کشت و کار اکلیل کوهی اهداف مختلفی را می‌تواند داشته باشد: به عنوان گیاه دائمی و همیشه سبز نقش مهمی در طراحی فضای سبز بازی می‌کند در سال‌های اخیر کشت اکلیل کوهی در پارک‌ها و حاشیه خیابان‌ها و باغچه خانه‌ها بسیار رواج یافته است. در اطرف مزارع به صورت یک گیاه پرچینی عمل نموده از خسارت بادهای تند کاسته و باعث جلوگیری از فرسایش خاک می‌شود. در برخی استان‌ها در زمین‌های که امکان کاشت گیاهان زراعی وجود نداشته کشاورزان به کشت این گیاه و فروش آن به کارخانه‌های صنایع دارویی مبادرت ورزیده‌اند (باغستانی، ۱۳۹۰).
مراحل و فرایند تولید
از طریق کاشت دانه‌های رسیده، قلمه زدن و خوابانیدن تکثیر می‌شود. بهترین روش تکثیر این گیاه قلمه است. بدین طریق که در بهار یا پائیز سر شاخه‌های این گیاه را در ماسه کاشته و در محل مناسبی نگهداری می‌کنند که پس از ۲ الی ۳ ماه قلمه‌ها ریشه‌دار شده و سپس آنها را به محل اصلی منتقل می‌کنند (باغستانی، ۱۳۹۰). معمولاً فاصله کاشت بوته‌ها ۷۰ الی ۱۰۰ سانتیمتر است و تراکم کشت آن در هکتار ۱۰۰۰۰ الی ۱۲۰۰۰ بوته در هکتار است (عمویی، ۱۳۸۸). برای کاشت این گیاه در زمین در پائیز شخم عمیقی زده می‌شود و کود حیوانی و شیمیایی بر حسب نیاز با توجه به توصیه آزمایشگاه داده می‌شود. روی این گیاه آفت و یا بیماری خاصی مشاهده نمی‌شود و حتی در زمین‌های آلوده به نماتد بخوبی رشد می‌کند و محصول می‌دهد (همچنین اسطوخودوس) از طریق کاشت دانه‌های رسیده، قلمه زدن و خوابانیدن تکثیر می‌شود. بهترین روش تکثیر این گیاه قلمه است که هم از نظر اقتصادی مرقون به صرفه، و هم از لحاظ کیفی و عملکرد بالاترین سطح را دارا می‌باشد (عمویی، ۱۳۸۸).

شرایط کشت گیاه رزماری: شرایط ضروری جهت کشت رزماری شامل، نیاز آبی، نیاز خاکی، نیاز کودی، تاثیر نور، تاثیر دما و رطوبت، تاثیر شوری و pH می‌باشد (جعفری نیا، ۱۳۸۸). نور محیط زیاد “آبیاری و رطوبت کمی مرطوب” دمای ایده‌ال ۲۲ درجه سانتی‌گراد” خاک و تغذیه شنی و ماسه‌ای با زهکشی بالا” خنثی یا قلیایی" pH مناسب ۵/۶ تا ۷ است (جعفری نیا، ۱۳۸۸). رزماری گیاهی است مقاوم به سرما و شرایط خشکی و این خصوصیت‌ها سبب شده است که در اکثر مناطق قابل کشت باشد. رزماری بومی مناطق مدیترانه است و در اکثر مناطق کشورمان به صورت محدود یا وسیع کشت می‌گردد. رزماری در بسیاری از کشورهای اروپایی به صورت وسیع کشت می‌شود (جعفری نیا، ۱۳۸۸)‌‌.

کود دهی

هنگام کاشت و پس از انجام شخم عمیق از کود حیوانی به میزان ۱۰ الی ۱۵ تن در هکتار و در طول فصل رشد از کود دامی ‌یا کود کامل ( K‌‌، P‌‌، N ) در ۲ الی ۳ نوبت استفاده می‌شود که بین ردیف‌های کشت کود اضافه می‌شود. دوره آبیاری بین ۷ تا ۱۰ روز می‌باشد (عمویی، ۱۳۸۸).

آفات و بیماری‌ها

آفات خاصی که به طور جدی به رزماری آسیب وارد کند وجود ندارد ولی رزماری به بیماری قارچی مبتلا می‌شود که مهمترین آن Rhizoctoniasolan می‌باشد که با قارچ کش بنومیل یا مانکوزب قابل درمان
می‌باشد. (عمویی، ۱۳۸۸)

روش برداشت رزماری

برداشت زمانی انجام می‌شود که گیاه در حال گل دادن می‌باشد، گل‌ها در فروردین تا اوایل خرداد ظاهر می‌شوند. به صورتی که سرشاخه‌ها به طول ۳۵ – ۳۰ سانتیمتر برداشت می‌شوند. معمولاً برگ‌ها را پس از چیدن در سایه خشک می‌کنند و برای اسانس‌‌گیری اگر بخواهند اسانس بگیرند به سرعت به محل تقطیر و کارخانه فرآوری منتقل می‌کنند (عمویی، ۱۳۸۸). معمولاً از هر ۱۰۰ کیلوگرم سرشاخه گلدار ۲۰۰ الی ۶۰۰ گرم اسانس استخراج می‌شود که در عطرسازی، تهیه صابون و فرآورده‌های زیبایی و ادکلن کاربرد دارد (عمویی، ۱۳۸۸). باید دقت کرد که گیاه سخت و چوبی نشود زیرا قسمت‌های چوبی در فرایند اسانس‌‌گیری باعث تولید بوی نامطبوعی در اسانس می‌شود (عمویی، ۱۳۸۸)‌‌.

ویژگی‌های سلامت‌آوری رزماری

- برگ رزماری حاوی ترکیبات شیمیایی هستند که در جلوگیری از بیماری‌ها و افزایش سطح سلامت، بسیار مفید و موثر است (عمویی، ۱۳۸۸). - قسمت‌هایی از این گیاه بخصوص گل آن حاوی آنتی اکسیدان فنولی به نام”رزمارینیک اسید“ و همچنین روغن‌های فراری مانند سینئول، کامفن، برنئول، برنیل استات و آلفا پینن … می‌باشد که خواص بیشمار سلامت‌آوری دارند. این ترکیبات دارای خواص ضد التهابی، ضد فساد، ضد حساسیت، ضد قارچ و گندیدگی می‌باشند (جعفری نیا، ۱۳۸۸). - ۱۰۰ گرم از برگ این گیاه تنها حاوی ۱۳۱ کالری بوده و بدون کلسترول می‌باشد. همچنین حاوی مقادیر بسیار بالایی فیبر است (جعفری نیا، ۱۳۸۸)‌‌.
- رزماری به طور معجزه‌آسایی غنی از خانواده ویتامین ب مانند اسید فولیک، پانتوتنیک اسید، پیریدوکسین و ریبوفلاوین می‌باشد. یکی از گیاهانی است که دارای مقادیر بسیار بالایی از فولات (۱۰۹ میکروگرم در ۱۰۰ گرم) است. اهمیت فولات در ساخت DNA و در مرحله پیش‌ حاملگی می‌باشد. چرا که از صدمه به کانال‌های عصبی در نوزادان جلوگیری می‌کند (جعفری نیا، ۱۳۸۸).
- این گیاه حاوی مقادیر خوبی از ویتامین A (۲۹۲۴ واحد بین‌المللی در ۱۰۰ گرم) است. چند برگ از آن می‌تواند نیاز روزانه به ویتامین آ را برآورده کند. ویتامین آ دارای خواص آنتی اکسیدانی بوده و برای بینایی، سلامتی غشاء مخاطی و پوست ضروری است. مصرف غذاهای طبیعی غنی از ویتامین A موجب کاهش خطر ابتلا به سرطان ریه و حفره دهانی می‌گردد (جعفری نیا، ۱۳۸۸).
- برگ تازه رزماری منبع خوبی برای ویتامین سی است. مقدار آن ۲۲ میلی‌گرم در هر ۱۰۰ گرم برگ است. ویتامین سی برای ساخت کلاژن در بدن مورد نیاز است. کلاژن، اصلی‌ترین پروتئین ساختاری، جهت حفظ سلامت دیواره رگ‌های خونی، پوست، استخوان و اندام‌ها ضروری است. مصرف مداوم غذاهای غنی از ویتامین سی، موجب افزایش توان سیستم ایمنی در مقابل با بیماری‌های عفونی و پاکسازی بدن از رادیکال‌های آزاد و عوامل پیری می‌گردد (جعفری نیا، ۱۳۸۸)‌‌.
- گیاه رزماری، چه به صورت تازه و چه به صورت خشک، منبع غنی‌ای از پتاسیم، کلسیم، آهن، منگنز، مس و منیزیوم است. پتاسیم ماده مهم برای مایع سلولی است که تنظیم ضربان قلب و فشار خون را بر عهده دارد. منگنز به عنوان یک کو-فاکتور در ساخت آنزیم‌های آنتی اکسیدانی نقش دارد (جعفری نیا، ۱۳۸۸).
- این گیاه منبع خوبی از آهن است. مقدار آن ۶/۶۵ میلی گرم در هر ۱۰۰ گرم برگ تازه می‌باشد. آهن ترکیب اصلی مورد نیاز در هموگلوبین خون است (امیدبیگی، ۱۳۷۶).

اهمیت دارویی بودن رزماری

تحقیقات خواص ضد اسپاسم ماهیچه‌های صاف و قلب، کاهش استرس، تسکین سردرد، تسکین آسم
و درمان برونشیت رزماری را تأیید کرده است. اکلیل کوهی به علت خون‌رسانی بهتر به سلول‌ها در جلوگیری از ریزش مو تا حدی موثر است. اکلیل کوهی با نام عمومی رزماری گیاهی است علفی، پایا، دارای ساقه‌‌ای چوبی به ارتفاع نیم تا یک متر با برگ‌های سبز، دائمی و بسیار معطر، متقابل با کناره برگشته، باریک و دراز و نوک تیز. سطح فوقانی برگ آن به رنگ سبزو سطح تحتانی به علت وجود کرک‌ها سبز مایل به سفید است. گل‌های این گیاه کوچک و به رنگ آبی روشن است که در کنار برگ‌ها می‌روید. قسمت مورد استفاده آن برگ و سرشاخه‌های گل‌‌‌‌‌دار آن است. اسانس آن از قسمت هوایی تهیه می‌شود. رزماری در طب سنتی به عنوان بندآورنده‌‌‌ی خون، مقوی، ضدنفخ، ضداسپاسم و معرق کاربرد دارد. عصاره و روغن فرار آن، به منظور سقط جنین و افزایش خون‌‌‌ریزی قاعدگی، مصرف می‌شود. کاربرد عصاره‌‌‌ی رزماری در مواد آرایشی بسیار متداول است و شواهد، خبر از تأثیر لوسیون آن در تحریک رشد مو و جلوگیری از کچلی می‌دهد. گزارش‌های تاریخی مربوط به مصرف درمانی رزماری، به عنوان یک گیاه دارویی موجود می‌باشد. رزماری از قدیمی‌ترین گیاهان شناخته شده‌‌‌ی دارویی است که از قرن‌ها پیش، برای تقویت حافظه و فعالیت مغزی به کار می‌رفته است. جغرافیایی اکلیل کوهی، گیاه بومی نواحی مدیترانه است؛ ولی در نواحی مختلفی از جهان کشت می‌گردد. این گیاه از نواحی اسپانیا، مراکش، یوگسلاوی سابق و تونس صادر می‌شود. ترکیبات مهم‌ترین ترکیب این گیاه ۵/۲-۱ درصد اسانس می‌باشد. مواد موجود در اسانس رزماری شامل بورنئول، لیمونن، کامفن، ۱و ۸ سینئول، کامفر و آلفاپی نن است. ترکیبات اسانس نیز به محل و شرایط کشت ارتباط دارد. ترکیبات دیگر گیاه اسیدهای فنلی از جمله اسید روزماریک، اسید کافئیک و اسید کلروژنیک هستند (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).
تحقیقات متعددی خاصیت ضد سرطان آن را اثبات کرده و اسید کارنوزیک موجود در آن دارای خاصیت قوی ضد ایدز (Hiv) است همچنین سالیسیلات به مقدار زیاد، فلاوونوئیدها، ترکیبات تلخ دی ترپنی مانند کارنوزول و ترکیبات تری ترپتی، اجزای تشکیل‌‌‌‌دهنده دیگر این گیاه هستند (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).
اثرات مهم مصارف داخلی‌‌: مقوی معده، محرک هضم و ترشح معدی و صفراآور است. چندین مطالعه، خواص ضد اکسیدان آن را اثبات کرده است؛ به طوری که این خاصیت رزماری از چای سبز کمتر و از ویتامین E بیشتر است. تحقیقات دیگری خواص ضد اسپاسم ماهیچه‌های صاف و قلب، کاهش استرس، تسکین سردرد، تسکین آسم و درمان برونشیت آن را تأیید کرده است. تحقیقات متعددی خاصیت ضد سرطان آن را اثبات کرده و اسید کارنوزیک موجود در آن دارای خاصیت قوی ضد ایدز (Hiv) است اسانس رزماری که اصلی‌ترین ترکیب آن است دارای خاصیت ضد میکروب، ضد ویروس و ضد قارچ می‌باشد. افزودن چند برگ رزماری به غذاهای گوشتی، هضم غذا را سرعت می‌بخشد. یکی از مصارف عمده رزماری به عنوان نگه‌دارنده و ضد اکسیدان، در لیکورها و صنایع گوشت و چربی می‌باشد. محققان دریافتند، این گیاه هورمون‌های استروژن را که باعث بروز سرطان سینه می‌شود غیرفعال می‌سازد. عصاره این گیاه، با محافظت از مواد تشکیل‌‌‌‌دهنده سلول‌های پوست از آسیب‌های پوستی مربوط به سن مانند چین و چروک پیش‌‌گیری می‌کند. مصرف منظم عصاره رزماری، عملکرد کلیه را بهبود می‌بخشد، جریان ادرار را افزایش می‌دهد و ماده معدنی لازم مانند سدیم و پتاسیم را حفظ می‌کند. از آن جا که این گیاه خاصیت ضدباکتریایی دارد، پارچه آغشته به چای این گیاه را به زیر بغل بمالید تا بوی نامطبوع از بین برود. برای به هوش آوردن فرد، پارچه آغشته به چند قطره روغن رزماری را جلوی بینی فرد قرار دهید. رزماری گردش خون به سر و مغز را افزایش می‌دهد. این گیاه سیستم دفاعی بدن را تقویت می‌کند و ورم را کاهش می‌دهد. روغن رزماری خاصیت ضدعفونی کننده دارد و به عنوان دهان‌شو برای رفع بوی نامطبوع دهان به کار برده می‌شود. ماساژ دادن منظم پوست با این روغن پوست را تقویت می‌کند و خشکی پوست را نیز از بین می‌برد. مصارف موضعی در پماد و لوسیون‌ها به عنوان ضد درد، مسکن روماتیسم مفاصل، و تسکین درد ماهیچه‌ها مصرف می‌شود. هم چنین محلول‌های آن به صورت حمام جهت تحریک گردش خون موضعی موثر است. در طب عوام از محلول‌ها با اشکال موضعی آن جهت اگزما و زخم‌ها نیز استفاده می‌شود. رزماری دارای خاصیت حشره‌کش است. طریقه و مقدار مصرف تهیه چای: به ۵- ۲ گرم از خرد شده گیاه (برگ و سرشاخه‌های گل دار) یک لیوان آب جوش اضافه کرده و پس از ۱۵ دقیقه صاف کرده و میل شود. تهیه محلول حمام: به ۵۰ گرم از خرد شده گیاه (برگ و سرشاخه‌های گل‌دار) یک لیتر آب اضافه کرده و به مدت ۱۰- ۵ دقیقه می‌جوشانیم. سپس مدت ۳۰- ۱۵ دقیقه به حال خود می‌گذاریم. آن گاه محلول را صاف نموده و آن را به آب وان حمام اضافه می‌کنیم. همچنین می‌توان محلول صاف شده را به بدن مالید و یا جهت تقویت موی سر روی سر ریخته و با انگشتان چند دقیقه‌ای پوست سر را ماساژ داد. در این عمل اسانس‌های موجود در محلول باعث تحریک گردش خون پوست شده و به علت خون‌رسانی بهتر به سلول‌ها در جلوگیری از ریزش مو تا حدی موثر است. داروهای گیاهی تهیه شده از رزماری دو دسته هستند. در یک دسته از اسانس رزماری استفاده شده که شامل پماد، لوسیون، کرم و روغن‌های حمام و ماساژ و غیره هستند. در دسته دیگر از عصاره هیدروالکلی آن به صورت محلول‌های خوراکی به عنوان ضد نفخ و مقوی معده استفاده می‌شوند. مهم‌ترین اثرات گزارش شده اکلیل کوهی سقط جنین‎کننده، ضد درد، ضد آلزایمر، ضد آریتمی، ضد باکتری، ضد آترواسکلروز، ضد سرطان، ضد شکنندگی عروق، ضدتشنج، ضدورم، ضدموتاژن، ضداکسیدان، ضدسم، ضدپروستاگلاندین، ضدتب، ضدعفونی کننده، معرق، ضدنفخ، ضداسپاسم، ضدویروس، ضدقارچ، ضدحشره، محرک، هضم کننده، ادرارآور، قاعده آور، محافظ کبد مقوی معده(باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).
نکات قابل توجه:
- گیاه اکلیل کوهی بر اثر ماندن و کهنه شدن اسانس خود را از دست می‌دهد و آثار آن کم می‌شود، لذا بهتر است از گیاهان خشک‌تر استفاده نمود. در این صورت هر چه بوی آن قوی‌تر باشد بهتر است (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).
- برای خشک کردن گیاه باید آن را در سایه خشک نمود تا از هدر رفتن اسانس آن در گرما جلوگیری شود.
- برای نگه‌داری گیاه بهتر است در ظروف فلزی و یا شیشه‌ای قرار گیرد. ماساژ دادن منظم پوست با این روغن پوست را تقویت می‌کند و خشکی پوست را نیز از بین می‌برد.
- در تحقیقاتی که در سال ۱۳۸۰ توسط صالحی سورمقی و همکاران در دانشکده داروسازی تهران بر روی اسانس اکلیل کوهی ناحیه تهران صورت گرفت مشخص شد که ترکیبات اصلی آن شامل verbenone به میزان ۲۴ درصد، a-pinene به میزان ۵/۱۸ درصد، cineolو ۱ به میزان ۵/۱۱ درصد، camphorبه میزان ۳ درصد، borneol به میزان ۷ درصد و terpineol a-به میزان ۴ درصد می‌باشند (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).
- در تحقیقات مذکور مشخص شد که اسانس گیاه ایران در مقایسه با انواع ترکیه، کوبا، اسپانیا، و ایتالیا و الجزایر از کیفیت خوبی برخوردار است. در این مقایسه مشخص شد که اسانس کوبا و اسپانیا با هم شباهت دارند. هم چنین دو اسانس ترکیه و الجزایر به هم شبیه بودند و اسانس گیاه ایران با چهار کشور مذکور تفاوت چشم‌‌گیری داشت که می‌تواند مربوط به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی خاص ایران باشد (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).

مصارف دارویی

- اسید رزمارینیک یک آنتی اکسیدان پلی فنولی است که دارای خواص ضد باکتریایی قوی می‌باشد. نعناع، پونه و آویشن نیز دارای این آنتی اکسیدان هستند (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).
- روغن رزماری، استخراج شده از گل، حاوی روغن‌های فرار است. این ترکیبات انرژی‌زا، قابض، عرق‌آور و محرک هستند.
- روغن استخراجی از آن همچنین به عنوان یک ضد التهاب و تسکین‌‌‌‌دهنده درد نقرس، رماتیسم و عصب مفید و موثر است.
- عصاره رزماری زمانی که روی پوست سر استفاده می‌شود، باعث تحریک ریشه مو شده و از طاسی زودرس جلوگیری می‌کند. همچنین یک درمان موثر برای شوره سر می‌باشد (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).
- چای (دم‌ کرده) رزماری یک درمان خوب برای سردردهای عصبی، سرماخوردگی و افسردگی است (صمصام شریعت، ۱۳۷۴٫ باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).

آثار فارماکولوژیکی

آثار ضد میکروبی گیاه و روغن فرار رزماری و تعدادی از مواد مؤثره این گیاه علیه میکروب‌های زیر تأیید گردیده است. استافیلوکوکوس اورئوس، استافیلوکوکوس آلبوس، ویبریوکلرا، اشرشیاکلی، لاکتوباسیلوس برویس، پسودوموناس فلورسنس، رودوتورولا گلوتینیس، کورینه باکتریا (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).
آثار آنتی اکسیدانی فراکسیون‌های مختلفی از گیاه رزماری نیز در شرایط برون تنی و درون تنی بررسی و تأیید شده است. در برخی از این موارد، آثار فوق با آثار آنتی اکسیدان‌های شناخته شده‌ای نظیر Botylated Hydroxyanisole) BHA) و (Botylated Hydroxytoluene) BHT برابری می نماید. روغن فرار رزماری اثر مشخصی بر روی عضلۀ صاف ایلئوم خوکچه هندی دارد که این اثر مربوط به بورنئول موجود در روغن فرار بوده که در شرایط آزمایشگاهی به عنوان یک آنتاگونیست استیل کولین عمل می کند. همچنین در مطالعۀ دیگری اثر شل‌کنندگی روغن فرار رزماری بر روی اسفنکتر اودی (oddis sphincter) خوکچۀ هندی که قبلاً با مورفین منقبض شده به خوبی مشهود بوده است. آثار ضد التهاب، ضد کمپلمانی، آنتی اکسیدانی و آنتی گونادوتروپیک اسید رزمارینیک که یکی از مواد متشکلۀ اصلی گیاه رزماری می‌باشد نیز به اثبات رسیده است (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰). بر اثر مصرف خوراکی و یا استنشاق روغن فرار گیاه رزماری در موش، تحریک فعالیت لکوموتور دیده شده است که این اثر را به ۱و۸ ـ سینئول مربوط می‌دانند. اثر مهارکنندگی عصارۀ گیاه رزماری علیه فعالیت آنزیم اوره آز و اثر فلاونوئید دیوسمین موجود در رزماری در کاهش شکنندگی مویرگی از سایر خصوصیات مهم فارماکولوژیک گیاه محسوب می‌شوند (باغستانی و همکاران، ۱۳۹۰).

عملکرد اقتصادی

به منظور بررسی اقتصادی و مقایسه سود حاصله از تولید و فروش اسانس، به صورت خلاصه میزان سود حاصله از فروش گیاه سبز رزماری و فروش اسانس تولید شده از تولید در هکتار رزماری به شرح ذیل مورد ارزیابی و مقایسه قرار گرفته است (آمارنامه کشاورزی، ۱۳۹۰).
سود حاصله از فروش رزماری