اگرچه منزلت سنتی آموزه­های (دکترین) مؤلفان رساله­های حقوقی بین ­المللی آن­چنان که در سده ­های نخستین پس از زایش حقوق بین ­الملل از آن برخوردار بودند، در اثر تغییر نگرش­ها، از منبع اصلی به منبع فرعی احراز قواعد، تنزل یافت و به ظاهر رویۀ قضایی محاکم بین ­المللی در نیمۀ اول قرن بیستم اعتنای چندانی به آن­ها نمی­کرد، ولی با پیدایش محاکم بین ­المللی جدید در دهه­های اخیر، رویکرد رویۀ قضاییِ بیشتر محاکم تغییر چشمگیری یافت؛ چنان که بسیاری از آن­ها از استناد آشکار به دیدگاه­ های نویسندگان برجستۀ حقوق بین ­الملل برای تشخیص قاعده از غیرقاعده ابایی ندارند. حتی آرای دیوان بین ­المللی دادگستری ریشه­ای نامرئی در اندیشه­ های حقوق ‌دانان دارد. دیگر کارکرد ویژۀ آموزه­های علمای برجسته، دمیدن روح نوآوری و عنصر ترقی به پیکرۀ حقوق بین ­الملل و در مواردی ایجاد قاعده­هاست. به عنوان نمونه اثر اگِلتون در زمینۀ مسئولیت بین ­المللی دولت­ها که رأی داوری مشهور تریل اسملتر در بخشی بر آن اتکا کرد از پایه­ های انقلاب در حوزۀ خسارات محیط زیستی فرامرزی بود و با اندکی اصلاحات، بعدها در اصل ۲۱ اعلامیۀ استکلهم دربارۀ محیط زیست بشر نمایان شد. انستیتو حقوق بین ­الملل که از حقوق ‌دانان برجسته تشکیل شده است است از مهم­ترین نهادهای جمعی است که علاوه بر احراز قواعد حقوق بین‌الملل، در فرایند توسعۀ آن مشارکت دارد، نظریه­ های جمعی آن از جمله در راه توسعۀ حقوق بین ­الملل محیط زیست، به ویژه در حوزۀ آلودگی هوا و آب و حقوق آبراه­های بین ­المللی، گام­های بسیار مهمی برداشته است.^[۵۲]

۲-۳- تعریف حقوق بین‌الملل محیط زیست

تعریف حقوق بین ­الملل محیط زیست مستلزم تعریف جداگانه دو واژه «حقوق بین ­الملل» و «محیط زیست» ‌می‌باشد. حقوق بین‌الملل به آن دسته از قواعد و ضوابطی اطلاق می‌گردد که رفتار دولت‌ها و دیگر نهادهای دارای شخصیت بین‌المللی را تنظیم می‌کند؛ برای نمونه می‌توان به روابط میان افراد و سازمان‌های بین‌المللی اشاره نمود.^[۵۳] به طور کلی وظیفه حقوق ‌بین‌الملل حفظ نظم است یعنی حقوق ‌بین‌الملل یک نظام دارای ضمانت اجرا را دربر می‌گیرد و یک نظام خاص، به خودی خود، انتظاراتی را که از اعضای جامعه بین‌المللی توقع آن می‌رود مورد حمایت قرار می‌دهد. تلاش بر این است که از طریق حقوق ‌بین‌الملل به منظور تضمین هماهنگی و حفظ ارزش­ها و نهادهای جامعه بین‌المللی رفتارها تحت قاعده درآیند.^[۵۴]

محیط زیست نیز از لحاظ لغوی از دو واژه‌ «محیط» و «زیست» ترکیب شده است. محیط واژه‌ای عربی بوده و از ریشه «حوط» و به معنای احاطه کننده است. «زیست» نیز واژه‌ای فارسی و مترادف زندگی و حیات است. ‌بنابرین‏ «محیط زیست»^[۵۵] در برگیرنده کلیه عناصر طبیعی و انسان ساخت، می‌شود که افراد انسانی و حیوانات و یا گیاهان و گونه‌ها را احاطه نموده و یا کلیه عوامل ملموس و غیرملموس که چارچوبه حیات را شامل می‌شود.^[۵۶]

در معاهدات و کنوانسیون­های بین ­المللی و قوانین اساسی بسیاری از کشورها از جمله قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تعریف حقوقی از واژه «محیط زیست» بیان نشده است. اما در برخی از کتب محیط زیست، تعریف این واژه آمده است. که بیش­تر محیط ­زیست را در رابطه با عناصر طبیعت، منابع طبیعی، شهر و مناظر به کار برده­ و تعریف نموده ­اند. در تعریف کلی از محیط زیست ‌می‌توان گفت، محیط مادی مناسبی که وجود و استمرار حیات انسان و تمامی گیاهان و جانوران منوط به آن است مرکب از آب، هوا و ذرات معلق ‌می‌باشد. در این مفهوم محیط ­زیست قسمت کوچکی از جو اتمسفر(کره هوا)، هیدروسفر(کره آب) و لیتوسفر (کره خاک) را شامل می­ شود؛ به عبارت دیگر، محیط زیست قشر نازکی از هوا، زمین و آب است که همه زندگی را در بر دارد. به مفهوم محیط­ زیست از نظر کشورها با توجه به اهمیتی که هر کشور به یکی از عناصر زیست محیطی می­دهد، می ­تواند متفاوت باشد. بنا به یک تعریف ساده محیط زیست عبارت است از همه عناصر جاندار یا بی­جان که پیرامون انسان را فرا گرفته و همه آن­ها با یکدیگر دارای ارتباط متقابل می­باشند.^[۵۷] «الکساندر کیس» معتقد است: «اصطلاح محیط زیست را ‌می‌توان به یک منطقه­ محدود یا تمام یک سیاره و حتی به فضای خارجی که آن را احاطه کرده، اطلاق کرد. اصطلاح بیوسفر یا لایه­ حیاتی که یونسکو – خصوصاًً – آن را به کار می­برد، با یکی از وسیع­ترین تعریف­ها مطابق دارد که عبارت است از، محیط زندگی بشر یا آن بخش از جهان که بنا به دانش کنونی بشر، همه حیات در آن جریان دارد».^[۵۸]

در تعریف دیگر، محیط زیست به «محیطی که فرایند حیات را فراگرفته و با آن برهم کنش دارد، تعبیر شده است. محیط زیست، از طبیعت، جوامع انسانی و نیز فضاهایی که با فکر و دست انسان ساخته ‌شده‌اند تشکیل شده و کل فضای زیستی کره زمین یعنی زیست کره (بیوسفر) را فرا ‌می‌گیرد».^[۵۹] شورای جامعه اقتصادی اروپا (۱۹۶۷) در تعریف محیط ­زیست بیان می­دارد: «محیط ­زیست شامل آب، هوا، خاک و عوامل درونی و بیرونی مربوط به حیات هر موجود زنده می­گردد». در مقدمه بیانیۀ کنفرانس سازمان ملل متحد درباره محیط زیست انسان در سال ۱۹۷۲ در استکهلم به دولت­ها اعلام می­دارد: «انسان مخلوق و شکل‌دهنده محیط زیست خود است. محیطی که وی بقای فیزیکی، فرصت رشد معنوی (اخلاقی، اجتماعی و روحی) عطا می‌کند؛ در واقع آنچه حقوق محیط زیست در پی آن است این است که انسان­ها حق دارند که محیط زیست آن­ها از شرایط مناسب برای زندگی سعادتمندانه توأم با امنیت و سلامت برخوردار باشد. از دیدگاه دیوان بین‌المللی دادگستری نیز محیط زیست، فضایی است که در آن موجودات انسانی زندگی می‌کنند و کیفیت زندگی و سلامتی‌شان از جمله برای نسل‌های آینده به آن فضا وابسته است. طبق مصوبه ۲۷ ژوئن ۱۹۶۷ شورای اروپا محیط زیست را شامل آب و هوا، خاک، عوامل درونی و بیرونی مربوط به حیات هر موجود زنده می‌داند.^[۶۰] در تعریفی دیگر محیط زیست شامل همه یا بخشی از عناصر تشکیل‌دهنده محیط طبیعی اعم از آب، هوا، خاک چه در سطح و چه در عمق، در حالت طبیعی یا محیط انسان ساخته ‌می‌باشد. حقوق محیط زیست رشته‌ای از حقوق است که با حفاظت و حمایت از محیط زیست مرتبط است و در برگیرنده اقدامات پیشگیرانه به همراه اقداماتی برای ایجاد مسئولیت و پاک­سازی حوادثی است که به محیط زیست آسیب و خسارت می‌زند. این خسارات، زیان‌های زیست ‌محیطی است که بر اشخاص یا اشیا از طریق محیط زیستی وارد می‌شود، که در آن زندگی می‌کنند. در اینجا محیط زیست، منبع خسارت است، نه زیان‌دیده. برخی دیگر در این باورند ‌که این خسارت، ناشی از آلودگی است و مرتبط با همه خسارتی است که در کاهش عناصر طبیعی (آب، هوا، خاک) دخیل است.