مقدمه: امروزه تلاش‌های زیادی برای کاهش مشکلات بالینی کودکان مبتلا به نقص توجه و بیش فعالی صورت می‌گیرد. هدف: هدف از پژوهش حاضر، مقایسه اثر بخشی آموزش مهار تکانه و کارکردهای اجرایی در بازداری پاسخ، نقص توجه و فزون کنشی کودکان دارای نقص توجه و بیش فعالی بود. روش: جامعه و هدف پژوهش حاضر کلیه کودکان مبتلا به اختلال ADHD سنین زیر 12 سال در شهر کرج در سال 1393 است. از بین این کودکان با بهره گرفتن از روش نمونه گیری در دسترس یک نمونه ۴۵ نفره (۱۵ نفر گروه آزمایش مبتنی بر آموزش مهار تکانه، ۱۵ نفر گروه آزمایش مبتنی بر آموزش کارکردهای اجرایی و ۱۵ نفر گروه کنترل) انتخاب شد. نتایج: نتایج بدست آمده از این پژوهش با روش آماری اندازه گیری های مکرر نشان داد که آموزش مهار تکانه باعث افزایش بازداری پاسخ، کاهش توجه و فزون کنشی شد همچنین آموزش کارکردهای اجرایی باعث افزایش بازداری پاسخ، توجه و کاهش فزون کنشی کودکان دارای نقص توجه و بیش فعالی شد علاوه بر این بین اثربخشی آموزش مهار تکانه و آموزش کارکردهای اجرایی در افزایش بازداری پاسخ، توجه و کاهش فزون کنشی کودکان دارای نقص توجه و بیش فعالی تفاوتی مشاهده نشد. نتیجه‌گیری: آموزش مهار تکانه و کارکردهای اجرایی در بازداری پاسخ، توجه و فزون کنشی کودکان دارای نقص توجه و بیش فعالی مؤثر بود. بنابراین لازم است این نوع روش‌های مداخله ای بیش از پیش مورد توجه متخصصین بالینی قرار بگیرد.
واژه‌گان کلیدی: آموزش مهار تکانه، کارکردهای اجرایی، بازداری پاسخ، توجه، فزون کنشی، نقص توجه و بیش فعالی.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
عنوان پایان نامه .الف
صفحه بسم الله ب
تقدیم .ث
تقدیر و تشکر .ث
چکیده ج
فهرست مطالب ح
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1- مقدمه 2
1-2- بیان مسئله ۳
1-3- ضرورت و اهمیت موضوع پژوهش ۹
1-4- هدف پژوهش ۱۱
1-5- فرضیه های پژوهش ۱۲
1-6- متغیرهای پژوهش 1۲
1-7- تعریف مفاهیم و متغیرهای پژوهش 1۲
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش
بخش اول: مبانی نظری پژوهش ۱۶
۲-۱- اختلال کمبود توجه- بیش فعالی ۱۶
۲-۲- ویژگی های بالینی اختلال کمبود توجه- بیش فعالی ۲۰
۲-۳- تعاریف اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی ۲۲
۲-۴- معیارهای تشخیصی اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی 2۳
۲-۵- خطوط راهنمای کار بالینی اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی ۲۶
۲-۶- شیوع اختلال کمبود توجه- بیش فعالی ۲۷
۲-۷- ارزیابی و تشخیص اختلال کمبود توجه- بیش فعالی ۲۸
۲-۸- پیش‌آگهی اختلال کمبود توجه- بیش فعالی 3۱
۲-۹- اختلال کمبود توجه- بیش فعالی و سایر ناتوانی‌های همراه 3۶
۲-۱۰- سبب‌شناسی اختلال کمبود توجه- بیش فعالی 3۷
۲-۱۱- نظریه کارکردهای اجرایی 3۹
۲-۱۲- کارکردهای اجرایی و لب فرونتال 37
۲-۱۳-تحول کارکردهای اجرایی ۴۵
۲-۱۵- درمان کارکردهای اجرایی ۵۲
۲-۱۶- آموزش توجه ۵۲
۲-۱۷- آموزش حافظه‌کاری ۵۶
۲-۱۸- روش‌های درمانی اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی ۶۰
۲-۱۸-۱- مداخله پزشکی ۶۰
۲-۱۸-۱-۱- اثرات جانبی داروها ۶۱
۲-۱۸-۱-۲- اثرات دارودرمانی بر اساس سن کودکان (دوره دبستان) ۶۴
۲-۱۸-۱-۳- اثرات دارو درمانی بر اساس سن (نوجوانی و بزرگسالی ) ۶۷
۲-۱۸-۲- مداخلات روانی- اجتماعی ۶۹
۲-۱۸-۳- آموزش مهار تکانه ۷۴
بخش دوم: مبانی تجربی پژوهش ۷۵
۲-۱۹- پیشینه‌های پژوهش در ایران و جهان ۷۵
2-۲۰- جمع بندی مبانی نظری و تجربی ۷۷
فصل سوم: روش‌شناسی پژوهش
3-1- روش پژوهش ۷۹
3-2- جامعه آماری، حجم نمونه و روش نمونه‌برداری ۷۹
3-۲- حجم نمونه و روش نمونه‌برداری ۷۹
3-۳-1-معیارهای ورود ۷۹
3-۳-2-معیارهای خروج ۷۹
۳-۴- ابزارها و مقیاس های پژوهش ۸۰
۳-۴-۱- مصاحبه بالینی ۸۰
۳-۴-۲- فرم کوتاه و تجدید نظر شده مقیاس درجه بندی کانرز والدین ۸۰
۳-۴-۳- آزمون رنگ- واژه استروپ ۸۱
۳-۵- شیوه اجرا ۸۲
۳-۵-۱- برنامه جلسات آموزشی مهار تکانه ۸۳
۳-۵-۲- برنامه آموزشی کارکردهای اجرایی ۸۴
۳-۶- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات ۸۴
3- ۷- ملاحظات اخلاقی ۸۴
فصل چهارم: یافته ها
4-1-یافته‌های توصیفی ۸۷
4-2- یافته‌های استنباطی ۸۸
فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری
5-1–بحث و تبیین یافته‌های پژوهش ۱۰۴
5-2-تلویحات بالینی ۱۰۷
5-3-نتیجه گیری کلی ۱۰۸
5-4-محدودیت‌ها ۱۰۸
5-5- پیشنهادی های پژوهشی ۱۰۸
5-۶- پیشنهادی های کاربردی ۱۰۹
منابع و مأخذ 1۱۰
الف) منابع فارسی ۱۱۱
ب) منابع انگلیسی ۱۱۴
پیوست ها ۱۳۲
چکیده انگلیسی ۱۳۸
عنوان انگلیسی ۱۳۹
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 2-1. تعریف انجمن روانپزشکی آمریکا از اختلال نارسایی توجه/ بیش‌فعالی(انجمن روانپزشکی آمریکا،20۱۳). ۲۳
جدول 2-2. رویکردها و شیوه‌های سنجش کارکردهای اجرایی ۴۹
جدول 2-3. مولفه‌ها و ابزارهای سنجش کارکردهای اجرایی ۵۰
جدول 2-4. اثرات جانبی داروها و مدیریت بالینی ۶۲
مقدمه
مطالعه و پژوهش در زمینه اختلال‌های رفتاری و عاطفی کودکان و نوجوانان، یکی از حوزه‌های مهم، پیش‌رو و نافذ در روان‌شناسی مرضی و بالینی است و از میان انواع اختلال‌های دوره کودکی، اختلال نارسایی توجه/ بیش‌فعالی[1]، شایع‌ترین اختلال عصبی-رفتاری است که در دوره کودکی (قبل از 7 سالگی) تشخیص داده می‌شود. در بین تمام مشکلات رفتاری شایع در کودکان دارای اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی به عنوان اختلالی است که بیشترین تعداد پژوهش‌های علمی درخصوص آن صورت گرفته است، به طوری که هر سال حدود 100 مقاله علمی در مورد آن منتشر می‌شود (ریف[2]، 2000). پیچیدگی ماهیت اختلال که لزوم توصیف و شناساندن بیشتر آن را می‌طلبد، تنوع راه‌بُردهای تشخیص، مشکلات توأم با این اختلال و سطوح مُداخلات درمانگری طرح ریزی شده، این گستردگی پژوهش‌ها را توصیه می‌کند (کیت، کانرز، 1999 ترجمه علیزاده، همتی و رضایی، 1387). در طی دهه 1990، اختلال نارسایی توجه/ بیش‌فعالی به صورت نوعی ناتوانی خاص مرکز توجه قرار گرفت.
اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی ممکن است ویژگی‌هایی از قبیل رفتار تکانشی غیرعادی، بی قراری یا بیش فعالی ناتوانی در تمرکز توجه، یا ترکیبی از این گونه رفتارها را نشان دهند. در بسیاری از موارد این اختلال را با آنچه که مشاهده می‌کنیم تعریف می‌کنیم، مانند بیش فعالی، رفتار آزارشی و حتی رفتار، در حقیقت اختلال نارسایی توجه گونه ای از فرآیندهای جسمی (نظیر اختلال عصبی یا شیمیایی) است که با عوامل اجتماعی، روان شناختی یا محیطی (مانند سرخوردگی، انزوای اجتماعی و ضعف آموزش) در تعامل است(برجعلی، 1389).
ویژگی‌های معماگونه مرتبط با این اختلال، توصیف افراد مبتلا و مجموعه علایم آن، با تاریخی به قدمت 100 سال در نوشته‌ها موجود است (بارکلی، 1998). در یکی دو دهه اخیر، اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی همراه مجموعه ای از علایم در نظر گرفته شد که همراه سایر اختلال‌هایی نظیر ناتوانی‌های یادگیری و اختلالات هیجانی-رفتاری هستند. سال‌های بعد، با این اختلال به طور روزافزونی به صورت یک ناتوانی مجزا و متمایز برخورد شده است. اگرچه هنوز در قانون آموزش افراد با ناتوانی‌ها چنین نگاهی به مساله وجود ندارد (وزارت آموزش و پرورش ایالات متحده، 2000 ، به نقل ازهاردمن ، 2002). افراد با اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی ممکن است ویژگی‌هایی از قبیل رفتار تکانشی غیرعادی، بی قراری یا بیش فعالی ناتوانی در تمرکز توجه، یا ترکیبی از این گونه رفتارها را نشان دهند.
پژوهش‌گران ضمن مطالعه چنین رفتارهایی، شروع به نگریستن به ورای این ویژگی‌ها و مفهوم‌سازی این ناتوانی به صورت اختلال شدید خود- گردانی، کنترل تکانش‌ها، دامنه توجه و سطح فعالیت کرده‌اند. سوابق پژوهش در مورد اختلال نارسایی توجه/ بیش‌فعالی یا مطاله بر روی مفاهیمی همچون کارکردهای اجرایی یعنی توانایی، بازبینی و اداره رفتار فرد، توجه به کنترل تکانش‌ها و فکرکردن در مورد پیامد اعمال خود را منعکس می‌سازد (بارکلی 1998، فلک 1998، اسپیلتز و همکاران، 1999، به نقل ازهاردمن، 2002).
اگر چه درمان‌های مختلفی برای اختلال کمبود توجه/ بیش‌فعالی ابداع شده است (ایکوف و مکمن، 1999) ولی تعداد کمی از آن‌ها به قدر کافی یا در حد مقدماتی پشتوانه تجربی دارند. این درمان‌ها عبارت‌اند از: دارودرمانی، آموزش مهار تکانه، کارکردهای اجرایی، آموزش والدین/ مشاوره با والدین،درمان شناختی-رفتاری (بلهم، ویلر و کروسیس، 1998). آناستوپولوس و شامز (2001) معتقدند که هیچ یک از این رویکردهای درمانی، اثر بخش و علاج قطعی نیستند. این درمان‌ها، نشانه‌های اختلال نارسایی توجه/بیش فعالی را کم می‌کنند و مشکلات هیجانی و رفتاری کودکان مبتلا به این اختلال را بهبود می‌بخشد. با توجه به موارد مطرح شده هدف اصلی پژوهش حاضر مقایسه اثر بخشی آموزش مهار تکانه و کارکردهای اجرایی در بازداری پاسخ، توجه و فزون کنشی کودکان دارای نقص توجه و بیش فعالی است.
۲-۱- بیان مسئله
