اگرچه منزلت سنتی آموزههای (دکترین) مؤلفان رسالههای حقوقی بین المللی آنچنان که در سده های نخستین پس از زایش حقوق بین الملل از آن برخوردار بودند، در اثر تغییر نگرشها، از منبع اصلی به منبع فرعی احراز قواعد، تنزل یافت و به ظاهر رویۀ قضایی محاکم بین المللی در نیمۀ اول قرن بیستم اعتنای چندانی به آنها نمیکرد، ولی با پیدایش محاکم بین المللی جدید در دهههای اخیر، رویکرد رویۀ قضاییِ بیشتر محاکم تغییر چشمگیری یافت؛ چنان که بسیاری از آنها از استناد آشکار به دیدگاه های نویسندگان برجستۀ حقوق بین الملل برای تشخیص قاعده از غیرقاعده ابایی ندارند. حتی آرای دیوان بین المللی دادگستری ریشهای نامرئی در اندیشه های حقوق دانان دارد. دیگر کارکرد ویژۀ آموزههای علمای برجسته، دمیدن روح نوآوری و عنصر ترقی به پیکرۀ حقوق بین الملل و در مواردی ایجاد قاعدههاست. به عنوان نمونه اثر اگِلتون در زمینۀ مسئولیت بین المللی دولتها که رأی داوری مشهور تریل اسملتر در بخشی بر آن اتکا کرد از پایه های انقلاب در حوزۀ خسارات محیط زیستی فرامرزی بود و با اندکی اصلاحات، بعدها در اصل ۲۱ اعلامیۀ استکلهم دربارۀ محیط زیست بشر نمایان شد. انستیتو حقوق بین الملل که از حقوق دانان برجسته تشکیل شده است است از مهمترین نهادهای جمعی است که علاوه بر احراز قواعد حقوق بین‌الملل، در فرایند توسعۀ آن مشارکت دارد، نظریه های جمعی آن از جمله در راه توسعۀ حقوق بین الملل محیط زیست، به ویژه در حوزۀ آلودگی هوا و آب و حقوق آبراههای بین المللی، گامهای بسیار مهمی برداشته است.[۵۲]
۲-۳- تعریف حقوق بین‌الملل محیط زیست
تعریف حقوق بین الملل محیط زیست مستلزم تعریف جداگانه دو واژه «حقوق بین الملل» و «محیط زیست» می‌باشد. حقوق بین‌الملل به آن دسته از قواعد و ضوابطی اطلاق میگردد که رفتار دولتها و دیگر نهادهای دارای شخصیت بین‌المللی را تنظیم می‌کند؛ برای نمونه می‌توان به روابط میان افراد و سازمان‌های بین‌المللی اشاره نمود.[۵۳] به طور کلی وظیفه حقوق بین‌الملل حفظ نظم است یعنی حقوق بین‌الملل یک نظام دارای ضمانت اجرا را دربر می‌گیرد و یک نظام خاص، به خودی خود، انتظاراتی را که از اعضای جامعه بین‌المللی توقع آن می‌رود مورد حمایت قرار میدهد. تلاش بر این است که از طریق حقوق بین‌الملل به منظور تضمین هماهنگی و حفظ ارزشها و نهادهای جامعه بین‌المللی رفتارها تحت قاعده درآیند.[۵۴]
محیط زیست نیز از لحاظ لغوی از دو واژه «محیط» و «زیست» ترکیب شده است. محیط واژه‌ای عربی بوده و از ریشه «حوط» و به معنای احاطه کننده است. «زیست» نیز واژه‌ای فارسی و مترادف زندگی و حیات است. بنابرین «محیط زیست»[۵۵] در برگیرنده کلیه عناصر طبیعی و انسان ساخت، می‌شود که افراد انسانی و حیوانات و یا گیاهان و گونه‌ها را احاطه نموده و یا کلیه عوامل ملموس و غیرملموس که چارچوبه حیات را شامل می‌شود.[۵۶]
در معاهدات و کنوانسیونهای بین المللی و قوانین اساسی بسیاری از کشورها از جمله قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تعریف حقوقی از واژه «محیط زیست» بیان نشده است. اما در برخی از کتب محیط زیست، تعریف این واژه آمده است. که بیشتر محیط زیست را در رابطه با عناصر طبیعت، منابع طبیعی، شهر و مناظر به کار برده و تعریف نموده اند. در تعریف کلی از محیط زیست می‌توان گفت، محیط مادی مناسبی که وجود و استمرار حیات انسان و تمامی گیاهان و جانوران منوط به آن است مرکب از آب، هوا و ذرات معلق می‌باشد. در این مفهوم محیط زیست قسمت کوچکی از جو اتمسفر(کره هوا)، هیدروسفر(کره آب) و لیتوسفر (کره خاک) را شامل می شود؛ به عبارت دیگر، محیط زیست قشر نازکی از هوا، زمین و آب است که همه زندگی را در بر دارد. به مفهوم محیط زیست از نظر کشورها با توجه به اهمیتی که هر کشور به یکی از عناصر زیست محیطی میدهد، می تواند متفاوت باشد. بنا به یک تعریف ساده محیط زیست عبارت است از همه عناصر جاندار یا بیجان که پیرامون انسان را فرا گرفته و همه آنها با یکدیگر دارای ارتباط متقابل میباشند.[۵۷] «الکساندر کیس» معتقد است: «اصطلاح محیط زیست را می‌توان به یک منطقه محدود یا تمام یک سیاره و حتی به فضای خارجی که آن را احاطه کرده، اطلاق کرد. اصطلاح بیوسفر یا لایه حیاتی که یونسکو – خصوصاًً – آن را به کار میبرد، با یکی از وسیعترین تعریفها مطابق دارد که عبارت است از، محیط زندگی بشر یا آن بخش از جهان که بنا به دانش کنونی بشر، همه حیات در آن جریان دارد».[۵۸]
در تعریف دیگر، محیط زیست به «محیطی که فرایند حیات را فراگرفته و با آن برهم کنش دارد، تعبیر شده است. محیط زیست، از طبیعت، جوامع انسانی و نیز فضاهایی که با فکر و دست انسان ساخته شده‌اند تشکیل شده و کل فضای زیستی کره زمین یعنی زیست کره (بیوسفر) را فرا می‌گیرد».[۵۹] شورای جامعه اقتصادی اروپا (۱۹۶۷) در تعریف محیط زیست بیان میدارد: «محیط زیست شامل آب، هوا، خاک و عوامل درونی و بیرونی مربوط به حیات هر موجود زنده میگردد». در مقدمه بیانیۀ کنفرانس سازمان ملل متحد درباره محیط زیست انسان در سال ۱۹۷۲ در استکهلم به دولتها اعلام میدارد: «انسان مخلوق و شکل‌دهنده محیط زیست خود است. محیطی که وی بقای فیزیکی، فرصت رشد معنوی (اخلاقی، اجتماعی و روحی) عطا می‌کند؛ در واقع آنچه حقوق محیط زیست در پی آن است این است که انسانها حق دارند که محیط زیست آنها از شرایط مناسب برای زندگی سعادتمندانه توأم با امنیت و سلامت برخوردار باشد. از دیدگاه دیوان بین‌المللی دادگستری نیز محیط زیست، فضایی است که در آن موجودات انسانی زندگی می‌کنند و کیفیت زندگی و سلامتی‌شان از جمله برای نسل‌های آینده به آن فضا وابسته است. طبق مصوبه ۲۷ ژوئن ۱۹۶۷ شورای اروپا محیط زیست را شامل آب و هوا، خاک، عوامل درونی و بیرونی مربوط به حیات هر موجود زنده می‌داند.[۶۰] در تعریفی دیگر محیط زیست شامل همه یا بخشی از عناصر تشکیل‌دهنده محیط طبیعی اعم از آب، هوا، خاک چه در سطح و چه در عمق، در حالت طبیعی یا محیط انسان ساخته می‌باشد. حقوق محیط زیست رشته‌ای از حقوق است که با حفاظت و حمایت از محیط زیست مرتبط است و در برگیرنده اقدامات پیشگیرانه به همراه اقداماتی برای ایجاد مسئولیت و پاکسازی حوادثی است که به محیط زیست آسیب و خسارت می‌زند. این خسارات، زیان‌های زیست محیطی است که بر اشخاص یا اشیا از طریق محیط زیستی وارد می‌شود، که در آن زندگی می‌کنند. در اینجا محیط زیست، منبع خسارت است، نه زیان‌دیده. برخی دیگر در این باورند که این خسارت، ناشی از آلودگی است و مرتبط با همه خسارتی است که در کاهش عناصر طبیعی (آب، هوا، خاک) دخیل است.
