چکیده

 

     توسعۀ اجتماعی یکی از مهمترین چالش‌های کنونی جوامع در حال توسعه است. زیرا از سویی بیانگر سطح انسجام و ثبات اجتماعی آنها و از سوی ‌دیگر بازگوی ظرفیت‌های انسانی و اجتماعی موجود در این جوامع است. امروزه رابطۀ بین سطح توسعه یافتگی هر کشور و رفاه، آسایش، رضایت اجتماعی، سلامت روحی و روانی و احساس کامیابی شهروندان آن بر هیچ کس پوشیده نیست.  از دهه‌های قبل صحبت توسعۀ اجتماعی در محافل سیاسی و علمی ایران فراوان به گوش می رسید اما به توفیق آنچنانی نرسید. عوامل نرسیدن به توسعه اجتماعی در ایران با فاکتورهای اجتماعی و فرهنگی متعددی در ارتباط هستند. در این تحقیق گفتمان‌های توسعۀ اجتماعی از منظر اعضای هیأت علمی گروه‌های علوم اجتماعی دانشگاه‌ های دولتی استان تهران بررسی شده است. روش تحقیق کیفی است که با بهره گرفتن از نظریۀ مبنایی و از طریق مصاحبۀ حضوری با این اساتید انجام شده است. همچنین برای انتخاب مصاحبه شوندگان از روش گلوله برفی استفاده شده است. بر  همین اساس در این تحقیق 20 مصاحبه به عمل آمد که در مجموع زمانی نزدیک به 16 ساعت طول کشید. یافته‌های تحقیق بازگوی آن است که همۀ مصاحبه شوندگان به اهمیت توسعۀ اجتماعی در کشور اعتقاد دارند. آنها لازمۀ رسیدن به توسعه را توجه جدی به حوزۀ اجتماعی و ارتقاء سطح ‌آگاهی و مشارکت واقعی شهروندان در فرایندها و برنامه‌های توسعه می‌دانند.از نظر مصاحبه ‌شوندگان به دلایلی از جمله توسعه نیافتگی‌ فرهنگی، پایین بودن سطح امنیت و اعتماد فردی و اجتماعی، فقدان جامعه ‌مدنی، فاصلۀ بین برنامه‌ها و واقعیت جامعه، بدبینی و شکاف بین مردم و دولت‌ها. جامعه هنوز نتوانسته است به توسعۀ اجتماعی لازم دست پیدا کند. از منظر اطلاع‌رسان‌های این تحقیق رفع این موانع می‌تواندکشور را به توسعۀ اجتماعی برساند در غیر این صورت جامعه در همین وضعیت فعلی درجا خواهد زد و تغییر چندانی نخواهد یافت. مهمترین شاخص‌های لازمۀ توسعۀ اجتماعی از نظر آنها این دو عامل بودند: (1) بازاندیشی در زمینۀ نقش دولت در توسعۀ اجتماعی و (2) تقویت جامعۀ مدنی. اساتید معتقد بودند که دولت در کشور متولی همۀ برنامه‌ها، پروژه‌ها و تصمیم گیری‌هاست. اما برای دستیابی به توسعۀ اجتماعی باید در زمینه حضور دولت در فرایند توسعه تجدیدنظر شود. همچنین در ارتباط با عامل دوم اگر قرار بر کوچک شدن دولت باشد حتماً باید نهادهای‌ مدنی فعال‌تر شوند تا از این طریق دولت بتواند بخشی از وظایف خود را به صورت تدریجی به این قبیل نهادها انتقال دهد.

 

مفاهیم کلیدی: توسعه، توسعه اجتماعی، اعضای هیئت علمی، گروه علوم اجتماعی.

 

فهرست مطالب

 

فصل اولکلیات تحقیق. 1

 

مقدمه. 2

 

بیان مسئله. 4

 

ضرورت و اهمیت تحقیق. 7

 

اهمیت نظری تحقیق. 7

 

اهمیت عملی تحقیق. 9

 

هدف­های تحقیق. 9

 

هدف کلی. 9

 

اهداف جزیی:. 10

 

سؤال­های تحقیق. 10

 

سؤال اصلی: 10

 

سؤال­های فرعی:. 10

 

فصل دوم؛  چهارچوب مفهومی و پیشینۀ تحقیق. 11

 

تاریخچۀ توسعه و توسعۀ اجتماعی در ایران. 12

 

چارچوب مفهومی تحقیق .15

 

گفتمان­های توسعۀ اقتصادی. 18

 

توسعه از دیدگاه مارکس. 23

 

گفتمان­های نوسازی. 27

 

نظریۀ نوسازی. 27

 

نظریۀ وابستگی. 32

 

نظریۀ نظام جهانی . 38

 

طبقه بندی کشورها در گفتمان نظام جهانی . 40

 

نظریۀ تکاملی توسعه.43

 

گفتمان­های جدید توسعه.44

 

توسعۀ پایدار. 44

 

توسعۀ انسانی. 46

 

گفتمان‌های پساتوسعه‌گرایی47 نقدی برگفتمان­های موجود توسعه در این تحقیق. 49

 

پیشینۀ عملی تحقیق. 51

 

پیشینۀ داخلی. 51

 

پیشینۀ خارجی. 59

 

تعریف مفاهیم و عملیاتی کردن آن­ها. 67

 

توسعه. 67

 

تعریف مفهومی و نظری توسعه. 67

 

تعریف عملیاتی توسعه. 68

 

توسعۀ اجتماعی. 68

 

تعریف مفهومی و نظری توسعۀ اجتماعی. 68

 

تعریف عملیاتی توسعۀ اجتماعی. 69

 

شاخص­های توسعۀ اجتماعی. 70

 

تعریف مفهومی شاخص­های توسعۀ اجتماعی. 70

 

تعریف عملیاتی شاخص­های توسعۀ اجتماعی. 70

 

اعضای هیأت علمی. 70

 

فصل سوم؛ روش شناسی. 71

 

روش شناسی. 72

 

شیوۀ انجام تحقیق. 72

 

نظریۀ مبنایی. 73

 

جامعۀ آماری. 76

 

نمونۀ تحقیق. 76

 

شیوۀ نمونه گیری در روش گراندد تئوری. 76

 

نمونه گیری : شیوۀ انتخاب اطاع­رسان­ها(مصاحبه­شوندگان) در این پژوهش   78

 

تکنیک جمع­آوری داده­ ها. 79

 

تکنیک گردآوری داده­ ها در این پژوهش. 80

 

اعتبار تحقیق80

 

قلمرو و محدودۀ تحقیق. 81

 

محدودۀ زمانی تحقیق. 81

 

قلمروی مکانی تحقیق. 82

 

محدودۀ محتوایی و موضوعی تحقیق. 82

 

فصل چهارم؛ تحلیل داده­ ها. 83

 

تحلیل داده­ ها. 84

 

حساسیت نظری. 86

 

کدگذاری. 87

 

کدگذاری باز. 87

 

کدگذاری محوری. 90

 

پدیدۀ «سنت­گریزی» 93

 

پدیدۀ « بی­برنامه‌گی و بلاتکلیفی» 98

 

پدیدۀ «طرد اجتماعی و محرومسازی» 103

 

پدیدۀ « تنبلی، بی­خیالی و بدبینی» 110

 

 پدیدۀ «فقدان مشارکت اجتماعی» 117

 

پدیدۀ «توسعه­نیافتگی ‌فرهنگی» 122

 

پدیدۀ «توسعۀ نامتوازن» 128

 

پدیدۀ « توسعۀ نیازمحور» 134

 

کدگذاری گزینشی. 139

 

یاداشت تحلیلی140

 

شرح توصیفی یا روایت داستان تحلیل داده‌های این تحقیق140

 

فرایند حرکت از توصیف به مفهوم پردازی.141

 

مقولۀ مرکزی. 143

 

شرایط علّی پدیدۀ « توسعۀ اجتماعی». 144

 

شرایط مداخله‌گر پدیدۀ « توسعۀ اجتماعی». 147

 

راهبردهای پدیدۀ « توسعۀ اجتماعی». 150

 

پیامدهای پدیدۀ « توسعۀ اجتماعی». 151

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری. 153

 

بحث و نتیجه­گیری. 154

 

پیشنهادات. 161

 

منابع. 162

 

پیوست

 

فهرست جداول

 

جدول شمارۀ 2-1 مقایسۀ ویژگی­های دو انگارۀ سنتی و مدرن توسعه.46

 

جدول شمارۀ 4-1 داده­های اولیه.88

 

جدول شمارۀ 4-2 مقوله­ها89

 

جدول شمارۀ 4-3 شیوه مفهوم سازی از داده‌‌های خام89

 

جدول شمارۀ 4-4 پدیده‌‌ها90

 

جدول شمارۀ 6 جدول مفاهیم 169

 

جدول شمارۀ 7 جدول مقوله ها. .191

 

جدول شمارۀ 8  چک لیست سؤال‌ها.198

 

جدول شمارۀ 9 اسامی اساتید مصاحبه شونده و زمان مصاحبه 201