چکیده
هدف این پژوهش:” ارائه مدل برنامه ریزی استراتژیک برای جاذبه های گردشگری شهرستان جیرفت ” که از شهرهای تاریخی ایران و در جنوب شرقی استان کرمان واقع شده، است. این شهرستان دارای قدمت چندین هزار ساله ، تمدنی بزرگ و کهن و جلوه گاه روشن تاریخ و یکی از پیشگامان تمدن بشری، دارای بافت تاریخی و فرهنگی و به دلیل برخورداری از طبیعت زیبا و باغات پرثمر، به هند ایران لقب گرفته است. و از پتانسیل بالایی برای توسعه و جذب گردشگران برخوردار است. در این پژوهش با در نظر گرفتن موارد فوق و درک این مطلب که برنامه ریزی برای توسعه جهانگردی به همان اندازه ضرورت دارد که برنامه ریزی برای هر نوع دیگر توسعه، برای آنکه موفق باشد و مشکلاتی را بوجود نیاورد، واجب است. سعی شده است ضمن پاسخگویی به این سوالها که سوات(SWOT) شهرستان جیرفت کدامند؟ و چارچوب و الگوی برنامه ریزی استراتژیک و همچنین مهمترین دلائل برای برنامه ریزی استراتژیک این شهرستان چیست؟ کمکی هر چند اندک به توسعه گردشگری شهرستان جیرفت شود.این پژوهش به لحاظ هدف از نوع تحقیقات کاربردی است و جامعه آماری آن کلیه کارشناسان و صاحبنظران گردشگری مطلع از جیرفت و جامعه ی محلی می باشند. ابزار پژوهش پرسشنامه ای است که پرسشنامه شماره (1) بین متخصصان و صاحبنظران گردشگری و پرسشنامه شماره(2) پس از تأیید روایی و پایایی، با توجه به حجم جامعه (بیش از هزار نفر) با بهره گیر از فرمول کوکران، تعداد 384 عدد در شهریور 1393 توزیع گردید. مجموعه یافته ها با بهره گرفتن از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی و ابزار (SWOT) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و استراتژی های چهارگانه مشخص، در نهایت با بهره گرفتن از مدل برنامه ریزی کمی ( QSPM) اولویت های راهبردی تعیین شد. نتایج نشان داد با توجه به پتانسیل گردشگری شهرستان جیرفت استراتژی تهاجمی در حال حاضر ، استراتژی مناسبی می باشد و بر اساس تکنیک (QSPM) اولین اولویت استراتژیک توسعه گردشگری در جیرفت “برنامه ریزی توسعه مقصد به عنوان قطب گردشگری مسئولانه یا اکوتوریسم” و پس از آن ” توسعه گردشگری فرهنگی- تاریخی و طبیعی در منطقه به عنوان عاملی جهت ایجاد امنیت پایدار” می باشند.
واژگان کلیدی: برنامه ریزی استراتژیک، جاذبه گردشگری، جیرفت.
فهرست مطالب
عنوان.شماره صفحه
فصل اول) کلیات تحقیق
مقدمه.1
بیان مساله3
اهمیت و ضرورت پژوهش.6
سوال های پژوهش.8
اهداف پژوهش.9
قلمرو زمانی تحقیق.9
قلمرو مکانی تحقیق.9
استفاده کنندگان از نتایج تحقیق9
جامعه و نمونه آماری.10
تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی تحقیق.10
1-11-1) جاذبه گردشگری.10
1-11-2) برنامه ریزی.11
1-11-3) استراتژی.12
1-11-4) برنامه ریزی استراتژی.12
1-11-5) جیرفت.14
فصل دوم) مبانی نظری
2-1) مقدمه17
2-2) سیر و سفر از دیدگاه قر18
2-3) سخنان بزرگان دین در مورد سفر.20
2-4) تعریف و مفهوم نظام گردشگری20
2-4-1) تعریف گردشگری20
2-5) پیشینه جهانگردی در استان کرمان.22
2-6) تاریخچه و منشأ برنامه ریزی استراتژیک.25
2-6-1) تاریخچه برنامه ریزی استراتژیک.25
2-6-2) تاریخچه برنامه ریزی استراتژیک در غرب28
2-6-3) تاریخچه برنام ریزی استراتژیک در ایران.31
2-7) مدل های نظری برنامه ریزی استراتژیک32
2-7-1) مدل برنامه ریزی استراتژیک پایه.32
2-7-2) مدل برنامه ریزی استراتژیک مبتنی بر هدف33
2-7-3) مدل برنامه ریزی استراتژیک تعدیلی34
2-7-4) مدل برنامه ریزی استراتژیک سناریویی.35
2-7-5) مدل برنامه ریزی استراتژیک ارگانیک.36
2-7-6) مدل برنامه ریزی استراتژیک استونر و فریمن.38
2-7-7) مدل برنامه ریزی استراتژیک برایسون.41
2-7-8) مدل برنامه ریزی استراتژیک دانکن.43
2-7-9) مدل برنامه ریزی استراتژیک دیوید.46
2-7-10) مدل برنامه ریزی استراتژیک هکس47
2-7-11) مدل برنامه ریزی استراتژیک پیرس و رابینسون.48
2-7-12) مدل برنامه ریزی استراتژیک گود اشتاین.49
2-7-13) مدل برنامه ریزی استراتژیک وایتمن.50
2-7-14) مدل برنامه ریزی استراتژیک دفت51
2-7-15) مدل برنامه ریزی استراتژیک گلوئیک53
2-8) ابعاد برنامه ریزی.54
2-8-1) بعد زمان در برنامه ریزی.54
2-8-2) بعد کاربرد در برنامه ریزی55
2-8-2-1) برنامه های تک کاربردی55
2-8-2-2) برنامه های دائمی56
2-8-3) بعد وسعت در برنامه ریزی56
2-8-3-1) برنامه ریزی استراتژیکو 56
2-8-3-2) برنامه ریزی تاکتیکی57
2-8-3-3) برنامه ریزی عملیاتی57
2-9) اهمیت برنامه ریزی جهانگردی.58
2-10) نظام دهی گوناگون مدل برنامه ریزی استراتژیک جهانگردی.62
2-11) مزایا و معایب الگوی استراتژیک برنامه ریزی جهانگردی.65
2-11-1) مزایا.65
2-11-2) معایب.66
2-12) برنامه ریزی توسعه گردشگری.66
2-13) سیر تحول برنامه ریزی گردشگری68
2-14) مراحل توسعه و تکامل گردشگری.70
2-15) سطوح برنامه ریزی توسعه گردشگری73
2-15-1) سطح بین المللی برنامه ریزی گردشگری.73
2-15-2) برنامه ریزی گردشگری در سطح ملی.73
2-15-3) برنامه ریزی گردشگری در سطح منطقه ای74
2-15-4) برنامه ریزی در سطح زیر منطقه ای.74
2-15-5) برنامه ریزی در سطح پهنه توسعه و کاربری زمین75
2-15-6) برنامه ریزی در سطح سایت.75
2 -15-7) طراحی تسهیلات76
2-16) بررسی تحقیقات انجام شده.76
2-16-1) تحقیقات انجام شده در داخل76
2-16-2) تحقیفقت انجام شده در خارج.78
2-17) ارائه مدل 79
2-17-1) ملاحظات خاص در طراحی مدل برنامه ریزی استراتژیک جهانگردی.79
فصل سوم)روش تحقیق و سیمای عمومی شهرستان جیرفت ، تبیین وضع موجود بخش های اقتصادی- اجتماعی شهرستان جیرفت
3-1) مقدمه83
3-2) جامعه آماری.83
3-3) نمونه آماری84
3-4) روش نمونه گیری84
3-4-1) انتحاب نمونه از بین متخصصان و صاحبنظران گردشگری.84
3-4-2) لنتخاب نمونه از بین جامعه میزبان8584
3-4-3) حجم نمونه85
3-5) روش پژوهش87
3-5-1) مرحله مطالعات کتابخانه ای.87
3-5-2) مرحله مطالعات میدانی87
3-5-3) تهیه و تکمیل پرسشنامه 88
3-6) روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.88
3-7) روایی پرسشنامه.89
3-8) پایایی پرسشنامه89
3-9) آزمون های آماری.90
3-10) نگاهی اجمالی به مطالعه موردی.90
3-10-1) وجه تسمیه جیرفت.90
3-11) سیمای عمومی شهرستان جیرفت91
3-11-1) ویژگی ها و شاخص های جغرافیایی.91
3-11-1-1) معرفی شهرستان91
3-11-1-2) تقسیمات کشوری شهرستان.91
3-11-1-3) آب و هوا.91
3-11-2) ویژگی ها و شاخص های جمعیتی شهرستان.92
3-11-2-1) جمعیت و نیروی انسانی.92
3-11-2-2) پیشینه تاریخی93
3-12) تبیین وضع موجود بخش های اقتصادی- اجتماعی شهرستان93
3-12-1) ویژگی ها و شاخص های اقتصادی تولیدی شهرستان93
3-12-1-1) بخش کشاورزی و منابع طبیعی.93
3-12-1-2)منابع طبیعی94
3-12-1-3) بخش منابع آب95
3-12-1-4) بخش صنعت و معدن.96
3-12-1-5) بخش محیط زیست.96
3-13) آثار تاریخی و جاذبه های دیدنی و گردشگری.97
3-13-1) آثار شهر دقیانوس و تپه های کنارصندل98
3-13-2) قلعه سموران99
3-13-3) موزه میراث فرهنگی100
3-13-4) گورخانه یا مقبره حیدری102
3-13-5) غار شعیب102
3-13-6) چاه آرتزین چمن102
3-13-7) بُندر دوساری103
3-13-8) آبشارها103
3-13-9) روستای دلفارد.104
3-13-10) سایر آثار تاریخی و اماکن دیدنی و مذهبی.105
3-13-11) صنایع دستی105
3-13-12) آداب و رسوم106
3-13-13) جشن سده.108
فصل چهارم) تجزیه و تحلیل یافته ها
4-1) مقدمه.111
4-2) بررسی شاخص های دموگرافیک و سوالات توصیفی.111
4-3) روش تجزیه و تحلیل داده ها.128
4-3-1) ماتریس ارزیابی عوامل خارجی128
4-3-2) ماتریس ارزیابی عوامل داخلی132
4-3-3) تجزیه و تحلیل سوات136
4-3-4) تجزیه و تحلیل داخلی و خارجی140
4-3-5) ماتریس برنامه ریزی کمی راهبردی141
فصل پنجم) بحث، نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
5-1) مقدمه.147
5-2) بحث و نتیجه گیری147
5-3) نتیجه گیری از سوالات توصیفی149
5-4) تجزیه و تحلیل نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت های گردشگری150
5-5) نتیجه گیری از نقاط قوت151
5-6) نتیجه گیری از نقاط ضعف151
5-7) نتیجه گیری از فرصت های مطرح شده.152
5-8) نتیجه گیری از تهدیدهای مطرح شده.152
5-9) نتیجه گیری از ماتریس ارزیابی عوامل خارجی152
5-10) نتیجه گیری از ماتریس ارزیابی عوامل درونی.153
5-11) نتییجه گیری از ماتریس سوات.154
5-12) ماتریس برنامه ریزی کمی.156
5-13) مشکلات و تنگناهای تحقیق.156
5-14) مشکلات و تنگناهای محقق157
5-15) پیشنهادات به سایر محققین157
5-16) پیشنهادات کاربردی تحقیق.157
پیوست
پرسشنامه شماره (1) II
پرسشنامه شماره(2) III
منابع و مآخذIIIV
مقدمه
جهانگردی فعالیت نسبتاً پیچیده ای است که چندین بخش جامعه و اقتصاد را در بر می گیرد. این امر، بدون برنامه ریزی ممکن است باعث ایجاد صدمات ناخواسته و غیر منتظره ای شود. اکنون جهانگردی فعالیت نسبتاً جدیدی در بسیاری از کشورها به شمار می رود. برخی از دولت ها و اغلب بخش خصوصی در چگونگی گسترش جهانگردی به طور صحیح تر تجربه ای ندارند یا دارای تجربه ی کمی هستند. در کشورهایی که جهانگردی رونق زیادی ندارد برنامه ریزی، می تواند رهنمون لازم را برای توسعه ی آن فراهم کند. برای مناطقی که جهانگردی دارند، برنامه ریزی اغلب برای حیات دوباره بخشیدن به این بخش و حفظ کارایی آینده آن است. ابتدا جهانگردی باید در سطوح منطقه ای و ملی برنامه ریزی شود. در این سطوح، برنامه ریزی به سیاست های توسعه جهانگردی، طرح های ساختاری، استانداردهای تسهیلات، عوامل سازمانی و تمام عناصر دیگرِ لازم برای توسعه و مدیریت جهانگردی مربوط می شود. سپس در چارچوب برنامه ریزی ملی و منطقه ای می توان طرح های تفصیلی بیشتری برای جاذبه های جهانگردی، تفریحگاه ها، توسعه ی جهانگردی شهری، روستایی و سایر اشکال توسعه ی جهانگردی تهیه کرد(برنامه ریزی ملی و منطقه ای جهانگردی،13-12).
سابقه ی برنامه ریزی مدرن به شیوه ی غربی حداقل به 200 سال پیش و برنامه ریزی شهری در انگلستان بر می گردد(گان 1998، ویلیامز 1998). با این وجود، تاریخ اولین طرح های عینی برنامه ریزی مناطق شهری به زمان یونان باستان می رسد(گان 1998).
برنامه ریزی مدون شهری زمانی تکوین یافت که جمعیت به شکل فزاینده ای شهرنشین شدند و عمدتاً واکنشی بود به افزایش مضرات اجتماعی و زیست محیطی زندگی شهری ( گان ،1998).
برخی افراد برنامه ریزی را فقط عقل سلیم کاربردی می دانند. در حالیکه برخی دیگر معتقدند که برنامه ریزی مجموعه و خوشه ای از مشکلات است که بایستی به دقت مورد کاوش قرار گیرد. علاوه بر این کرنای[1]معتقد است که برنامه ریزی زبانی جداگانه است که لغات و قواعد دستوری مختلف خود را دارا می باشد . برنامه ریزی گردشگری به دنبال این است که طرحی قابل اجرا و با جزئیات کامل را درباره ی این که هر یک از فاکتورهای اثرگذار در موفقیت گردشگری مناسب و قابل قبول بسیار فراتر از برنامه هایی هستند که فقط به حد اکثر سازی سود می پردازند .
با اینکه توسعه ی گردشگری منافع اقتصادی و اجتماعی زیادی به همراه دارد ، اما اثرات منفی زیادی نیز می تواند به همراه داشته باشد . بنابراین برنامه ریزان بایستی راههایی را برای توسعه در نظر گیرند که باعث رفاه و سعادت جامعه میزبان شود (گلدنر و ریچی[2]، 2009، ص 444).
یکی از مشکلات اقتصادی کشورهای جهان سوم از جمله ایران، بیکاری و تبعات اجتماعی ناشی از آن مانند فقر، جرم و جنایــت، بزه کاری و ناآرامیها میباشد که عمدتاً ناشــی از کمبود زمینه های اشتغال است. توســعه گردشــگری می تواند موجب تنــوع بخشی به اقتصاد این کشورها گردیده و درصــدی از بیکاران را به خود جذب می نماید که در نهایت به منــتهی شدن برخی نتایج منــفی ناشی از بیــکاری نیز میگردد (دهستانی، 1383، 2). .
اما بهره برداری بهینه از پتانسیل های گردشگری و دستیابی به موفقیت در مدیریت و توسعه گردشگری در شهرستان جیرفت، در گرو تدوین یک طرح راهبردی است تا امکان توسعه و بهره برداری مناسب و هدفمند از توانمندی ها و پتانسیل های گردشگری شهرستان فراهم گردد.
بیان مساله
در دهه های اخیر بسیاری از دولتها، مسئولین اقتصادی و صاحبنظران با حساسیت بیشتری به گسترش صنعت گردشگری روی آورده اند و در تلاش هستند سهم بیشتری از بازار جهانی این صنعت را برای جوامع خود به ارمغان بیاورند. گردشگری در چند دهه اخیر به یکی از مهمترین بخش های فعالیت اقتصادی کشور ها تبدیل شده است. بر اساس پیش بینی سازمان جهانی جهانگردی (WTO ) تا سال2020 درآمد حاصل از توریسم بین الملل به1/6 میلیارد دلار برسد. این صنعت بعنوان یک سیستم جهانی بخش قابل توجهی از تولید ناخالص جهان را به خود اختصاص داده است ( اژدری،ص 3 ).
برای دستیابی به موفقیت در مدیریت توسعه جهانگردی، برنامه ریزی جهانگردی در تمام سطوح ضروری است. تجربه بسیاری از مناطق جهانگردی در دنیا در درازمدت نشان داده است که روش برنامه ریزی شده برای توسعه جهانگردی می تواند بدون ایجاد مشکلات مهم، فوایدی به همراه آورد و بازارهای جهانگردی رضایت بخشی را حفظ کند. مکان هایی که در آنها گردشگری، بدون برنامه ریزی توسعه می یابد، اغلب دچار مشکلات اجتماعی ومحیطی می شوند. این مسائل برای ساکنان، زیان آور و برای بسیاری از جهانگردان ناخوشایند است و موجب ایجاد مشکلاتی در داد وستد وکاهش منافع اقتصادی می شود. این مکان های جهانگردی غیر قابل کنترل، نمی توانند به طور موثر با مناطق جهانگردی برنامه ریزی شده، رقابت کنند ( سازمان جهانی جهانگردی، 1390، ص11و12 ).
جهانگردی فعالیتی نسبتاٌ پچیده است که چندین بخش جامعه واقتصاد را شامل می شود. این امر، بدون برنامه ریزی ممکن است باعث ایجاد صدمات ناخواسته وغیر منتظره ای شود. اکنون جهانگردی فعالیت نسبتاٌ جدیدی در بسیاری از کشورها به شمار می رود. برخی از دولت ها واغلب بخش خصوصی در چگونگی گسترش جهانگردی به طور صحیح تجربه ای ندارند یا دارای تجربه کمی هستند. در کشورهایی که جهانگردی رونق زیادی ندارد برنامه ریزی، می تواند رهنمون های لازم را برای توسعه آن فراهم کند. برای مناطقی که جهانگردی دارند، برنامه ریزی اغلب برای حیات دوباره بخشیدن به این بخش وحفظ کارایی آینده آن لازم است ( ابراهیم زاده، 1390، 11و 12 ).
مراحل تدوین مدیریت استراتژیک و فرایند مدیریت استراتژیک[3] دربرگیرنده سه مرحله می باشد: تدوین استراتژی ها، اجری استراتژی ها و ارزیابی استراتژی ها. مقصود از تدوین استراتژی[4] این است که مأموریت شرکت تعیین شود وشناسایی عواملی که در محیط خارجی، سازمان را تهدید می کند یا فرصت های را به وجود می آورند، اغلب، اجرای استراتژیها را مرحله عملی مدیریت استراتژیک می نامند. مقصود از اجرای استراتژی ها این است که کارکنان و مدیران بسیج شوند واستراتژی های تدوین شده را به مرحله عمل در آورند. اغلب، چنین تصور می شود که در مدیریت استراتژیک مرحله اجرایی مشکل ترین مرحله می باشد و ایجاب می کند که افراد خود را متعهد به سازمان نمایند، از خود گذشتگی کنند و نوعی خود کنترلی اعمال نمایند. موفقیت مرحله اجرایی استراتژیها بدین امر بستگی دارد که مدیران بتوانند در کارکنان ایجاد انگیزه نمایند، واین نوعی هنر (و نه یک علم) است. اگر استراتژی هایی تدوین شوند ولی هیچ گاه به اجرا درنیایند، نوع اقدام چیزی جز عملی بیهوده نخواهد بود ( دیوید، 1388، 26 ).
در مدیریت استراتژیک ارزیابی استراتژی ها[5] آخرین مرحله به حساب می آید. مدیران نیاز شدید دارند که بدانند استراتژی های خاص و مورد نظر آنان در چه زمانی کارساز واقع نمی شود؛ اصولا ارزیابی استراتژی ها بدین معنی است که باید در این مورد اطلاعاتی را گردآوری کرد. همه استراتژی ها دستخوش تغییرات آینده قرار می گیرند، زیرا عوامل داخلی وخارجی به صورت دائم در حال تغیر هستند. برای ارزیابی استراتژی ها سه فعالیت عمده به شرح زیر انجام می شوند: ( 1 ) بررسی عوامل داخلی وخارجی که پایه واساس استراتژی های کنونی قرار گرفته اند، ( 2 ) محاسبه وسنجش عملکردها و ( 3 ) اقدامات اصلاحی( دیوید، 1388، 26 و 27 ).
شهرستان جیرفت، قابلیت بالایی را در زمینه گردشگری تاریخی و طبیعی دارا می باشد. در بخش گردشگری طبیعی این شهرستان قابلیت بالایی را در زمینه گردشگری کویر، گردشگری کوهستانی و گردشگری حیات وحش دارد.بازار گردشگری کویر اصولاٌ کشورهای اروپایی، آسیای شرقی و آمریکا می باشد که گردشگران این کشورها به دلیل شرایط خاص محیطی ، علاقه زیادی به دیدن کویر دارند . علاوه بر این ، این گردشگران علاقه خاصی به آثارتاریخی از خود نشان می دهند. گردشگری کوهستانی و حیات وحش که در برگیرنده مواردی مثل کوهنوردی ، اسکی ، شکار و. می باشد بیشتر جذب کننده گردشگران کشورهای عرب همسایه است در این پژوهش سعی شده است که با بررسی و مطالعه موردی شهرستان جیرفت، با بهره گیری از برنامه ریزی استراتژیک و مدل‌های تصمیم گیری از جمله روش SWOT و QSPM ارائه گردد. در نهایت با توجه به پتانسیل های شهر مورد مطالعه این امید دور از دسترس نیست که با یک برنامه ریزی مدون شرایط جهت توسعه صنعت گردشگری به عنوان صنعتی فرا ناحیه ای که با حوزههای مختلف نظیر تاریخ کهن، اقتصاد، کشاورزی، فرهنگ، محیط زیست و. در تعامل است فراهم آید و زمینه توسعه را که باعث رشد و پیشرفت اقتصادی- اجتماعی میگردد، حاصل نماید.
اهمیت و ضرورت پژوهش
اساسآ این مطالعه از طریق بررسی ادبیات مدیریت استراتژیک در گردشگری و بیان کردن یک چارچوب و مدل مدیریت استراتژیک در موقعیت شهرستان جیرفت می تواند به ارتقاء دانش نظری برنامه ریزان و مدیران گردشگری درباره ادبیات مدیریت و برنامه ریزی استراتژیک در صنعت گردشگری کمک فراوانی بکند و منجر خواهد شد که برنامه ریزان و توسعه دهندگان جاذبه های گردشگری در شهرستان جیرفت با اثربخشی بیشتری به امر تدوین استراتژی های توسعه بپردازند. از لحاظ کمک تجربی که این مطالعه می تواند داشته باشد این است که یافته های این مطالعه حاوی توصیه های استراتژیک مشخص برای جاذبه های گردشگری است . تا از طریق آن بتواند موقعیت رقابتی خود را بهبود بخشیده و به صورت مناسب به تدوین استراتژی های توسعه در چارچوب توسعه گردشگری بپردازد.
گردشگری یکی از مهمترین فعالیت های انسانی معاصر است که همراه با بوجود آوردن تغییرات شگرف در سیمای زمین، اوضاع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، منش و روش زندگی انسان ها را دگرگون می سازد و تحولات بنیادی نیز در اوضاع و شرایط اقتصادی، فرهنگی و آدای و رسوم مردم بوجود می آورد( محلاتی، 1380، ص 13).
برای موفقیت در زمینه گردشگری، یک منطقه باید از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی پایداری داشته و به منظور داشتن پایداری، باید به دقت برنامه ریزی و
