیان شده است. این مشکل در شبکه هایی که اعضا برای عضویت در شبکه هزینه ای پرداخت می کنند مضاعف است و ممکن است منجر به عدم شفافیت در شبکه شود. اعضای شبکه به چشم انداز بلند مدتی برای مشاهده ارزشهای واقعی همکاری های خود نیاز دارند. مشکل انگیزش می تواند از طریق نشان دادن شفاف ارزش های همکاری، یا از طریق ایجاد یک هویت برای شبکه که شرکت ها را به سمت چشم اندازهای بلند مدت همکاری هدایت کند، و یا از طریق پیاده سازی صحیح قوانین مالکیت و تخصیص ارزش حل شود.

مشکل دوم شبکه های دانش بازدارندگی و رفتارهای سواری آزاد در شبکه است. گروه وسیعی از همکاران بدون ایجاد یک رفتار سواری آزاد، راحتتر برای شرکت ها در یک شبکه سودآوری دارند. شرکت تویوتا این مشکل سواری آزاد را با ایجاد صراحت و شفافیت در توافق نامه هایی که تسهیم دانش بوسیله شبکه انجام می شود، یا با این واقعیت که تویوتا بعنوان یک مشتری می تواند همکاران با سواری آزاد را از طریق پایان دادن به روابط عرضه به صورت یکجانبه تحریم نماید.
چالش سوم چگونگی تحقق بخشیدن به انتقال دانش موثر در یک محیط چند شریکی است. هنگامی که تعداد قابل توجهی از شرکا در یک شبکه باشند، ممکن است زمان زیادی طول بکشد برای اینکه دانش مورد نیاز هر یک از شرکا به آنها برسد. راه حل شرکت تویوتا برای این مشکل این است که فرصتهای زیادی برای ملاقات افراد در شبکه ایجاد می کند. با ایجاد گره های قوی میان شرکت ها و فرایندهای گوناگون برای اینکه افراد یکدیگر را ملاقات کنند (در انجمن ها، جلسات و وقایع).
جدول ۲-۱۰: مشکلات مدیریت دانش در شبکه شرکت تویوتا و راه حل های آن (De Man, 2008)

مشکل

راه حل

مکانیسم های سطح خرد در شبکه تویوتا

ایجاد انگیزش برای تسهیم دانش

نشان دادن شفاف ارزش

هزینه کردن در مراحل اولیه همکاری

ایجاد هویت شبکه به طوری که تامین کنندگان با موفقیت شبکه شناسایی شوند

ارتباط با تامین کننده

تیم های مشاوره

تیم های یادگیری داوطلبانه

انتقال کارمندان شرکت

ایجاد قوانین برای حفاظت از دانش و تخصیص ارزش

دانش اختصاصی در خصوص فرایند تولید وجود ندارد

۲-۲-۱۳: ویژگی های TEPIX
۱- جامعیت
از ویژگی­های بسیار بارز و ارزشمند این شاخص قیمت، جامعیت آن می باشد، زیرا این شاخص بر اساس تمامی سهام های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد و بنابراین می تواند نماینده خوبی از وضعیت بازار بورس تهران باشد و در حد خوبی می تواند حرکت بازار را نشان دهد.

۲- موزون بودن
دومین ویژگی مهم این شاخص موزون بودن آن می­باشد. همانطور که در محاسبه این شاخص دیده شد، در این فرمول وزن دهی بر اساس مقدار هر سهام می باشد، یعنی سهامی دارای تاثیر بیشتری در اندازه شاخص دارد که اندازه ارزش بازار آن سهام یعنی حاصلضرب تعداد آن سهام در قیمت آن سهام، بیشتر باشد.
۳- در دسترس بودن
سومین مشخصه این شاخص در دسترس بودن آن است، زیرا با گسترش نر افزار های موجود در بازار سرمایه و به روزرسانی آنها امکان محاسبه لحظه ای این شاخص میسر شده است و در معرض دید قرار می­گیرد.
۲-۲-۱۴: شاخص های فرعی در بورس اوراق بهادار تهران
تا اینجا شاخص کل بازار بورس را تحت عنوان TEPIX را معرفی کردیم، همانطور که گفته شد این شاخص همه شرکت های پذیرفته شده در بورس را در برمی گیرد، به همین دلیل این شاخص بسیار جامع می باشد و می تواند نماینده خوبی از وضعیت موجود بازار باشد، این شاخص می تواند به اقتصاددان ها در تحلیل اوضاع موجود اقتصادی کشور و بررسی آن کمک کند و در کل می تواند در اکثریت مواقع جهت گیری بازار را نشان دهد.
ولی با یک شاخص کلی مثل TEPIX امکان بررسی و تحلیل و ارزیابی بخش های مختلف بازار وجود ندارد، یعنی ما با این شاخص نمی توانیم به بررسی بخش های جزئی­تری و کوچک تر بازار بپردازیم، از اینرو شاخص های اختصاصی و جزئی­تری ایجاد شده است که کمک می­ کند تا سرمایه گذاران بتوانند در بخش­هایی که مایلند سرمایه گذاری کنند با اطلاعات دقیقتری در آن بخش سرمایه گذاری کنند. این شاخص ها عبارتند از:
۲-۲-۱۴-۱: شاخص صنایع
این شاخص دربرگیرنده شرکت های صنعتی است و از نظر محاسبه همانندTEPIX محاسبه می شود، فقط تعداد شرکت های آن محدود شده است. سرمایه گذارانی که می­خواهند در شرکت های صنعتی سرمایه گذاری کنند، بهتر است که با توجه به شاخص های این گروه به تصمیم گیری بپردازند.
۲-۲-۱۴-۲: شاخص شرکت
شاخص شرکت به تفکیک برای هر شرکت پذیرفته شده محاسبه و مبنای محاسباتی همانند روشی است که در محاسبه شاخص صنایع و کل بکار می رود، شاخص شرکت­های جدید در بدو پذیرش ۱۰۰ تعیین شده تا امکان بررسی تغییرات آنها فراهم باشد.
۲-۲-۱۴-۳: شاخص ۵۰ شرکت با بیشترین ارزش
سازمان بورس اوراق بهادار تهران هر سه ماه یکبار ۵۰ شرکت با بیشترین ارزش جاری را انتخاب کرده، این شرکت ها سهم بیشتر بازار را در اختیار دارند و در واقع از مزایای این شاخص این است که اثرات منفی شرکت های کوچک در شاخص جلوگیری می کند.
در پایان هر سه ماه این شرکت ها مورد بررسی قرار گرفته و در صورت لزوم از این لیست حذف و شرکت های جدید به آن اضافه می شود.
۲-۳: پیشینه تحقیق
مطالعات صورت گرفته را می توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته نخست مطالعاتی که در زمینه کارایی یا عدم عدم کارایی بازار بورس صورت گرفته، دسته دوم مطالعاتی که به مقایسه روش های هوشمند با روش های کلاسیک می پردازند. تقریبا تمامی مطالعات انجام شده در زمینه کارایی بازار حاکی از عملکرد بهتر روش های هوشمند نسبت به روش های خطی می باشند. در این بخش به بررسی مطالعات داخلی و خارجی صورت گرفته در زمینه پیش بینی قیمت سهام می پردازیم.
۲-۳-۱: مطالعات داخلی
حسن زاده (۱۳۸۸) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود برای پیش بینی قیمت سهام شرکت های شهد ایران، چادرملو، سایپا، اقتصاد نوین و پتروشیمی آبادان از برنامه ریزی ژنتیک استفاده نمود. ابتدا با بهره گرفتن از آماره η متریک پیش بینی پذیری هر یک از شرکت های مزبور محاسبه شد و سپس با بهره گرفتن از برنامه ریزی ژنتیک مدل سازی پیش بینی قیمت صورت پذیرفت. نتایج با نتایج بدست آمده از مدل FARIMA-FIGARCH مقایسه گردید. نتایج تحقیق بیانگر کم­تر بودن میانگین خطای پیش بینی مدل FARIMA-FIGARCH از مدل برنامه ریزی ژنتیک بود.
آذر و افسر (۱۳۸۵) در تحقیق خود مدل شبکه ­های عصبی فازی پیش بینی قیمت سهام را طراحی کرده و از لحاظ شش معیار ارزیابی عملکرد با روش ARIMA مقایسه نمودند. نتایج این تحقیق بیانگر این حقیقت است که شبکه های عصبی فازی در تمامی شش معیار ارزیابی عملکرد بر روش ARIMA برتری داشته است و دارای ویژگی­های منحصر به فرد همگرایی سریع، دقت بالا و توانایی تقریب تابع قوی هستند و برای پیش بینی شاخص قیمت سهام مناسب می باشند.
ابوئی مهریزی (۱۳۸۵) پیش بینی قیمت سهام را با بهره گرفتن از شبکه های عصبی-فازی (ANFIS) انجام داده است. در پیش بینی بلند مدت پس از انجام محاسبات ۱۸ مدل به دست آمد که از بین آنها مدل TRIMF به عنوان مدل بهینه انتخاب شد. در مدل پیش بینی کوتاه مدت برای هر دوره ۶ مدل طراحی شد که با توجه به سطح خطا مدل TRIMF برای سه ماهه­ی اول، مدل TRAPMFبرای سه ماهه­ی دوم، مدل GAUSSZMF برای سه ماهه­ی سوم و مدل TRAPMFبرای سه ماهه­ی چهارم به عنوان مدل بهینه انتخاب شدند.
عطری نژاد (۱۳۸۵) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود پیش بینی روند تغییرات در بازار بورس را با بهره گرفتن از سری زمانی گارچ انجام داده است. نتایج این مدل بر روی پنج سهم کالسیمین، ملی سرب و روی ایران، نیرو ترانس، معدنی املاح ایران و آهنگری تراکتورسازی مورد بحث قرار گرفته است.
مهدوی و بهمنش(۱۳۸۴) در تحقیق خود از شبکه های عصبی مصنوعی برای پیش بینی قیمت سهام شرکت سرمایه گذاری البرز استفاده نمودند. نتیجه حاصل از مدل طراحی شده نشان می دهد که اگر یک شبکه عصبی مصنوعی درست آموزش ببیند می تواند روابط بین متغیرها را (هر چند پیچیده و غیرخطی) شناسایی کرده و در پیش بینی قیمت سهام شرکت­های سرمایه گذاری با حداقل خطا (در این تحقیق۰۴۴/۰) موثر واقع شود.
طالبی (۱۳۸۴) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود قیمت سهام ۱۰ روز آینده ۴۰ شرکت فعال در بورس اوراق بهادار تهران را با بهره گرفتن از ۳ روش شبکه عصبی پیشخور تک لایه با الگوریتم یادگیری لونبرگ-مارکوات و معیار عملکرد میانگین مربعات خطا با ورودی ارزش بازار، شبکه عصبی با اضافه کردن میانگین های متحرک ۵، ۱۰، ۲۰روزه و ROC و RSI 12 روزه و مدل ARMA پیش بینی نمود. نتایج بدست آمده نشان داده است که مدل خطی ARMA بهتر از مدل­های غیر خطی شبکه های عصبی توانسته اند پیچیدگی­های سری های زمانی قیمت سهام را تجزیه و تحلیل نموده و برای پیش بینی قیمت سهام مورد استفاده قرار گیرد.
عربی (۱۳۸۴) در مطالعه­ خود به مقایسه­ روش شبکه­ عصبی با روش ARIMA در پیش بینی قیمت سهام شرکت سرمایه گذاری صنایع پتروشیمی پرداخته است. نتایج حاصل از ANN و ARIMA حاکی از برتری عملکرد شبکه عصبی مصنوعی نسبت به ARIMA می باشد.
زارع (۱۳۸۴) در مطالعه­ ای رفتار شاخص قیمت سهام را در ایران مورد بررسی قرار داده است. وی با بهره گرفتن از یک الگوی خود همبسته با وقفه توزیعی (ARDL) و بهره گیری از مدل تعالی قیمت گذاری دارایی های سرمایه ای (CAPM) سعی در شناخت و تبیین تاثیر برخی از متغیرهای تاثیرگذاری بر شاخص قیمت سهام بازار بورس­تهران طی دوره فصل سوم سال ۱۳۷۲ تا فصل اول سال ۱۳۸۲ دارد. نتایج الگوی کوتاه مدت نشان می دهد که متغیرهای وقفه اول لگاریتم شاخص قیمت سهام، لگاریتم نسبت شاخص قیمت داخلی به خارجی، لگاریتم قیمت نفت و لگاریتم بهای سکه دارای تاثیر مثبت و ورودی لگاریتم نرخ ارز و لگاریتم حجم پول دارای تاثیر منفی و معنی داری بر روی متغیر لگاریتم شاخص قیمت سهام می باشد. نتیجه برآورد الگوی بلند مدت نشان می دهد که متغیرهای لگاریتم نسبت شاخص قیمت داخلی به خارجی، لگاریتم شاخص قیمت مسکن، لگاریتم قیمت نفت و لگاریتم بهای سکه دارای رابطه مستقیم و دو متغیر لگاریتم نرخ ارز و لگاریتم حجم پول دارای رابطه عکس و معنی داری با متغیر لگاریتم شاخص قیمت سهام می باشند.
هادی پور (۱۳۸۲) مطالعه­ ای جهت تعیین بهترین مدل پیش بینی قیمت سهام در گروه صنایع غذایی و آشامیدنی بورس اوراق بهادار تهران انجام داده است. در این تحقیق پیش بینی با بهره گرفتن از روش های سری زمانی تخمین روند، هموارسازی نمایی و میانگین متحرک و باکس-جنکینز برای ۴ هفته انتهایی سال ۷۹ انجام شده است و سپس شاخص MSE روش های مختلف با یکدیگر مقایسه شده است. این تحقیق به این نکته اصرار می ورزد که مدل مشخصی برای پیش بینی قیمت سهام در گروه صنایع غذایی و آشامیدنی وجود ندارد و برای پیش بینی قیمت سهام هر شرکت ابتدا باید با بهره گرفتن از روند و خصوصیات آن سری زمانی داده ها، مدل مناسب را با بهره گرفتن از روش شناسی مدل­های پیش بینی انتخاب و سپس با بهره گرفتن از آن مدل به پیش بینی قیمت سهام آن شرکت اقدام نمود.
عباسپور (۱۳۸۱) مطالعه­ ای جهت پیش بینی قیمت سهام شرکت ایران خودرو در بازار بورس تهران با بهره گرفتن از شبکه عصبی مصنوعی انجام داده است. داده­هایی که در این مطالعه مورد استفاده قرار گرفته به صورت روزانه بوده و دوره زمانی ۸۰-۱۳۷۹ را شامل می شود. متغیرهای موثر بر قیمت سهام شرکت ایران خودرو شامل نرخ ارز، قیمت نفت، نسبت P/E و حجم مبادلات سهام می باشد. نتایج این تحقیق نشان از برتری نتایج حاصل از پیش بینی قیمت توسط شبکه عصبی مصنوعی نسبت به روش باکس – جنکنیز می باشد.
چاوشی(۱۳۸۰) در مطالعه­ خود به پیش بینی پذیری رفتار قیمت سهام در بورس اوراق بهادار تهران توسط مدل چند شاخصی آربیتراژ و شبکه های عصبی مصنوعی پرداخته است. جهت آزمون این مساله، قیمت روزانه سهام شرکت صنایع بهشهر به عنوان نمونه آماری انتخاب شده است. نتایج حاکی از موفقیت این دو مدل در پیش بینی رفتار قیمت سهام مورد نظر و همچنین برتری عملکرد شبکه ­های عصبی مصنوعی بر مدل چند شاخصی آربیتراژ بوده است.
صفر نواده (۱۳۸۰) در مطالعه­ خود به امکان سنجی پیش بینی قیمت سهام در بازار بورس اوراق بهادار تهران پرداخته است. وی این کار را از طریق بررسی چند متغیر مهم و تاثیر گذار که عبارتند از:

1. 1. نسبت سود تقسیم شده به قیمت سهم ()

1. 1. نسبت ()

1. 1. حجم مبادلات (V)

1. 1. ریسک ®

1. 1. تفاوت پایین ترین قیمت سهم با قیمت روز بخش بر قیمت روز سهم ()

و با بهره گرفتن از روش­های پیش بینی آماری رگرسیون و ARIMA انجام داده است.
بت شکن (۱۳۷۹) در پایان نامه خود از یکی از تکنیک­های هوش مصنوعی بنام شبکه های عصبی­فازی ANFIS استفاده نموده و توانایی این مدل را در پیش بینی قیمت سهام در مقایسه با مدل های خطی ARIMA مورد سنجش قرار داده است. در شبیه سازی انجام شده انواعی از شبکه های ۲ ورودی تا ۵ ورودی با تعداد توابع عضویت متفاوت و نگاشت­های مختلف جهت پیش بینی سری زمانی قیمت سهام شرکت گروه بهمن مورد استفاده قرار گرفته اند. برای تعیین مدل ARIMA نیز متدولوژی باکس-جنکینز استفاده گردیده است. نتایج بررسی نشان دهنده برتری و اولویت شبکه ANFIS در پیش بینی قیمت سهام نسبت­ به مدل ARIMA می باشد.
عزیزخانی (۱۳۷۹) در مطالعه خود از روش های ترکیبی برای پیش بینی قیمت سهام استفاده کرده است. در انجام این تحقیق دو شرکت به عنوان انتخاب شده و سپس با بهره گرفتن از روش های پیش بینی فردی قیمت سهام برای چند دوره مورد نظر برآورد شده است و نتایج حاصل از پیش بینی­های فردی با روش های مختلف ترکیب شده است. مدل ترکیبی از نظر کاهش میزان خطا با سایر مدل های مقایسه شده و در نهایت مدل بهینه معرفی شده است.
تیموری (۱۳۷۸) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان “کاربرد شبکه های عصبی در پیش بینی شاخص صنعت تحت تاثیر متغیرهای کلان اقتصادی” به مقایسه روش های پیش بینی خطی و عصبی پرداخته که در آن داده ­ها بصورت هفتگی می­باشد. شبکه مورد استفاده دارای سه لایه است که لایه میانی شامل پنج گره بوده و توابع انتقال آن از نوع هلالی می باشند، نتایج این تحقیق نشان از برتری محسوس شبکه­ عصبی بر رگرسیون خطی دارد.
خالوزاده (۱۳۷۷) در رساله دکتری خود با بهره گرفتن از اطلاعات روزانه سری زمانی قیمت و بازده سهام شرکت شهد ایران به پیش بینی قیمت سهام و نیز ارائه مدل بهینه پرداخته است. روش های پیش بینی مورد استفاده در این تحقیق، شامل روش های پیش بینی بر اساس مدل های خطی و غیر خطی (شبکه ­های عصبی) می­باشد و با توجه به نتایج بدست آمده نشان داده شده است که قیمت سهام از نگاشت­های پیچیده غیر خطی به وجود آمده اند و استفاده از انواع روش های خطی صحیح نمی باشد.
رجب زاده قطرمی (۱۳۷۷) در مطالعه خود به بررسی روش های پیش بینی و ترکیب این روشها با هدف کاهش خطای پیش بینی پرداخته است. نتایج بدست آمده حاکی از کاهش بسیار زیاد خطای پیش بینی روش های ترکیبی نسبت به روش های فردی می­ باشد.
۲-۳-۲: مطالعات خارجی
تانگ و همکارانش^[۵۹](۲۰۱۰) با بهره گرفتن از ترکیب تبدیل موجک^[۶۰] ، شبکه عصبی پیشخور^[۶۱] و الگوریتم مورچگان^[۶۲] مدلی برای پیش بینی قیمت سهام ارائه نمودند. ایشان در ابتدا با بهره گرفتن از موجک هار^[۶۳] اقدام به تجزیه­ی سری زمانی قیمت نمودند سپس با بهره گرفتن از شبکه عصبی پیشخور پیش بینی صورت گرفت و وزن­های حاصل از شبکه عصبی با بهره گرفتن از الگورتم مورچگان بهینه گردید. مدل ارائه شده بر روی داده های میانگین شاخص صنعت داو جونز^[۶۴] (DJIA)، شاخص FTSE-100 بورس لندن (FTSE)، شاخص NiKei-225 بورس توکیو (Nikkei) و شاخص بورس تایوان (TAIEX) مورد آزمون قرار گرفت. مدل مزبور با مدل ترکیبی شبکه عصبی و الگوریتم مورچگان، مدل سری زمانی فازی^[۶۵] و شبکه عصبی فازی(ANFIS) مقایسه گردید. در تمامی موارد آزمون شده مدل پیشنهادی نسبت به بقیه مدل ها از خطای کمتری برخوردار بود.
هداوندی و همکارانش^[۶۶] (۲۰۱۰) با بهره گرفتن از ترکیب شبکه عصبی و ژنتیک فازی^[۶۷] مدلی برای پیش بینی قیمت سهام ارائه نمودند. ایشان مدل مزبور را بر روی داده ­های جمع آوری شده برای صنعت IT و هواپیمایی بورس نیوریوک آزمون نمودند. مدل پیشنهادی با مدل­های ARIMA و الگوریتم ژنتیک و شبکه عصبی استفاده شده در پیش بینی مورد مقایسه قرار گرفت که در تمامی موارد مدل پیشنهادی بر مدل­های قبلی نتایج بهتری بدست داد.
آلوارز دیاز و میگز^[۶۸] (۲۰۰۸) از برنامه ریزی ژنتیک برای بررسی کیفیت بنگاهها استفاده نمودند. آن ها از یک GP برای بررسی رابطه بین کیفیت بنگاه­ها و مجموعه ای از متغیرهای تاریخی، اقتصادی، جغرافیایی، مذهبی و اجتماعی استفاده نمودند. نتایج بدست آمده حاکی از این موضوع است که GP می تواند نتایجی به دقیقی OLS را ارائه دهد.
چن و همکارانش^[۶۹] در سال ۲۰۰۸ از یک مدل سری زمانی فازی برای پیش بینی کوتاه مدت قیمت سهام تایوان و هنگ کنگ استفاده نمودند. نتایج تجربی بدست آمده از این تحقیق بیانگر این است که روش آماری سنتی و مدل ارائه شده هر دو مشخص می­ کنند که الگوهای قیمت سهام در این دو بازار کوتاه مدت هستند.
از آنجایی که در بازار سهام، سرمایه گذاران عقلایی پیش بینی هایشان را بر اساس جدید ترین خطاهای پیش بینی اصلاح می کنند، چنگ و همکارانش^[۷۰] در سال ۲۰۰۸ از یک مدل جدید سری زمانی فازی برای کاهش خطای پیش بینی در بازار سهام تایوان استفاده نمودند. نتایج حاکی از برتری این مدل نسبت به مدل چن و یو^[۷۱] بوده است.
چانگ و لو^[۷۲] در سال ۲۰۰۸ از قاعده فازی نوع ^[۷۳]TSK برای پیش بینی قیمت سهام استفاده نمودند. مدل فازی TSK شاخص فنی را به عنوان متغیر­های ورودی در نظر می­گیرد و نتیجه بدست آمده یک ترکیب خطی از متغیرهای ورودی می­باشد. این مدل بر داده ­های شرکت سهامی الکترونیک تایوان آزمون شده است و نتایج بدست آمده حاکی از دقتی نزدیک به ۹۷٫۶ درصد در شاخص TSE و ۹۸٫۰۸ درصد در Media Tek می­باشد.
کابودان در سال ۲۰۰۷ از برنامه ریزی ژنتیک و شبکه عصبی برای پیش بینی فضایی قیمت های مسکن استفاده نموده است. نتایج بدست آمده حاکی از برتری GP نسبت به شبکه عصبی می­باشد.

نوع صنعت

۰٫۰۰۰

متغیر وابسته

عامل ثابت

(Sig.)

توسعه محصول جدید

سن استقرار شرکت

۰٫۰۰۰

تعداد پرسنل تحقیق و توسعه

۰٫۰۰۵

تعداد کارمندان

۰٫۰۰۰

نوع صنعت

۰٫۰۰۰

(منبع: یافته‌های تحقیق)
۴-۷- بررسی رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته به کمک معادلات ساختاری
۴-۷-۱٫ تشریح مدل معادلات ساختاری
مدل معادلات ساختاری یک رویکرد آماری جامعی برای آزمون فرضیه‌هایی درباره روابط بین متغیرهای مشاهده شده و متغیرهای مکنون است. از طریق این رویکرد می‌توان قابل قبول بودن مدل نظری را در جامعه‌های خاص با بهره گرفتن از داده‌های همبستگی، غیرآزمایشی آزمون نمود. نتایج معادلات ساختاری به شکل نمودار مسیر ارائه می‌گردد. نمودار مسیر یک نمایش گرافیگی از مدل معادلات ساختاری است که سه جزء اصلی این نمودار عبارت‌اند: مستطیل‌ها، بیضی‌ها و پیکان‌ها. پس از ارائه مدل اولیه توسط نرم‌افزار تحلیل مدل معادلات ساختاری، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های بحث‌برانگیز اصلاح مدل است. اصلاح مدل مستلزم تطبیق کردن یک مدل بیان شده و تخمین زده شده است که این را از طریق آزاد کردن پارامترهایی که قبلاً ثابت بوده‌اند و یا ثابت کردن پارامترهایی که قبل از آن آزاد بوده‌اند صورت می‌گیرد. در این حالت پارامترهایی را که در مدل معنادار نشده را حذف کرده و مدل را بهبود می‌بخشد.

هنگامی که یک مدلی تخمین زده می‌شود برنامه نرم‌افزاری یکسری آمارهایی از قبیل خطای استاندارد، T-Value و غیره را درباره ارزیابی تناسب مدل با داده‌ها منتشر می‌کند. مهم‌ترین شاخص تناسب مدل عبارت است از RMSEA. لازم به ذکر است در این پژوهش جهت تحلیل مدل معادلات ساختاری از نرم‌افزار LISRELاستفاده شده است. لازم به ذکر است که متغیرهای پنهان در مدل‌سازی با اختصارات KM مدیریت دانش، PI نوآوری فرایند و NPD توسعه محصول جدید می‏باشد. همچنین متغیرهای آشکار با توجه به گویه پرسش‏ها از X1 تا X45 نام‌گذاری شده است.
۴-۷-۲٫ مدل معادلات ساختاری برآورد شده
این مدل شامل کلیه متغیرهای مستقل و وابسته و ارتباط بین متغیرهای تحقیق یعنی مدیریت دانش، نوآوری فرایند و توسعه محصول جدید می‏باشد. نتیجه حاصل شده بصورت شکل ۴-۹ می‏باشد (اعدادی که بر روی خطوط فلش قرار دارند، مقادیر T-value بین متغیر مستقل و وابسته می‏باشند). با بررسی دقیق‌تر مدل ارائه شده که مشخص می‏شود که قدر مطلق مقدار T-Value در همه رابطه‏ها بیشتر از عدد ۲ می‏باشد که این موضوع بیانگر رابطه بین متغیرهای مربوطه با یکدیگر می‏باشد.

شکل ۴-۹: مدل تحقیق
(منبع: یافته‌های پژوهش)
جدول زیر خلاصه نتایج معادلات ساختاری رانشان می‌دهد. همانطور که در این جدول مشاهده می‏شود کلیه شاخص‌ها در حالت مناسبی قرار دارند و مدل مدل مناسبی برآورد شده است.
جدول ۴-۱۱: شاخص‌های برازش مدل تحقیق

مدل

P-value

RMSEA

GFI

• اهداف و منافع فرهنگی

در این رابطه اغلب به مسأله حفظ حقوق اقلیتهای روستبار و نیز حفظ زبان روسی در منطقه اشاره شده است که پیشتر به آن اشاره شد.

• • ابزارهای روسیه برای دستیابی به اهداف خود در آسیای مرکزی

برای کسب منافع یاد شده، روسیه از ابزارهای سیاسی، نظامی و اقتصادی مختلفی استفاده میکند که برخی از آنها عبارتند از:
ایجاد و استفاده از نهادهای همکاری منطقهای مانند سازمان کشورهای مستقل مشترکالمنافع، فضای واحد اقتصادی^[۲۷۷]، سازمان پیمان امنیت جمعی، سازمان همکاری شانگهای و جامعۀ اقتصادی اوراسیا؛^[۲۷۸] سیستم همکاری مشترک نظامی که روسیه نقش مسلط و تعیینکنندهای در آنها دارد؛ اقدامهای نظامی در جهت حفاظت از صلح و آتشبس در مناطق مرزی مورد اختلاف بین کشورهای منطقه؛ گسترش همکاریهای نظامی دو جانبه؛ نظارت بر مسیرهای انتقال منابع نفت و گاز از دریای خزر؛ تقویت مشارکتهای نظامی و امنیتی ـ استراتژیک با برخی کشورهای منطقه (مانند قزاقستان)؛ برقراری و حفظ ارتباط با شخصیتها و گروه های مخالف در هر یک از جمهوریهای تازه به استقلال رسیده به منظور استفاده از موقعیت آنان در آیندۀ دگرگونیهای این کشورها و سرانجام بهرهبرداری از روابط با رهبران فعلی حاکم در این جمهوریها.^[۲۷۹] مهدی صفری نیز ابزارهای دولت روسیه بویژه در زمان پوتین جهت کنترل بر منطقه را شامل موارد زیر میداند:
ـ تقویت روابط دوجانبۀ سیاسی با این کشورها بوسیلۀ سفر متقابل مقامهای روسیه و کشورهای منطقه در سطوح مختلف؛
ـ گسترش همکاری اقتصادی با این کشورها؛
ـ همکاریهای امنیتی، دفاعی و نظامی شامل انجام رزمایشهای مشترک در منطقه، تأسیس پایگاه نظامی در قرقیزستان و تقویت پایگاه های گذشته در تاجیکستان؛
ـ تقویت همکاری از طریق ساز و کارهای منطقهای در قالب سازمانهای منطقهای؛
ـ همکاری با نهادهای فرامنطقهای و بین المللی در منطقه در جهت تعدیل نقش آنها در منطقه مانند همکاری با ناتو، شورای امنیت و همکاری اروپا،^[۲۸۰] گروه مینسک^[۲۸۱] و نیز سازمان کنفرانس اسلامی و اوپک^[۲۸۲].^[۲۸۳]
نمونهای از همکاری نظامی بین اعضای سازمان کشورهای مشترکالمنافع، سازمان پیمان امنیت دسته جمعی بود. روسیه در ۱۵ مه ۱۹۹۲ این پیمان را در تاشکند با تمام کشورهای آسیای مرکزی منعقد کرد که هدف آن دفاع در مقابل تهدیدهای بالقوۀ خارج از محدودۀ کشورهای مشترکالمنافع بود.^[۲۸۴] مهمترین تعهد کشورهای امضاکننده، با بهرهگیری از مادۀ ۵ پیمان سازمان ناتو، بر این اصل استوار بود که “هرگونه تهاجم به یکی از اعضا در حکم حمله به تمامی اعضا تلقی میگردد'’.^[۲۸۵] در ۲۴ مه ۲۰۰۰ این پیمان تجدید ساختار گردید و تعهدها در این پیمان بر تعهدها با سایر کشورها مقدم دانسته شد.^[۲۸۶] همچنین در ۱۱ فوریۀ ۲۰۰۰، روسیه همراه با قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان رزمایش نظامی گستردهای برگزار کرد. گذشته از همکاریهای نظامی، روسیه به روابط اقتصادی نیز در چارچوب جامعۀ مشترکالمنافع اهمیت زیادی میدهد. در گذشته نیز این جمهوریها از نظر اقتصادی به روسیه وابسته بودند و این وابستگی اقتصادی از سوی روسیه به عنوان ابزاری برای اعمال نفوذ در منطقه استفاده میگردید؛ به عنوان مثال وابستگی از نظر حمل و نقل و یا یارانههایی که روسیه به آنها پرداخت میکرد. اما امروزه این شرایط تا حدی دگرگون شده است و کشورهای منطقه سعی میکنند تا با استقبال از سرمایهگذاری و حضور سایر کشورهای منطقهای و فرامنطقهای در اقتصاد خود، از نفوذ روسیه بکاهند. به این ترتیب استفادۀ سیاسی روسیه از موقعیت برتر خود در منطقه و نیز تمایل کشورهای منطقه به تثبیت موقعیت خود و فاصله گرفتن از روسیه موجب شد که این همکاریها منجر به یک بازار مشترک نشود.^[۲۸۷]

• نگرانیهای روسیه در آسیای مرکزی بعد از ۱۱ سپتامبر

هرچند که ۱۱ سپتامبر بیانگر وجود بنیادگرایی و تروریسم در افغانستان و آسیای مرکزی بود که چنانچه با آن مبارزه نمیشد، میتوانست برای روسیه تهدیدی نگران کننده محسوب شود، اما در همین حال در آسیای مرکزی، نابودی رژیم طالبان منجر به تقویت حضور سیاسی و نظامی ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی نیز شد. ایالات متحده و اعضای ائتلاف آن، حق استفاده از پایگاه هوایی خانآباد در ازبکستان و پایگاه ماناس، نزدیک بیشکک در قرقیزستان را بدست آوردند. البته روسیه نیز در قرقیزستان و تاجیکستان پایگاه های نظامی خود را داراست. حضور نظامی غرب و ایالات متحده در آسیای مرکزی چنانکه گمان میشد، طولانی مدت بود و هدفی فراتر از نابودی القاعده و طالبان را دنبال میکرد. رئیس جمهور ازبکستان، اسلام کریموف در خلال ملاقاتی از ایالات متحده در مارس ۲۰۰۲، اعلام کرد که ” ایالات متحده میتواند در ازبکستان تا هر زمانی که مورد نیاز باشد، باقی بماند". این اظهارنظر در واقع فرضیه های قبلی را مبنی بر اینکه ” هدف ایالات متحده ایجاد پایگاه های دائمی در آسیای مرکزی نیست، اما درصدد استفاده از پایگاه های موجود بدون تنظیم یک محدودۀ زمانی است"، تأئید میکرد.^[۲۸۸]
در این رابطه، در همان زمان نیز پوتین؛ رئیس جمهور و ایگور ایوانف؛ وزیر امور خارجۀ روسیه در عین تأکید بر این نکته که کشورهای آسیای مرکزی استقلال دارند و میتوانند در سیاستهای خود تصمیم بگیرند، اظهار داشتند که انتظار دارند که حضور نظامی ایالات متحده محدودیت زمانی داشته باشد. این رویکرد دوگانه در گفتگوی ایگور ایوانف با ایزوستیا در ژوئیۀ ۲۰۰۲ نیز منعکس شده است. وی میگوید: “حضور آمریکا در آسیای مرکزی اگر در مطابقت با چارچوب زمانی تعریف شده توسط شورای امنیت سازمان ملل برای عملیات ایجاد صلح در افغانستان باشد، قابل توجیه است.” وی در این گفتگو ۱۸ ماه را برای شکل دادن به نیروهای نظامی و امنیتی افغانستان کافی میداند و البته میافزاید که ” کشورهای آسیای مرکزی این مسائل را براساس منافع شخصیشان تنظیم خواهند کرد".^[۲۸۹] در این سخنان نگرانی روسیه از حضور آمریکا و غرب در منطقه و همکاری کشورهای آسیای مرکزی با آنها به چشم میخورد.

• روسیه و سازمانهای منطقهای

پیش از این نیز اشاره شد که روسیه با توجه به نقاط اشتراک و منافعی که در میان کشورهای بازمانده از شوروی و به تبع آن کشورهای آسیای مرکزی دارد، همواره سعی در حضور بیشتر در این کشورها و تسلط بر اوضاع منطقه داشته است. این تسلط از آنجا که با حضور نظامی مستقیم نمیتواند تداوم داشته باشد، بنابراین روسیه از ابزارهای دیگری بهره میگیرد که یکی از مهمترین آنها استفاده از نهادها و سازمانهای منطقهای میباشد. در این راستا نهادها و سازمانهایی چون جامعۀ مشترکالمنافع، فضای واحد اقتصادی، سازمان پیمان امنیت جمعی، سازمان شانگهای و جامعۀ اقتصادی اوراسیا شکل گرفت. در آسیای مرکزی در عرصۀ اقتصادی جامعۀ اقتصادی اوراسیا فعالیت گستردهای دارد. با این حال فعالترین و تأثیرگذارترین سازمانهای منطقهای موجود در آسیای مرکزی سازمانهایی هستند که با اهداف امنیتی تأسیس شدهاند.
روسیه با هدف مدیریت امنیت در مرزهای خود از سازمانهای منطقهای از جمله سازمان کشورهای مستقل مشترکالمنافع، سازمان پیمان امنیت جمعی، و سازمان همکاریهای شانگهای که در آنها تأکید کمتری بر حاکمیت مشترک شده و منافع دولتها همچنان اصلی فرض میشود، حمایت میکند.^[۲۹۰]
در منطقۀ آسیای مرکزی سازمانهای منطقهای بسیاری شکل گرفته است. با این حال رقابتهای بین کشورهای منطقه این تصور را تقویت میکند که هرگونه نهادی که بدون مشارکت روسیه و یا سایر قدرتها در منطقه شکل گرفته باشد، موفقیت چندانی نخواهد داشت. به عنوان مثال اجلاس «سازمان همکاری آسیای مرکزی»^[۲۹۱] به لحاظ شکافهای عمیق اعضا، تنها به صدور بیانیه میپردازد. ازبکستان در نظر دارد این سازمان را به عنوان تجسم انحصاری آسیای مرکزی برای مذاکره و مشورت ارتقا دهد. اما قزاقستان میاندیشد این نهاد برای تاشکند ابزاری جهت تضمین برتری و اقتدار منطقهای ازبکستان است. سوء ظنها بین کشورهای آسیای مرکزی، کاستیهای توان نظامی کشورها و حضور نظامی روسیه در منطقه دست بدست هم دادهاند تا مسکو در کوششهای خود در دورۀ پس از شوروی کم و بیش کشورهای آسیای مرکزی را وادار نماید که موضوع همکاری دفاعی را از طریق ساختارهای سازمان کشورهای مشترکالمنافع دنبال نمایند.^[۲۹۲]
همچنین از نظر شیرین هانتر، روسیه همواره آرزوی تغییر پیمان امنیت جمعی «سی آی اس» را به یک سازمان امنیت جمعی چندجانبه شبیه ناتو داشته است. اما اختلافهای سیاسی کشورهای کلیدی مثل ازبکستان، آذربایجان و گرجستان این هدف را غیر ممکن ساخت. در واقع پیمان امنیت دسته جمعیٍ «سی آی اس» ساز و کار ضعیفی برای پیشرفت منافع امنیتی روسیه و حفظ ثبات منطقهای است. با وجود این پیش زمینه، روسیه در تلاش برای بدست آوردن دوبارۀ جایگاه از دست رفته و تحکیم موقعیتش در آسیای مرکزی پس از ۱۱ سپتامبر، این پروژۀ قدیمی را احیا کرد و سازمان پیمان امنیت دسته جمعی را برپا کرد. در پاسخ به سؤالی در رابطه با اهداف اصلی این سازمان در یک کنفرانس خبری در آوریل ۲۰۰۳ در شهر دوشنبه، پوتین گفت: ” هدف و مفهوم فعالیتهای پیمان امنیت دسته جمعی؛ تضمین امنیت، همگرایی منطقهای و حاکمیت کشورهای عضو است. این وظیفۀ اصلی است". وی سپس ابزارهای لازم برای این اهداف را مشخص نمود که شامل یک ستاد فرماندهی متحد، نیروهای واکنش سریع و هماهنگی سیاست خارجی کشورها بود. به این ترتیب ایجاد سازمان، یک چارچوب حقوقی و قانونی برای فعالیتهای امنیتی روسیه در آسیای مرکزی ایجاد کرد.^[۲۹۳] البته ماریا راکل فرر معتقد است که دولتهای آسیای مرکزی در چهارراهی از پویاییهای همگرایانه و واگرایانه هستند. چارچوبهای امنیتی باقی میمانند که تعریف شوند. ولی در عین حال پیشامدها دائم در حال تغییر هستند. در این روند پویا، چارچوب منفصل از هم «سی آی اس» نیز، سطوح جداگانهای از روابط را ایجاد کرده است؛ اگرچه موافقتنامههای دوجانبه در بسیاری از موارد بر روح جمعی سازمان تفوق یافتهاند.^[۲۹۴]
سازمان همکاری شانگهای نیز که از گروه شانگهای۵ شامل روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان در خلال اجلاس شانگهای در ۱۶ آوریل ۱۹۹۶ پدید آمد، ابتدا اهدافی در ابعاد امنیت اقتصادی و حل مسائلی نظیر اختلافهای مرزی و پیشگیری از ظرفیتهای تنش نظامی در منطقه داشت. ولی از سال ۱۹۹۹- ۱۹۹۸، تمرکز اصلی فعالیتهای آن به مبارزه با «افراط گرایی مذهبی، جدایی طلبی و تروریسم بین المللی» تغییر یافته است.^[۲۹۵] در اجلاس ژوئیۀ ۲۰۰۳ با پیشنهاد قرقیزستان در مورد ایجاد یک مرکز مقابلۀ ضد تروریستی منطقهای در بیشکک موافقت شد. تأکید بر مقابله با تروریسم پس از پیوستن ازبکستان به سازمان در سال ۲۰۰۱ افزایش یافت و شش کشور عضو، میثاق شانگهای دربارۀ مبارزه با تروریسم، افراطگرایی مذهبی و جداییطلبی را امضا کردند.^[۲۹۶] جدایی طلبی نگرانی دیگر سازمان شانگهای است. هم روسیه و هم چین با چالشهای جداییطلبی در چچن و سینکیانگ (جایی که مسلمانان اویغور زندگی میکنند) مواجهند.
البته حوادث ۱۱ سپتامبر و پیامدهای آن از جمله حضور نظامی آمریکا در منطقه و بدست گرفتن رهبری مبارزه با تروریسم در آسیای مرکزی توسط این کشور، تضعیف نقش سازمان شانگهای را بدنبال داشت. زیرا به عنوان نهاد درگیر با امنیت منطقه نتوانست در مبارزه با تروریسم نقش جداگانهای ایفا کند و به حاشیه رانده شد. پس از این حوادث کشورهای آسیای مرکزی تصمیم گرفتند که با ایالات متحده موافقتنامههای همکاری دفاعی دوجانبه امضا کنند و در عملیات مشترک ضد تروریستی در منطقه به رهبری آمریکا وارد شوند.^[۲۹۷]

• نگاه به ایران در سیاست خارجی روسیه

در مورد اهمیت ایران و نگاهی که به آن در سیاست خارجی روسیه وجود دارد، نظرهای مختلفی مطرح شده است. آ.گ.زادوخین درخصوص اهمیت ایران برای روسیه ضمن یادآوری همسایگی ایران با حاشیۀ جنوبی مرز روسیه و جمهوریهای جنوبی بازمانده از اتحاد شوروی و تأکید بر پیوندهای تاریخی میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، به موقعیت جغرافیایی خاص ایران در منطقه به عنوان تنها راه دسترسی آسیای مرکزی به آبهای آزاد اشاره میکند و میگوید: “ایران که نقش رقیب ژئوپولیتیکی ترکیه را بازی میکند، خواه ناخواه متحد ارمنستان و روسیه محسوب میشود.”^[۲۹۸] پس از فروپاشی شوروی مسألۀ ایران در دوره های مختلف سیاست خارجی روسیه بسیار بحثانگیز بوده است. زیرا روابط ایران و روسیه در برخی از جنبه ها از جمله همکاریهای هستهای تقابل با غرب را به همراه داشت. به طور کلی مسألۀ ایران در سیاست خارجی روسیه در دورۀ مورد بحث، در چارچوب سه گفتمان مختلف در روسیه مورد ارزیابی قرار گرفته است: اول گفتمان روابط روسیه و غرب، دوم گفتمان اقتصادی و سوم گفتمان امنیتی.^[۲۹۹]

• در چارچوب روابط روسیه و غرب روابط با ایران در قالب دو نظریه توضیح داده میشود:

یکی دیگر از نقاط ضعف ملا فتح الله در استفاده از قراین این است که وی درباره یک سوره^[۵۴۷] یا آیه چند سبب نزول از منابع گوناگون ذکر می کند و حتی معیّن نمی کند که کدام قول بهتر است و بر دیگر اقوال ارجحیّت دارد. مثلاً در تفسیر آیه (إِنَّمَا جَزَاء الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الأَرْضِ فَسَادًا أَن یُقَتَّلُواْ أَوْ یُصَلَّبُواْ أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ یُنفَوْاْ مِنَ الأَرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الآخِرَهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ)^[۵۴۸] «سزاى کسانى که با [دوستداران‏] خدا و پیامبر او مى‏جنگند و در زمین به فساد مى‏کوشند، جز این نیست که کشته شوند یا بر دار آویخته گردند یا دست و پایشان در خلاف جهت یکدیگر بریده شود یا از آن سرزمین تبعید گردند. این، رسوایى آنان در دنیاست و در آخرت عذابى بزرگ خواهند داشت.»، سه سبب نزول برای آن مطرح می کند اما در نهایت هیچ کدام از آ نها را به عنوان قول برتر بر نمی گزیند؛ «بدان که در سبب نزول این آیه سه قول واقع شده یکى آنکه نزول آیه در شأن جمعى است که میان ایشان و پیغمبر۹معاهده بود و ایشان نقض آن عهد کردند و در زمین افساد کردند و این منقول است از ابن عباس و ضحاک دویم آنکه در حق اهل شرک نازل شده و این مأثور است از حسن و عکرمه سیم آنکه نزد اکثر فقها درباره قطاع الطریق واقع شده و قول اول که در صدر آیه مذکور شده قول قتاده و سعید بن جبیر و سدى است.»^[۵۴۹]

۱۰-۲-۴- عدم ذکر سبب نزول در چار چوب معیّن
ذکر سبب نزول در تفسیر منهج الصادقین مکان و موقعیت مشخصی ندارد و از قانون و قاعده مشخصی پیروی نمی کند و مفسّر این بخش را از بخش های دیگر متمایز نکرده و آن را در لابلای مباحث دیگر گنجانده به طوری که رنگ بی نظمی و ناهماهنگی به خود گرفته است و این نیز یکی دیگر از نقاط ضعف ملا فتح الله در بکارگیری سبب نزول است. وی می توانست مانند برخی دیگر از مفسّران^[۵۵۰] سبب نزول را در بخشی مستقل و یا در مکان مشخصی مثلاً بلافاصله بعد از بیان آیه بیاورد تاخواننده برای پیدا کردن این بخش دچار مشکل و سردرگمی نشود.
۱۰-۲-۵- عدم ذکر منبع مورد استفاده در بیان سبب نزول
ملا فتح الله کاشانی در این بخش نیز مانند سایر بخش ها گاهی منبع مورد استفاده خود را ذکر می کند و گاه بدون ذکر منبع، به بیان سبب نزول می پردازد و این یکی از نقاط ضعف روش مفسّر است. به عنوان مثال ذیل آیه (وَلَهُ مَا سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ)^[۵۵۱] «و آنچه در شب و روز آرام [و تکاپو] دارد، از آنِ اوست و او شنواى داناست.»، سبب نزول آیه را بدون منبع مورد استفاده ذکر می کند و می نویسد: «در خبر آمده که سبب نزول این آیه آن بود که جمعى از کفار قریش گفتند که اى محمد۹ما را معلوم شده است که احتیاج و مسکنت ترا بر این کار می دارد که پیش گرفته ما به طریق توزیع براى تو از اشراف چندان مال براى تو حاصل کنیم که توانگرتر از جمله خویشان شوى به شرط آنکه از این دعوى رجوع نمایى حق تعالى فرمود که هر چه شب و روز بر آن مشتمل است از آن خداست اگر خواهد پیغمبر۹خود را چندان مال دهد که توانگر گردد.»^[۵۵۲]
۱۰-۲-۶- عدم توجه کافی به استفاده از آیات دیگر
با توجه به آنچه ملا فتح الله در مقدمه تفسیرش در مورد عدم نیاز قرآن به مفسّر و مبین خارج از خود، بیان کرد، انتظار می رفت وی توجه بیشتری به استفاده از آیات دیگر برای فهم و تفسیر آیات، داشته باشد.
۱۰-۲-۷- ذکر روایت بدون منبع و سند
یکی از کاستی هایی که به طور برجسته در تفسیر منهج الصادقین خود نمایی می کند و خواننده خیلی زود متوجه آن می شود، عدم ذکر اسناد حدیث است.^[۵۵۳] با توجه به اینکه وی در جاهای مختلفی از جمله فضیلت سور، مباحث صرفی و نحوی، اخلاقی، کلامی و … از روایات استفاده می کند، شایسته بود اسناد روایت را متذکر می شد و بیان می کرد که حدیث را از چه منبعی گرفته است تا خواننده هنگام مطالعه با خیل روایات بدون منبع روبرو نشود.
۱۰-۲-۸- ذکر روایات بدون بررسی و مسامحه در نقل برخی اخبار و روایات
ملا فتح الله کاشانی مانند برخی دیگر از مفسّران در تفسیر خویش اخباری آورده است که درستی آن معلوم نیست و در مجعول بودن آن ها کمتر کسی تردید می کند. اکثر این کونه اخبار در تفسیر منهج الصادقین مربوط به قصص پیامبران:است. در حالی که شایسته بود مفسّر بزرگواری همچون ملا فتح الله قبل از ذکر چنین روایاتی آنها را جرح و تعدیل کرده و از ورود آنها به تفسیرش جلوگیری می نمود. به عنوان مثال می توان به روایتی که وی در بیان طول قد حضرت آدم۷ذکر کرده است، اشاره کرد. وی در این باره می نویسد: « قبل از آن که آدم را به آسمان برند طول قامت او هزار گز بود و در روایت آمده که در حالت قیام سر او محاذى ابر بود و چون هوام و سباع از او هراسان بودند حق تعالى در حین هبوط قامت او را شصت گز کرد و چون بزمین آمد عصائى از مورد بهشت که چهل گز طول آن بود همراه خود آورد.»^[۵۵۴]
فصل هفتم: در نظر گفتن انواع دلالت ها در تفسیر منهج الصادقین
کسی که در صدد فهم و تفسیر کلام الهی است، باید به انواع مختلف دلالت ها توجه کافی داشته باشد. در نظر گرفتن دلالت ها در تفسیر قرآن سبب استفاده فراوان تر و استخراج نکات بیشتر از آیات قرآن می شود و مفسّر فهمی دقیق تر و صحیح تر از آیات را به دست می آورد. به این لحاظ توجه به انواع دلالت ها به عنوان یکی از قواعد مهم در تفسیر قرآن مطرح است.
بحث از انواع دلالت ها و تاثیر آن در فهم متون در علوم مختلفی از جمله علم منطق، اصول و همچنین علوم قرآنی مطرح می شود و هر کدام از عالمان این علوم در بخشی از مباحث خود به این موضوع پرداخته و مطالبی را در این زمینه بیان کرده اند. ما در این جا ابتدا به تعریف و بیان انواع دلالت هایی که در فهم و تفسیر قرآن تاثیر دارند، پرداخته و سپس میزان توجه ملا فتح الله کاشانی را به این دلالت ها در تفسیر منهج الصادقین بررسی می کنیم.
۱- تعریف دلالت و اقسام آن
دلالت به معنای نشان دادن و کشف مدلول از وجود دال است؛ به سخنی دیگر دلالت عبارت است از بودن شى‏ء بر حالتى که علم به وجود آن، مستلزم انتقال به وجود شى‏ء دیگر باشد، مانند صداى کوبه در که انسان را از وجود کسى پشت در آگاه مى‏کند. در مثال یاد شده به صداى کوبه در «دالّ»، به کسى که پشت در است «مدلول» و به صفت و حالت پدید آمده براى صدا «دلالت» گویند. از دلالت به این معنا در اصول فقه، بخش الفاظ سخن گفته‏اند و مراد از آن، دلالت الفاظ بر معانی است.^[۵۵۵]
دلالت از حیث یاد شده، یعنی دلالت لفظ بر معنا، به سه قسم تقسیم می شود:
دلالت مطابقى که عبارت از دلالت لفظ است بر تمام معناى خود؛ مانند دلالت لفظ حسن بر فرد مُسَمّا به این نام یا دلالت انسان بر حیوان ناطق.
دلالت تضمنّى، دلالت لفظ است بر جزئى از معنا، مانند دلالت لفظ حسن بر سر و پاى فردى که به این نام خوانده مى‏شود یا دلالت انسان بر حیوان به جهت آن که انسان جزئی از حیوانات است.
دلالت التزامى، دلالت لفظ است بر ملازم عقلى یا عرفى معناى خود، مانند دلالت لفظ خورشید بر نور یا دلالت لفظ «حاتم» بر جود و بخشندگى یا دلالت انسان بر ضاحک.^[۵۵۶]
دانشمندان علم اصول انواع مختلفی برای دلالت ذکر کرده اند^[۵۵۷] ولی با توجه به تقسیمات صورت گرفته در این باره می توان انواع دلالت ها را این گونه بیان نمود:
۱-۱- دلالت اقتضاء:
اگر گوینده کلام معنایی را اراده کند ولی برای آن معنا لفظی را در کلام ذکر نکند، دلالت اقتضاء رخ داده است. سیوطی در الاتقان می نویسد: «اگر صحّت دلالت لفظ بر تقدیر متوقف باشد آن را «دلالت اقتضاء» نامند.‏»^[۵۵۸] صاحب کتاب «اصول التفسیر و قواعده» در این باره گفته است: اقتضاء، ‌دلالت لفظ بر معنای خارج (از مدلول) است که درستی یا صحت شرعی یا عقلی سخن وابسته به آن است.^[۵۵۹]
یکی از دانشمندان معاصر علوم قرآنی با در نظر گرفتن تعاریف مختلف درباره این دلالت، آن را این گونه تعریف می کند:
«دلالت اقتضاء دلالت کلام است بر معنایی که گوینده، لفظی برای آن ذکر نکرده، ولی به لحاظ این که صدق یا صحت عقلی یا شرعی یا لغوی کلام وی متوقف بر آن است، قطعا مقصود او بوده است.»^[۵۶۰]
به عنوان مثال در آیه (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ…)^[۵۶۱] «بر شما حرام شده است: مردار…»، به جهت آنکه این تحریم شامل نگاه کردن به مردار نمی شود، صحت عقلی آیه اقتضاء می کند که لفظی در تقدیر باشد در نتیجه باید واژه «اکل» را در تقدیر گرفت، تا این سخن، عاقلانه بوده، مفاد درستی بیابد. یعنی خوردن مردار بر شما حرام شده است.
و یا در حدیث«لَا صَلَاهَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ إِلَّا فِی‏ الْمَسْجِدِ»^[۵۶۲] که از امام علی۷نقل شده است صدق کلام و صحت آن اقتضاء می کند که لفظ«کامله» در تقدیر باشد چرا که نفی در کلام معصوم۷مربوط به کمال نماز است نه اصل آن.
همچنین در آیه (فَلْیَدْعُ نَادِیَه)^[۵۶۳] « [بگو] تا گروه خود را بخواند.»، به دلیل این که «نادی» مکان است و نمی تواند فرا خوانده شود، بـدون مقدر گرفتن یک لفظ، کلام عقلا نمى تواند صحیح باشد و صحت عقلی کلام ایجاب می کند که براى استوار شدن جمله بـایـد چـیـزى را در تـقـدیـر گـرفـت و آن کـلمه (اهل) است که در آن صورت معناى آیه چنین مى شود: پس هم مجلسیان یا هم انجمنان(گروه) خود را بخواند.
و یا مثل قول شاعر که می گوید:
«نحن بما عندنا و انت بما عندک راض و الرای مختلف»
یعنی ما به آنچه نزد خودمان است، راضی هستیم و تو نیز به آنچه نزد خودت است راضی هستی و نظرات مختلف می باشد.
که صحت لغوی این کلام متوقف بر آن است که لفظ«راضون» در (نحن بما عندنا راضون) در تقدیر باشد به دلیل این که «راضون» خبر برای نحن است و «راض» که مفرد است نمی تواند خبر برای نحن باشد.
با توجه به مطالب فوق می توان دلالت اقتضاء را این گونه تعریف کرد: هنگامى که صدق یک سخن یا صحت شرعى و یا عـقـلى یا لغوی آن به مفهومى خارج از لفظ بستگى داشته باشد دلالت کلام بر آن مفهوم مقدر را دلالـت اقـتـضـا نـامند, چرا که استوارى کلام چنین مفهومى را اقتضاء مى کند. در نتیجه دلالت اقتضاء، دلالتى برخاسته از خـودالـفـاظ نیست، بلکه به واسـطـه مفهومی خارجی و زاید به وجودآمده که صدق یا صحت عقلی یا شرعی یا لغوی کلام آن را اقتضا مى کند.
۱-۲- دلالت تنبیه
دلالت تنبیه که دلالت ایماء نیز نامیده می شود، همانند دلالت اقتضاء است، با این تفاوت که صحت آن نیازی به تقدیر ندارد. به عبارت دیگر هر گاه گوینده کلام غیر از معنایی که از کلام وی فهمیده می شود، معنای دیگری را نیز اراده کند، بدون این که در اراده این معنا لفظی در تقدیر باشد، دلالت کلام وی بر معنای دوم «دلالت تنبیه یا ایماء» نامیده می شود.
در هر دو نوع دلالت معنایی که از عبارت به دست می آید، مقصود گوینده است با این تفاوت که در دلالت اقتضاء این معنا با در نظر گرفتن تقدیر در کلام به دست می آید ولی در دلالت تنبیه سیاق و دیگر قراین موجود در کلام سبب فهم آن معنا می شود. به عنوان مثال اگر فردی که یکی از ارکان نماز را عمدا یا سهوا فراموش کرده است از حکم آن سوال کند و فقیه در پاسخ وی بگوید که «نمازت را اعاده کن»، دلالت تنبیه یا ایمای این پاسخ آن است که فراموش کردن عمدی یا سهوی یکی از ارکان در نماز موجب بطلان آن است. و یا وقتی گفته می شود«خورشید طلوع کرده است» دلالت تنبیه دارد براین که وقت نماز صبح گذشته است. یا مثل گفته شخصی که می گوید «من تشنه ام» که دلالت تنبیه بر این دارد که وی طلب آب می کند.
۱-۳- دلالت اشاره
هرگاه عبارت علاوه بر مدلول لفظی خود بر آنچه که مقصود گوینده نیست، دلالت کند، این دلالت را دلالت اشاره می نامند. معنای بدست آمده از طریق دلالت اشاره، مانند دلالت اقتضاء متوقف بر تقدیر، یا مانند دلالت تنبیه متوقف بر دیگر قراین موجود در کلام نیست. سیوطی در الاتقان در این باره می نویسد:« اگر صحت دلالت لفظ متوقف بر تقدیر نباشد و لفظ بر آنچه مقصود نیست دلالت نماید، آن را «دلالت اشاره» گویند، مانند دلالت فرموده خداى تعالى: (أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلى‏ نِسائِکُمْ)^[۵۶۴] «در شبهاى روزه، همخوابگى با زنانتان بر شما حلال گردیده است.»، بر صحت روزه کسى که با حال جنابت صبح کند، چون مباح بودن جماع تا طلوع فجر مستلزم آن است که در قسمتى از روز جنب باشد و این استنباط از محمد بن کعب قرظى حکایت شده است. ^[۵۶۵]» ^[۵۶۶]
با توجه به تعریفی که از دلالت اشاره بیان کردیم در آیه شریفه (وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ)^[۵۶۷] «و زنانِ طلاق داده شده، باید مدّتِ سه پاکى انتظار کشند»، که مدلول لفظی آن مدت زمان عده زن مطلقه است، دلالت اشاره بر اباحه ازدواج او بعد از اتمام زمان عده، دلالت می کند.
مدلول اشاری ممکن است از یک کلام استنباط شود مانند مثال فوق و یا این که از دو کلام استنباط شود مانند دلالت آیه ی(وَحَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا)^[۵۶۸]« و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سى ماه است» و آیه ی(وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْن)^[۵۶۹] «و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند.»، بر اینکه‌ کمترین مدّت حمل شش ماه است؛ با این توضیح که مدلول لفظی آیه اول، به مجموع دوران حمل و رضاع که سى ماه است، دلالت دارد و مدلول لفظی آیه ی دوم، مدت کامل رضاع را دو سال مى‌داند، که با کم کردن ۲۴ ماه (دو سال) از سى ماه، اقلّ حمل- که شش ماه است- به دست مى‌آید و این مدلول اشاری است که از دو آیه به دست می آید.
در بیان تفاوت بین دلالت اشاری با دلالت اقتضاء و تنبیه باید گفت که مدلول اشاری بدست آمده با بهره گرفتن از دلالت اشاری بر خلاف معنای بدست آمده در دلالت اقتضاء و تنبیه، مقصود گوینده نیست. به علاوه این که – همان طور که قبلا اشاره شد- این مدلول وابسته به تقدیر در کلام یا دیگر موجود در کلام نمی باشد.
نکته دیگر در باره حجیت این دلالت ها است و آن این که در حجیت دلالت اقتضاء و تنبیه شکی نیست به جهت آن که حجیت آن ها از باب حجیت ظواهر کلام است؛ اما در مورد حجیت دلالت اشاری باید گفت که این نوع دلالت از باب حجیت ظواهر کلام حجت نیست، بلکه حجیت آن از باب حجیت لوازم عقلی است.^[۵۷۰]
۱-۴- دلالت مفهومی کلام
مفهوم در لغت به معنای دانسته شده و آنچه به فهم و ادراک در آید، آمده است^[۵۷۱] و در اصطلاح نیز تعاریف مختلفی^[۵۷۲] برای آن بیان شده است؛ مظفر در اصول الفقه برای مفهوم سه معنا ذکر کرده است:
الف) معنایی که از مدلول لفظ فهمیده می شود به عبارت دیگر مدلول یا همان معنای لفظ است.
ب) آنچه که مقابل مصداق است و مراد از آن هر معنایی است که از کلام فهمیده می شود به عبارت دیگر هر چیزی که وجود ذهنی دارد در برابر آنچه وجود عینی دارد(مصداق).
ج) آنچه که مقابل منطوق است و این معنا اخص از دو معنای فوق است و مقصود بحث ما نیز همین معنا است و آن اصطلاحی اصولی است که مختص مدلولات التزامی است و معنایی است که مستقیماً از کلام فهمیده نمی شود در برابر معنایی که مستقیماً از کلام فهمیده می شود(منطوق). به عبارت دیگر معنایی که حاصل دلالت مطابقی کلام نیست، بلکه کلام التزاماً بر آن دلالت می کند.^[۵۷۳]
در اصطلاحات الاصول نیز آمده است مفهوم که مدلولی است که در کلام نیست، ولی از کلام استنباط و فهمیده می‌شود، به خلاف منظوق که مدلولی که مستقیماً از لفظ و کلام فهمیده می‌شود.^[۵۷۴]
با توجه به مطالب فوق می توان فهمید که مفهوم در اصطلاح اصولی ها در مقابل منطوق آمده و عبارت از معنایی است که از معنا و مدلول کلام فهمیده می شود و لفظی برای آن در کلام نیامده است. به عنوان مثال وقتی گفته می شود: «اگر فردا باران نیاید به مسافرت خواهیم رفت.» مضمون جمله منطوق آن است و مفهوم آن این است که«اگر باران بیاید به مسافرت نخواهیم رفت.» و یا در حدیثی که از امام صادق۷نقل شده، آمده است: «إِذَا کَانَ‏ الْمَاءُ قَدْرَ کُرٍّ لَمْ‏ یُنَجِّسْهُ شَیْ‏ءٌ؛ یعنی وقتی آب به اندازه کر باشد، به وسیله ملاقات دیگر نجاسات نجس نخواهد شد.»^[۵۷۵] این منطوق جمله است و مفهوم آن این است که اگر آب به اندازه کر نشد، در اثر ملاقات با نجاسات، نجس می شود.
در قرآن کریم نیز جمله هایی آمده است که مفهوم دارند از جمله آیه شریفه (وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا)^[۵۷۶] «و چون از احرام بیرون آمدید [مى‏توانید] شکار کنید.» و آن‏گاه که از احرام بیرون آمدید، صید کردن برایتان مجاز است.» که در اثر شرطیه بودن آن، دارای مفهوم است و علاوه بر مجاز بودن صید در هنگام محرم نبودن که منطوق جمله است، مفهومی از جمله نیز قابل برداشت است و آن این که در حال احرام، صید کردن جایز نیست.
مفهوم بر دو قسم است: اول مفهوم موافق و آن مفهومی است که حکم آن با منطوق موافق باشد به عبارت دیگر از جهت نفی و اثبات(حرمت و وجوب) موافق با ظاهر کلام باشد. مثلا در آیه (إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا)^[۵۷۷] «در حقیقت، کسانى که اموال یتیمان را به ستم مى‏خورند،»، منطوق آن حرمت خوردن اموال یتیم است و مفهومی که از کلام استفاده می شود این است که سوزاندن اموال یتیمان نیز حرام است. از آن جا که مفهوم و منطوق این آیه شریفه هر دو مثبت است، به مفهوم آن مفهوم موافق اطلاق می شود. در مورد حجیت مفهوم موافق هیج نزاعی نیست و این مفهوم به دلیل حجت بودن ظاهر کلام، معتبر است.
دوم مفهوم مخالف و آن مفهومی است که حکمش با منطوق مخالف باشد به عبارت دیگر مفهومی است که از نظر نفی و اثبات مخالف با مدلول لفظی کلام باشد. مانند(إِن جَاءکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَیَّنُوا)^[۵۷۸] که مدلول ظاهری آیه وجوب تبین در باره خبر فاسق است اما مفهوم مخالفش آن است که اگر غیر فاسق خبرى آورد واجب نیست درباره خبر او کاوش کنیم. و منطوق(مدلول ظاهری) آیه مثبت و مفهوم آن منفی است (عدم وجوب تبین در خبر غیر فاسق).‏ ^[۵۷۹]
مفهوم مخالف خود به شش نوع تقسیم می شود که عبارت است از: مفهوم شرط، مفهوم وصف، مفهوم غایه، مفهوم حصر، مفهوم عدد و مفهوم لقب مظفر در اصول الفقه به تفصیل به بیان عر کدام از انواع مفهوم شرط پرداخته است و در مورد حجیت آن ها گفته است که نزاع در باب حجت بودن مفهوم مخالف، نزاع صغروی است نه کبروی، یعنی بحث در این است که مثلاً آیا جمله شرطیه مفهوم دارد یا نه؟ بدیهی است که اگر دارای مفهوم باشد، حجیت مفهوم هم مانند حجیت منطوق خواهد بود. نه این که پس از ثبوت مفهوم بخواهیم در مورد حجیت آن بحث کنیم. بنابراین حجیت مفهوم همانند حجیت منطوق از راه اصاله الظهور و… قابل اثبات است و برای هر یک از متکلم و سامع قابل احتجاج می‌باشد.^[۵۸۰]