آقای دکتر سیدرضا احسان پور
 

بهار1394
 

 
 
 
 

 

 

«فهرست مطالب»
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان
شماره صفحه
چکیده
 
فصل اول ـ کلیات تحقیق
 
1ـ1ـ بیان مسئله
 
1ـ2ـ سوالات تحقیق
 
1ـ3ـ فرضیه های تحقیق
 
1ـ4ـ اهداف و کاربردهای تحقیق
 
1ـ5ـ روش تحقیق
 
1ـ6ـ سازماندهی تحقیق
 
1ـ7ـ پیشینه تحقیق
 
1ـ8ـ محدودیت های پیش روی تحقیق
 
1ـ9ـ ضرورت انجام تحقیق
 
فصل دوم ـ کلیات، مفاهیم و پیشینه موضوع
 
2ـ1ـ مفهوم  قتل از روی ترحم در حقوق کیفری و فقه شیعه
 
2ـ1ـ1ـ مفهوم قتل از روی ترحم در حقوق کیفری
 
2ـ1ـ1ـ1ـ حقوق کیفری ایران
 
2ـ1ـ1ـ2ـ حقوق کیفری هلند
 
2ـ1ـ2ـ قتل از روی ترحم در فقه شیعه
 
2ـ2ـ پیشینه تاریخی قتل از روی ترحم
 
2ـ2ـ1ـ حقوق کیفری ایران
 
2ـ2ـ2ـ حقوق کیفری هلند
 
فصل سوم ـ اقسام و مبانی فقهی و حقوقی قتل از روی ترحم
 
3ـ1ـ اقسام قتل از روی ترحم
 
3ـ1ـ1ـ  انواع اتانازی فعال
 
3ـ1ـ1ـ1ـ اتانازی فعال داوطلبانه
 
3ـ1ـ1ـ2ـ اتانازی فعال غیرداوطلبانه
 
3ـ1ـ1ـ3ـ اتانازی فعال اجباری
 
3ـ 1ـ 2ـ اتانازی غیرفعال
 
3ـ 1ـ 2ـ 1ـ دیدگاه فقهای شیعه
 
3ـ 1ـ 2ـ 2ـ دیدگاه حقوق دانان
 
3ـ2ـ مبانی فقهی و حقوقی مربوط به قتل از روی ترحم
 
3ـ2ـ1ـ مبانی فقهی حرمت قتل از روی ترحم
 
3ـ2ـ1ـ 1ـ فلسفه سختی ها و بیماری ها در اسلام
 
3ـ2ـ1ـ 2ـ ماهیت انسان و هدف از خلقت او
 
3ـ 2ـ2ـ  مبانی حقوقی قتل از روی ترحم
 
3ـ 2ـ2ـ 1ـ حقوق کیفری ایران
 
3ـ 2ـ2ـ 1ـ 1ـ ترک فعل منجر به مرگ
 
3ـ 2ـ2ـ 1ـ 2ـ نقش رضایت در سلب حیات در حقوق ایران
 
3ـ 2ـ2ـ 1ـ 3ـ معاونت در خودکشی
 
3ـ2ـ2ـ2ـ حقوق کیفری هلند
 
فصل چهارم ـ احکام قتل از روی ترحم در حقوق کیفری ایران و هلند و فقه شیعه
 
4ـ1ـ احکام تکلیفی قتل از روی ترحم
 
4ـ1ـ1ـ حکم تکلیفی بر مبنای نحوه ارتکاب
 
4ـ1ـ1ـ1ـ قتل با فعل مثبت
 
4ـ1ـ1ـ2ـ قتل بر اثر ترک فعل
 
4ـ1ـ2ـ حکم تکلیفی باتوجه به لزوم حفظ نفس
 
4ـ1ـ2ـ1ـ حکم تکلیفی حفظ نفس بدون تزاحم
 
4ـ1ـ2ـ2ـ حکم تکلیفی در موارد بروز تزاحم
 
4ـ2ـ احکام وضعی قتل از روی ترحم
 
4ـ2ـ1ـ احکام وضعی قتل از روی ترحم در حقوق کیفری ایران
 
4ـ2ـ1ـ1ـ حکم جواز قصاص
 
4ـ2ـ1ـ1ـ1ـ ادله قائلین به قصاص
 
4ـ2ـ1ـ1ـ2ـ ادله مخالفین قصاص
 
4ـ2ـ1ـ1ـ3ـ دیدگاه فقهای شیعه
 
4ـ2ـ1ـ2ـ دیه و تعزیر
 
4ـ2ـ1ـ2ـ1ـ دیه
 
4ـ2ـ1ـ2ـ2ـ تعزیر
 
4ـ2ـ1ـ2ـ1ـ1ـ تعزیر مباشر
 
4ـ2ـ1ـ2ـ1ـ2ـ مجازات معاون
 
4ـ2ـ2ـ شرایط اتانازی در حقوق کیفری هلند
 
4ـ2ـ2ـ1ـ شرایط بیمار
 
4ـ2ـ2ـ2ـ رضایت و درخواست صریح بیمار
 
4ـ2ـ2ـ3ـ رفتار پزشک
 
4ـ2ـ2ـ4ـ مقررات قانونی
 
نتیجه گیری و پیشنهادها
 
الف) نتیجه گیری
 
ب) پیشنهاد
 
منابع
 
چکیده لاتین
 
 
چکیده
اتانازی و یا قتل از روی ترحم و مباحث مربوط به آن از عمده مسائل مهمی است که از منظر حقوق پزشکی، اخلاق پزشکی و حقوق جزا قابل بحث و توجه است. این نوع قتل در برخی کشورهای غربی و اروپایی به صورت قانون تصویب شده و مجاز می باشد. کشور هلند از سردمداران این نوع قتل است. در این کشور اتانازی فعالانه توسط پزشک با تقاضای بیمار مورد پذیرش قرار گرفته و بدان عمل می شود. از این رو قانون جزای این کشور مقررات و شرایطی را برای قانونی شدن آن در نظر گرفته است و ضمانت اجراهایی را برای پزشکان درباره تخطی از این شرایط درنظر گرفته است. از آنجایی که اتانازی از جهاتی شبیه خودکشی است، لذا در اسلام به شدت مذموم است و تعالیم دینی و آیات قرآن مجید به شدت انسان ها را از صدمه زدن به حیات انسانی برحذر می دارد و مجازات سختی را برای آن در نظر گرفته است. این رویکرد اسلام، مبتنی بر اهداف خلقت انسان است؛ چرا که هدف از خلقت انسان آزمایش و صبر و شکیبایی بر مشکلات و بیماری هاست. قانون مجازات اسلامی ایران نیز که برگرفته از متون فقهی می باشد، رویکردی مشابه تعالیم اسلامی را در پیش گرفته است. مطابق حقوق کیفری ایران، قصاص جزء حقوق الناس است و مجنی علیه می تواند از آن گذشت نماید. اما قتل، جنبه عمومی و حق اللهی نیز دارد که خواست و اراده مجنی علیه تأثیری در آن ندارد. به همین دلیل بین حقوقدانان و فقهای عظام اختلاف نظرهایی دراین باره وجود دارد که آیا مجنی علیه می تواند قبل از مرگ جانی را از قصاص عفو نماید و بدین سان، مجازات قصاص از وی برداشته شود یا خیر؟! باتوجه به مواد قانونی، در حقوق کیفری، رضایت مجنی علیه هیچ گاه موجبی برای جواز قتل نیست و مرتکب، در هر صورت، قصاص می شود. به این ترتیب، در قانون مجازات اسلامی تصریحی درمورد اتانازی و قتل از روی ترحم صورت نگرفته است و این نشان می دهد که مقنن هنوز جوازی برای آن در نظر نگرفته است. چنانچه در نوشتار پیش رو تصریح خواهیم کرد، اتانازی به اقسام فعال و غیرفعال یا انفعالی تقسیم می شود. در اتانازی فعال پزشک با عملی مثبت، حیات بیمار را پایان می بخشد؛ مثل تزریق آمپول مهلک و در روش انفعالی، از طریق ترک فعل،  بیمار را به دست مرگ می دهد؛ مثل اینکه از ادامه درمان خودداری کند. همین مباحث و شیوه های متفاوت باعث به چالش کشیده شدن مفهوم اتانازی و قتل از روی ترحم در قوانین کشورهای مختلف شده است که در این نوشتار به بررسی جایگاه آن در حقوق کشور ایران و هلند و فقه شیعه می پردازیم.
کلید واژگان: قتل از روی ترحم، اتانازی فعال، اتانازی انفعالی، رضایت مجنی علیه، حکم تکلیفی، حکم وضعی، مجازات
 
فصل اول ـ کلیات تحقیق
1ـ1ـ بیان مسئله
قتل از روی ترحم( Euthanasie‌ ) یا  Mercy Killing‌ مفهومی است که از جهاتی به خودکشی و از جهاتی نیز به قتل شباهت دارد. بنابراین قتل از روی ترحم را می‌توان مرز بین قتل و خودکشی دانست. این نوع مرگ در حال حاضر در دنیا به یک مسئله چالش‌برانگیز تبدیل شده ‌است که دارای مخالفان و موافقانی می‌باشد و هر یک به‌شدت از عقیده خود دفاع می‌کنند. بر این اساس، حقوق حاکم بر کشورهای مختلف نیز تحت تأثیر قرار گرفته‌اند. به این‌ ترتیب بررسی قتل از روی ترحم از دیدگاه جامعه‌شناختی، اخلاقی، دینی و همچنین حقوق جزا حایز اهمیت بسیار است.
قتل از روی ترحم با عناوین دیگری همچون «قتل ترحمی»، «قتل از روی شفقّت»، «مرگ آرام»، «مرگ شیرین» و «اتانازی» نیز نامیده می‌شود. 
اتانازی(euthansia) یا قتل از روی ترحم دارای فرض های گوناگونی است که احکام تکلیفی و وضعی متفاوتی بر آنها مترتب می شود. حکم تکلیفی در تمامی این فرضها با توجه به اطلاق ادله حرمت انتحار و قتل نفس حرمت است و تنها در زمانی که مقتول قبل از قتل دارای حیات مستقرّ نباشد مانند بیمار مبتلا به مرگ مغزی و قتل به سبب انجام ندادن کاری واقع شود، حکم حرمت قابل تردید و تأمل است. حکم وضعی ضمان به دیه و قصاص برای قاتل نیز در برخی از فروع، مورد اختلاف فقیهان است.
مدتی است که در برخی از کشورها تسریع مرگ بیمارانی که از بیماری‌های لاعلاج رنج می‌برند تحت عنوان ”به‌مرگی“ یا ”مرگ سبز“ مطرح و هم‌اکنون نیز در حال انجام است به این ترتیب که وقتی به بهبود بیمار امیدی نیست با هماهنگی وی، از داروهایی استفاده می‌شود که مرگ وی را تسریع کرده و او از تحمل رنج بیماری رهایی می‌یابد. این موضوع مدتی است که در ایران نیز موضوع بحث و بررسی افراد قرار گرفته است.
در استرالیا حدود شش ماه مجوز قانونی برای اوتانازیا وجود داشت، در بسیاری از ایالات امریکا برای قانونی کردن اوتانازیا مبارزاتی صورت گرفت. هلند اغلب به عنوان یک کشور الگو مورد توجه بوده و اوتانازیای فعال در این کشور قانونی شده است. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که این به دلیل شرایط ویژه ای است که در هلند وجود دارد و مستقیماً به فرهنگ مردم این کشور بر می گردد و از این رو، موجب تمییز آن کشور از سایر کشورها می شود .
به این ترتیب، درست است که قانونی کردن اوتانازیا راه فوق العاده ای برای درمان پوچ و بیهوده و نومیدانه بیماران محکوم به مرگ نیست و عقب نشینی از مراقبتهای پزشکی و معالجه، براساس درخواست بیمار هیچ مقصودی از علم پزشکی را حاصل نمی کند و هیچ پزشک و حقوقدان و انجمنی هم مخالف دست کشیدن از مراقبت نخواهد بود تا زمان مرگ فرا رسد، اما با این حال نمی توانیم منکر وجود آن در هر جامعه ای شویم و به نظر اینجانب بهتر است که قانون خاصی در اختیار داشته باشیم تا بر اساس آن و با رعایت کامل عدالت و انصاف هم پزشکان تکلیف خود را بدانند و هم قضات بتوانند با وجدانی آسوده به قضاوت بنشینند.
 
1ـ2ـ سوالات تحقیق
1ـ  مبنای مشروعیت فقهی قتل از روی ترحم چیست؟
2ـ آیا رضایت مجنی علیه در قتل از روی ترحم موجب سلب مسؤولیت از مجرم می شود؟
3ـ اذن مجنی علیه در قتل ترحمی چه تاثیری در دیه و قصاص دارد؟
4ـ جایگاه قتل از روی ترحم در حقوق ایران چگونه است؟
5ـ موضع قانونگذار کشور هلند نسبت به قتل از روی ترحم چگونه است؟
1ـ3ـ فرضیه های تحقیق
1ـ آنچه از کلمات فقیهان فهمیده می شود این است که قتل از روی ترحم چون به حیات یک انسان پایان مى دهد به هردلیلى که باشد حرام است و مشمول عمومات و اطلاقات حرمت قتل نفس می شود.
2ـ رضایت مجنی‌علیه در رابطه با جرایم علیه نفس و تمامیت جسمی اشخاص (قتل، قطع، سقط جنین و جرح و ضرب) مؤثر نبوده و به‌خصوص در قتل در صورت تقاضا و حتی اصرار مقتول همچنان قابل مجازات است؛ هرچند انگیزه ارتکاب جرم خیرخواهانه باشد.
3ـ اذن مجنی علیه موجب سلب قصاص می شود اما دیه همچنان باید پرداخت شود.
4ـ قتل از روی ترحم در حقوق ایران هنوز جایگاهی ندارد و حقوقدانان بر مشروعیت آن هنوز به اتفاق نری نرسیده اند.
5ـ قانونگذار هلند قتل از روی ترحم را  در این کشور با رعایت شرایطی قانونی دانسته است.
1ـ4ـ اهداف و کاربردهای تحقیق
1- بررسی حکم شرعی اوتانازی از نظر علمای شیعه.
2- بررسی حکم دیه و قصاص در قتل از روی ترحم در اسلام و حقوق ایران
3ـ بررسی مشروعیت قتل از روی ترحم در قانون کشور هلند و شرایط اعمال آن
4ـ شناخت و بررسی انواع اتانازی و احکام هر یک از دیدگاه حقوق و علم پزشکی
 
1ـ5ـ روش تحقیق
پایان نامه به روش کتابخانه­ای تنظیم شده است. با بررسی و مطالعه کتب، مقالات، پایان نامه ­های موجود در خصوص موضوع رساله پرداخته شده و بررسی آراء و نظرات حقوقدانان به گردآوری و جمع آوری مطالب و جمع بندی پراخته شده است. همچنین از شبکه جهانی اینترنت به منظور استفاده ی به روز از منابع و اطلاعات، بهره گیری شده و بدین ترتیب، روش تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است.
 
1ـ6ـ سازماندهی تحقیق
تحقیق و نوشتار پیش رو از سه بخش تشکیل شده است؛ در بخش نخست آن کلیات و مفاهیم بنیادین قتل از روی ترحم در حقوق کیفری ایران و هلند و فقه شیعه مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین، پیشینه قتل از روی ترحم در جوامع مختلف و علی الخصوص، کشور ایران و هلند و همچنین درمنابع فقه شیعه نیز در این بخش مطرح می شود. بخش دوم؛ به اقسام و مبانی قتل از روی ترحم(اتانازی) در حقوق کیفری ایران و هلند اختصاص یافته است. در این بخش نیز اقسام اتانازی را بر شمرده و تعریف می کنیم و سپس مبانی مشروعیت و عدم مشروعیت قتل از روی ترحم را از دیدگاه اندیشمندان حقوقی و فقهای عظام مورد بررسی قرار می دهیم. نهایتاً در بخش سوم احکام تکلیفی و وضعی را در خصوص این نوع قتل در حقوق ایران و فقه شیعه مطرح نموده و به ذکر شرایط آن در حقوق کشور هلند می پردازیم. بخش پایانی نیز به نتایج تحقیق و ارائه پیشنهادات اختصاص یافته است.
 1ـ6ـ پیشینه تحقیق
ـ مریم رضوی نیا در سال 1392 در  دانشکده الهیات و معارف اسلامی پایان نامه ای با عنوان مرگ آسان(اتانازی) در فقه و حقوق با محوریت آراء امام خمینی(ره)دفاع کرده اند در این پایان نامه به مسائل زیر پرداخته شده است:
«یکی از مهمترین مسائل حقوقی جهان تحت عنوان اتانازی (مرگ آسان) مورد بحث و مناقشه است. اتانازی پایان دادن به زندگی فردی به درخواست خودش و به دست دیگری است که با نیت رهایی او از درد و رنج طاقت فرسا یا یک بیماری لاعلاج صورت می گیرد. در کلام فقها رضایت به قتل در قالب اذن یا امر به قتل خود مطرح شده است که نظرات مختلفی در این زمینه وجود دارد. عقیده‌ای که تمام فقها به آن اتفاق‌نظر دارند، این است که اذن مرتکب به قتل خویش عمل کشتن را مباح نمی‌کند، لذا شخص، مرتکب فعل حرامی شده است. اتانازی که ویژگی اصلی آن رضایت می‌باشد، در هیچ کدام از استثنایات حقوقی قرار نمی‌گیرد؛ در نتیجه رضایت به قتل مجوز عمل ارتکابی نیست. مهم ترین عنصر در اتانازی، رضایت مجنی علیه می باشد. اصل اولیه این است که رضایت مجنی علیه، مجوز جرم ارتکابی نمی باشد. در مورد قتل نیز بدین گونه عمل می شود و بعضی از انواع اتانازی را می توان مصداقی از قتل عمدی دانست، مگر اینکه مشمول حکم استثنایی ماده 268 ق.م.ا شود. در مورد دایره شمول این ماده اختلاف نظر هست. مطابق این ماده برای اینکه رضایت مجنی علیه موجب سقوط قصاص یا دیه گردد، باید متعاقب عمل جانی، مجنی علیه اعلام عفو کند و الا مشمول این ماده نمی شود. در صورت عفو از قصاص از سوی مجنی علیه، اولیاءدم نمی توانند مطالبه دیه کنند. اگر عمل مرتکب مشمول ماده فوق شود، نامبرده از بابت تعزیر مشمول ماده 612 ق.م.ا خواهد شد.»