1- 1- مقدمه. 3
1 – 2- بیان مسأله و ضرورت تحقیق 4
1- 3- پیشینه تحقیق 6
1-4- اهداف تحقیق 10
1-5- سؤالات تحقیق 10
1-6- فرضیه‏های تحقیق 10
1-7- روش شناسی تحقیق 10
1-8- ابزار گردآوری داده‌ها 11
1-9- جامعه آماری و روش نمونه‏گیری 11
1 – 10- روش‌ها و ابزار تجزیه و تحلیل داده‏ها 11
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
2 – 1 – مقدمه. 14
2 – 2 – تاریخچه گردشگری در ایران 15
2 – 3 – انواع گردشگری 16
2 – 3 – 1- گردشگری بر پایه هدف از سفر. 17
2 – 3 – 2- گردشگری انبوه و جایگزین 17
2 – 3 – 3- جهانگردی فام. 18
2 – 3- 4- گردشگری بر اساس محل سکونت افراد. 19
2 – 3- 5- گردشگری از بعد تقاضا 19
2 – 3- 6- گردشگری براساس فعالیت، موضوع، جاذبه ها و تعاملات گردشگری 20
2 – 4 – مفهوم اکوتوریسم(طبیعت گردی). 22
2 – 5 – معیارها و ویژگیهای اکوتوریسم. 23
2 – 6 – جنبه های اکوتوریسم. 23
2 – 6 – 1- جنبه‌های علمی 23
2 – 6 – 2- جنبه‌های اجتماعی 23
2 – 6 – 3- جنبه‌های اقتصادی 24
2 – 7 – ویژگی‌های اکوتوریسم. 24
2 – 8 – اهمیت اکوتوریسم. 24
2 – 9 – اهداف اساسی و ارکان اصلی اکوتوریسم. 25
2 – 10 – ارکان اصلی اکوتوریسم. 25
2 – 11 – اکوتوریسم در ایران 26
2 – 12 – جایگاه اکوتوریسم در فرآیند توسعه پایدار گردشگری 27
2 – 13 – ویژگی اکوتوریست‌ها و انواع آن 27
2 – 14 – اکوتوریسم و توسعه. 28
2 – 15 – اکوتوریسم و توسعه منطقه‌ای 29
2 – 16 – گردشگری شهری 30
2 – 17 – توسعه شهری و نقش برنامه‌ریزان شهری در گردشگری 31
2 – 18 – نتیجه‌گیری 32
فصل سوم: شناخت ویژگیهای جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
3 – 1 – موقعیت جغرافیایی شهر کرمانشاه 35
3 – 2 – وضعیت زمین شناسی منطقه مورد مطالعه. 36
3 – 2 -1 – زون سنندج – سیرجان: 36
3 – 3 – توپوگرافی منطقه مورد مطالعه. 37
3 – 3 – 1 – کوهستان پرآو: 37
3 – 3 – 2 – کوههای سفید: 38
3 – 3 – 3 – دشتها 38
3 – 3 – 4 – دشت کرمانشاه: 38
3 – 3 – 5 – دشت ماهیدشت: 38
3 – 4 – ساختار توپوگرافی قطب گردشگری کرمانشاه 39
3 – 5 – ویژگیهای اقلیمی شهر کرمانشاه از نگاه گردشگری 40
3 – 5 – 1 – وضعیت بارش شهر کرمانشاه 40
3 – 5 – 2 – وضعیت دمای شهر کرمانشاه 42
3 – 5 – 3 – وضعیت رطوبت نسبی شهر کرمانشاه 44
3 – 5 – 4 – وضعیت ساعات آفتابی شهر کرمانشاه 45
3 – 6 – منابع آب استان کرمانشاه به تفکیک قطبهای گردشگری 46
3 – 7 – منابع پوشش گیاهی و جنگلی استان کرمانشاه به تفکیک شهرستان 47
3 – 8 – ویژگی‌های انسانی منطقه مورد مطالعه. 50
3 – 8 – 1 – وجه تسمیه. 50
3 – 8 – 2 – جمعیت شهر کرمانشاه برحسب سن، جنس و وضع سکونت 50
3 – 8 – 3 – سطح سواد بر حسب سن و جنس در شهر کرمانشاه 51
3 – 9 – ویژگی‌های اقتصادی شهرستان کرمانشاه 51
3 – 9 – 1 – زراعت و باغداری 52
3 – 10 – زیرساختها 52
3 – 10 – 1 – راه و دسترسیها 52
3 – 10 – 1 – 1 – راه های ارتباطی شهر کرمانشاه 53
3 – 11 – نگاهی به جاذبه‌های اکوتوریستی شهر کرمانشاه 53
3– 12 – جاذبه های اکوتوریستی شهر کرمانشاه 54
3 – 12 – 1 – کوه‌ها 54
3– 12 – 1 – 1 – پرآو. 54
3– 12 – 1 – 2 – بیستون 55
3– 12 – 1 – 3 – سفید کوه 55
3– 12 – 2 – دشت‌ها 56
3– 12 – 2 – 1 – ماهیدشت 56
3– 12 – 2 – 2 – بیستون 56
3– 12 – 3 – غارها 57
3– 12 – 3 – 1 – مرخل. 57
3– 12 – 3 – 3 – مر تاریک. 57
3– 12 – 3 – 4 – مرآفتاب 58
3– 13 – سراب‌ها و چشمه‌ها 58
3 – 13 – 1 – قابلیت‌های اکوتوریسمی سرابهای شهر کرمانشاه: 58
3 – 13 – 2 – سراب قنبر. 59
3 – 13 – 3 – سراب طاقبستان 59
3 – 13 – 4 – سراب نیلوفر. 59
3 – 13 – 5 – بیستون 60
3– 14 – رودخانه‌ها 60
3– 14 – 1 – قره سو. 60
3 – 15 – نتیجه‌گیری 61
فصل چهارم : روش‌شناسی پژوهش
4 – 1 – ابزار گردآوری اطلاعات 63
4- 2 – مطالعات کتابخانه‌ای 63
4 – 3 – روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در این پژوهش. 64
4 – 4 – معرفی تکنیک TOPSIS. 65
4 – 4 – 1 – مراحل تکنیک TOPSIS در پژوهش حاضر جهت رتبه‌بندی توانهای اکوتوریسمی 69
4 – 5 – به کار گیری مدل SWOT در پژوهش حاضر جهت ارائه استراتژهای برتر اکوتوریسم. 73
4 – 6 – تحلیل مدل SWOT 73
4 – 7 – مزایای مدل مدیریت راهبردی SWOT 75
4 – 8 – مراحل مدل SWOT: 76
فصل پنجم: تجزیه و تحلیل داده‌ها
5 – 1 – مقدمه. 79
5 – 2 – وضعیت جنسی پاسخگویان 79
5 – 3 – وضعیت سنی پاسخگویان 80
5 – 4 – وضعیت تحصیلی پاسخگویان 80
5 – 5 – ارزیابی شاخصهای تحقیق 80
5 – 6 – رتبه بندی مناطق اکوتوریسمی شهرستان کرمانشاه بر اساس روش TOPSIS. 84
5 – 8 – ارزیابی محیط داخلی (حسابرسی داخلی) برای تدوین برنامه توسعه اکوتوریسم در مناطق اکوتوریسمی شهر کرمانشاه 97
5 – 9 – ارزیابی محیط خارجی (حسابرسی خارجی) مناطق اکوتوریسمی شهر کرمانشاه جهت تدوین برنامه توسعه گردشگری 100
5 – 10 – اولویت بندی مجموعه عوامل داخلی و خارجی تاثیر گذار در توسعه اکوتوریسم شهر کرمانشاه 104
5 – 11 – تدوین راهبردهای توسعه اکوتوریسم در کرمانشاه 104
5 – 11 – 1 – راهبردهای رقابتی – تهاجمی (SO) : 104
5 – 11 – 2 – راهبردهای اقتضایی یا تنوع(ST): 105
5 – 11 – 3 – راهبردهای بازنگری یا انطباقی(WO): 106
5 – 11 – 4 – راهبردهای تدافعی (WT): 106
5 – 12 – اولویت بندی استراتژی‌های توسعه اکوتوریسمی شهر کرمانشاه 107
فصل ششم : نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهادات
6 – 1 – مروری بر پژوهش حاضر. 112
6 – 2 – ارزیابی فرضیات 112
6 – 3 – نتیجه‌گیری 115
6 – 4 – پیشنهادها 116
6 – 5 – منابع: 118













فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول3 – 1 : ساختار توپوگرافی قطب گردشگری کرمانشاه 40
جدول(3 – 2): منابع آبی هر قطب گردشگری استان کرمانشاه 47
جدول 3 – 3 : پراکندگی جنگلهای استان کرمانشاه به تفکیک شهرستان و نوع پوشش گیاهی 48
جدول 3 – 4 : جمعیت شهر کرمانشاه برحسب سن، جنس و وضع سکونت در سال 1390. 51
جدول 3 – 5 : سطح سواد بر حسب سن و جنس در شهر کرمانشاه در سال 1390. 51
جدول 4 – 1: ماتریس SWOTو نحوه تعیین راهبردها(یغفوری و همکاران:1390). 74
جدول 4 – 2 : ماتریس تهدیدات ،فرصتها،نقاط ضعف،و نقلط قوت 75
جدول 4 – 3 : مراحل انجام ماتریس SWOT 77
جدول 5 -1. توزیع پاسخگویان بر حسب جنس. 79
جدول(5 – 2 ) وضعیت سنی پاسخگویان 80
جدول 5 – 3: شاخصهای استفاده شده در این پژوهش. 81
جدول(5 – 4 ): جاذبه‌های اکوتوریسمی شهر کرمانشاه 83
جدول(5 – 5): ماتریس اولیه شاخصهای گردشگری برای مناطق اکوتوریسمی شهر کرمانشاه 84
جدول(5 – 6):استاندارد کردن داده‌های خام جاذبه‌های گردشگری شهر کرمانشاه 86
جدول (5 – 7): اوزان شاخص‌ها 88
جدول(5 – 8) : استاندارد موزون جاذبه‌های گردشگری کرمانشاه 88
جدول(5 – 9) حالت‌های ایده آل مثبت و منفی هر شاخص در جاذبه‌های اکوتوریسمی شهر کرمانشاه 90
جدول(5 – 10): فاصله هر جاذبه اکوتوریستی از حالتهای ایده‌آل مثبت و منفی(بهترین و بدترین وضعیت) در کرمانشاه 91
جدول(5 – 11) نزدیکی نسبی هر جاذبه اکوتوریستی به وضعیت ایده‌آل (امتیاز نهایی) درشهر کرمانشاه 92
جدول 5 – 12: ارزیابی عوامل محیط داخلی(قوتها و ضعفها) اکوتوریسمی 97
جدول شماره(5 – 13): ارزیابی عوامل محیط خارجی(فرصتها و تهدیدات) توسعه اکوتوریسم. 101
جدول 5 – 14:ترکیب اولویت بندی جاذبه‌های اکوتوریسمی و اولویت برنامه استراتژیکی در توسعه اکوتوریسم. 109

فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار 3 – 3 : میانگین بارش ماهانه درازمدت شهر کرمانشاه در طول دوره آماری 1983 – 2013. 41
نمودار 3 – 4 : میانگین بارش سالانه شهر کرمانشاه در طول دوره آماری 1983 – 2013. 42
نمودار 3 – 5 : میانگین دمای ماهانه درازمدت شهر کرمانشاه در طول دوره آماری 1983 – 2013. 43
نمودار 3 – 6 : میانگین دمای سالانه شهر کرمانشاه در طول دوره آماری 1983 – 2013. 43
نمودار 3 – 7 : میانگین رطوبت نسبی ماهانه درازمدت شهر کرمانشاه در طول دوره آماری 1983 – 2013. 44
نمودار 3 – 8 : میانگین رطوبت نسبی سالانه درازمدت شهر کرمانشاه در طول دوره آماری 1983 – 2013. 45
نمودار 3 – 9: میانگین ساعات آفتابی ماهانه درازمدت شهر کرمانشاه در طول دوره آماری 1983 – 2013. 46
نمودار 3 – 10 : پراکنش جنگلهای استان کرمانشاه به تفکیک شهرستان 49
نمودار 5 – 1: نمودار ارزیابی شاخصهای موثر در مناطق اکوتوریسمی شهر کرمانشاه 82
نمودار 5 – 2: دامنه برد هر جاذبه اکوتوریسمی 94
نمودار 5 – 3: درصد توانایی شهر کرمانشاه از لحاظ جاذبه‌های اکوتوریسمی 95
نمودار 5 – 4: امتیاز وزنی هر یک از نقاط قوت(s). 99
نمودار 5 – 5: امتیاز وزنی هر یک از نقاط ضعف(w). 100
نمودار5 – 6 : امتیاز وزنی هر یک از فرصتها(O). 102
نمودار 5 – 7: امتیاز وزنی هر یک از تهدیدات(T). 102
نمودار 5 -8 : اولویت بندی عوامل چهارگانه SWOT 107
نمودار 5 – 9: اولویت بندی عوامل استراتژی جهت توسعه اکوتوریسم کرمانشاه 108







فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل 2 – 1: ارتباط تعاملی انواع مختلف جهانگردی 19
شکل 2 – 2 : جایگاه اکوتوریسم در فرآیند توسعه پایدار گردشگری 27
شکل 3 – 2 : توپوگرافی استان کرمانشاه 39
شکل 4 – 1: تقسیم بندی مدل‌های تصمیم گیری 67
شکل 4 – 3: چهارچوب تحلیلی در مدل SWOT 75
شکل 5 – 8: ماتریس اولویت‌بندی برنامه‌ریزی اکوتوریسم (SWOT) در شهر کرمانشاه 103

فصل اول: کلیات تحقیق
1-1– بیان مسئله                                                                                                                          3
1-2- سوال تحقیق                                                                                                                           4
1-3- فرضیه                                                                                                                                 4
1-4- ضرورت و اهمیت تحقیق                                                                                                           4
1-5- اهداف تحقیق                                                                                                                         5
1-6-محدودیت های تحقیق                                                                                                                 5
1-7- سازماندهی پژوهش                                                                                                                  5
1-8-پیشینه تحقیق                                                                                                                          5
1-9-مفاهیم و واژه ها                                                                                                                      8
 
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
2-1-ژئوپلیتیک                                                                                                              12
2-1-1- رویکرد ژئوپلیتیک در دوران نوین (ژئوپلیتیک پست مدرن)                             12
2-1-2-ژئوپلیتیک جهان اسلام                                                                           13
2-1-3-رابطه دین و ژئوپلیتیک                                                                                                      15
2-1-4- ژئوپولیتیک مقاومت در برابر ساختار غرب محور                                                            16
2-2- مفهوم ژئوکالچر                                                                                     17
2-2-1- پیدایش و تعریف                                                                                 19
2-2-2- نظام ژئوکالچر محلی و جهانی                                                                 19
2-2-2-1-کاربرد جهانی                                                                                            20
2-2-2-2-کاربرد منطقه ای                                                                               21
2-2-2-3-کاربرد محلی و ملی                                                                           22
2-2-3- ارتباط ژئوکالچر با برخی مفاهیم جغرافیای سیاسی                                                       22
2-2-3-1- ژئوکالچر و هویت ملی                                                                       22
2-2-3-2- ژئوکالچر و علت وجودی کشورها                                                                24
2-2-3-3- ژئوکالچر و منافع ملی کشورها                                                                25
2-2-4 نظریه­ های مبتنی بر نقش عوامل فرهنگی در نظام جهانی                                     26
2-2-4-1- نظریه مارتین گلاسنر                                                                                  26
2-2-4- 2-نظریه ساموئل هانتینگنون                                                                    26
2-2-4-3- نظریه نایخت­من                                                                               28
2-2-4-4- نظریه فوکویاما (تئوری ژئوپلیتیک پایان تاریخ)                                                  29
2-2-4-4-1-شیعه به روایت فوکویاما                                                                   30
2-2-4- 5-نظریه مانوئل کاستلز (جامعه‌ی شبکه‌ای)                                                      32
2-2-4-6-والرشتاین و تئوری ژئوکالچر                                                                 33
 
فصل سوم: مواد و روش ها
3-1-متغیرها                                                                                               36
3-1-1- متغیر مستقل                                                                                      36
3-1-1-1-ایثار و شهادت                                                                                 36
3-1-1-1-1-شهادت                                                                                       36
3-1-1-1-2-فرهنگ ایثار و شهادت                                                                                        39
3-1-1-1-3- آثار فرهنگ شهادت طلبی                                                                                    40
3-1-1-1-4-راه­های دستیابی به فرهنگ شهادت طلبی                                                 40
3-1-1-1-5-آسیب­های تهدیدکننده فرهنگ ایثار و شهادت                                                      41
3-1-1-1-6-عوامل مؤثر بر پدیدآیی و گسترش فرهنگ ایثار و شهادت                             41
3-1-1-1-7-آثار وپیامدهای فرهنگی فرهنگ ایثار وشهادت                                       42
3-1-1-1-8-نقش دفاع مقدس درگسترش فرهنگ ایثار و شهادت                                      43
3-1-1-1-8-فرصت‌ها و ظرفیت‌های دفاع مقدس در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت                   43
3-1-1-1-9-ضرورت بهره گیری از تجارب رزمندگان اسلام از منظر فرهنگ ایثار وشهادت                  43
3-1-1-1-10-موانع بازشناسی فرهنگ ایثار و شهادت                                               45
3-1-1-1-11-عوامل مؤثر بر پدیدآیی و گسترش فرهنگ ایثار و شهادت                            44
3-1-1-1-12-فلسفه ایثار و شهادت                                                                      45
3-1-2- متغیر وابسته                                                                                     46
3-1-2-1-ژئوکالچر جمهوری اسلامی ایران                                                                46
3-1-2-1-1- جمهوری اسلامی ایران                                                                   49
3-1-2-1-2- محدوده جغرافیایی                                                                         49
3-1-2-1-3- جمعیت                                                                         51
3-1-2-1-4-منابع                                                                             53
3-1-2-1-4-1-منابع صنایع و معادن                                                                 53
3-1-2-1-4-2-منابع طبیعی                                                                 53
3-1-2-1-5-اهداف استراتژیکی                                                             53
3-1-2-1-6-هویت آریایی                                                                    55
3-1-2-1-7- تاریخ                                                                           56
3-1-2-1-8- سنن، آداب و رسوم                                                           58
3-1-2-1-9- مذهب شیعه                                                                    59
3-1-2-1-10- اعتقاد به انتصاب ولایت(علی(ع)) عنوان امام و متعاقبا لزوم ولی فقیه              59
3-1-2-1-11- اعتقاد به ظهور منجی عادل                                                        60
3-2- روش تحقیق                                                                             62
3-2-1- روش گردآوری داده­ ها                                                             62
3-2-2- روش تجزیه و تحلیل داده­ ها                                                         62
 
 
 
فصل چهارم: یافته های تحقیق
4-1-تحولات مبتنی بر بهره­ گیری از قدرت ژئوکالچر در خاورمیانه                            64
4-1-1- ژئوپلیتیک شیعه                                                                     64
4-1-2- تلاش برای ایجاد کردستان بزرگ                                                        65
4-1-3- دولت اسلامی عراق و شام(داعش)                                                        67
4-2-تحلیل ژئوکالچر جمهوری اسلامی ایران                                                          67
4-2-1-جایگاه ژئوکالچر در استراتژی جمهوری اسلامی ایران                                      69
4-3-ظهور اسلام‌گرایی و تحولات ژئوکالچر در ساختار نظام بین‌الملل                        70
4-4-صدور انقلاب و گسترش دگرگونی‌های ژئوپلیتیک ـ ژئوکالچر                              71
4-5-جایگاه ایثار و شهادت در ژئوکالچر ج.ا.ا                                                           73
4-5-1-جایگاه بکاء و عزاداری در ژئوکالچر ج.ا.ا                                               76
4-5-2- تاریخچه عزاداری در ژئوکالچر شیعه                                                                77
4-5-3- آغاز عزاداری امام حسین(ع)                                                                  78
4-5-4- تحلیل قیام عاشورا                                                                               81
4-5-5- جایگاه ایثار و شهادت در متون اسلامی                                                                83
4-5-5-1-قرآن کریم                                                                                      84
4-5-5-2-نهج­البلاغه                                                                                      84
4-5-5-3- صحیفه سجادیه                                                                                85
4-5-5-4- احادیث                                                                                         86
4-5-6-  عوامل تأثیرگذار بر ماندگاری نهضت خونین کربلا                                         87
4-5-6-1- نقش امامان شیعه(ع)                                                                         87
4-5-6-2- نقش علمای بزرگ دینی در طول تاریخ                                                 88
4-5-6-3- نقش انقلاب اسلامی                                                                           88
4-5-7-نقش جنگ تحمیلی و دفاع مقدس  بر  ایثار و شهادت                                      90
4-5-8-نقش مقام معظم رهبری در توسعه ایثار و شهادت در ژئوکالچر ایران                               91
4-5-9-چشم انداز توسعه ایثار و شهادت در ژئوکالچر جمهوری اسلامی ایران                          93
5-5-10-موثرترین راهکارهای ترویج ژئوکالچر ایثار و شهادت درجامعه                                   95
فصل پنجم: ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری
مقدمه                                                                                                        98
5-1- ارزیابی فرضیه اول                                                                                          99
5-2- ارزیابی فرضیه دوم                                                                                          100
نتیجه گیری                                                                                                 101
منابع                                                                                                        102
 
 
 
 
 
 
فهرست نقشه ها                                                                                                     صفحه
 نقشه 2-1: تمدن های مورد نظر هانتینگتون                                                                    27
نقشه 2-2 : ایران و سایر مناطق در تئوری ژئوکالچر والرشتاین                                         34
نقشه 3-1 : کشورهای همجوار ایران                                                                     51
فهرست نمودار ها                                                                                                  صفحه
 
نمودار1-3درصدجمعیت ساکن،روستایی و شهری بر اساس آمار و سرشماری عمومی 1390           52
 
 
 
چکیده
 
ایثار و شهادت ، مفاهیمی ارزشمند در همه ی جوامع بشری هستند . همه ی ملّت ها به فداکاران ، جانبازان و سلحشوران خود به دیده احترام می نگرند ؛ لیکن شیوه های این تقدسگرایی و احترام متفاوت است . درآموزه های اسلامی ، جوهره فرهنگ ایثار و شهادت از خودگذشتگی ، اخلاص و آزادمنشی هوشمندانه و هدفمند است.ترویج و اشاعه ی فرهنگ ایثارو شهادت ، آثار بسیار مثبت اخلاقی ،اعتقادی ، سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی را در بردارد .
با توجه به گستره ی فرهنگ جهاد و شهادت در تاریخ ملت ایران و تجلی درخشان آن پس از پیروزی انقلاب اسلامی در قالب دفاع مقدس،این مولفه جایگاهی رفیع در ژئوکالچر جمهوری اسلامی ایران دارد. لذا نگارنده در این پایان نامه به ماهیت تحقیق با بهره گرفتن از روش توصیفی- تحلیلی به شیوه کتابخانه ای به گردآوری اطلاعات پرداخته و ضمن تجزیه و تحلیل جهت پاسخ گویی به سوال ذیل برآمده است: ایثاروشهادت چه تاثیری بر ژئوکالچر جمهوری اسلامی ایران دارد؟به منظور پاسخ به سوال فوق، دو فرضیه زیر مورد ارزیابی قرار گرفته اند:
-فرهنگ ایثار و شهادت می تواند موجب توسعه ژئوکالچر شیعه گردد.
-فرهنگ ایثار و شهادت در پیشبرد اهداف و تحقق استراتژیک جمهوری اسلامی میتواند موثر باشد.
اهداف این تحقیق عبارتند از:
 تحلیل پیامدهای معنوی ایثار و شهادت در توسعه جامعه اسلامی
 تحلیل تاثیرفرهنگ ایثار شهادت در ژئوکالچرشیعه
 ارائه استراتژی مناسب جهت تقویت ماندگاری ایثار شهادت
واژگان کلیدی:ژئوکالچر،ایثار،شهادت،ایران،شیعه
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
فصل اول
کلیات تحقیق
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-1– بیان مسئله
ژئوکالچر یا ژئوپلیتیک فرهنگی، فرآیند پیچیده‌ای از تعاملات قدرت، فرهنگ و محیط جغرافیایی است که طی آن فرهنگ‌ها همچون سایر پدیده‌های نظام اجتماعی همواره در حال شکل‌گیری، تکامل، آمیزش و جابجایی در جریان زمان و در بستر محیط جغرافیایی کره زمین هستند. لذا ساختار ژئوکالچرجهان بیان‌کننده موزائیکی از نواحی فرهنگی کوچک و بزرگ‌اند که محصول تکامل مکانی ـ فضایی قدرت هستند که در طول و به موازات یکدیگر حرکت می‌کنند. در قرن بیست و یکم فرایند نظام ژئوکالچر جهان و ساختار آن در راستای ویژگی‌های نظام ژئوپلیتیک جهانی، چیزی جز تکامل و یا رویارویی میان دو الگوی متفاوت و متضاد از تعاملات فرهنگی در سطح جهان نیست.
یکی از ساختارهای ژئوکالچر جهان ایران است که امروزه تنها بخش کوچکی از سرزمین تاریخی آن را جمهوری اسلامی ایران تشکیل می‌دهد. این سرزمین پهنه جغرافیایی وسیعی است که طی قرن‌ها قلمرو فرهنگ و تمدن کهن ایرانی به شمار می‌رفت. وسعتاین پهنه،بسیار وسیع‌تر از کشور کنونی ایران و شامل سرزمین‌هایی است که یا داخل فلات وسیع ایران و یا در حاشیه‌های آن قرار گرفته‌اند. از مهم‌ترین مشخصه‌ های این سرزمین، نقش گذرگاهی آن در میان قاره‌های بزرگ جهان و نیز

فصل اول: کلیات تحقیق
1-1-مقدمه 5
1-2-بیان مسئله 5
1-3- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق. 6
1-4- انگیزه تحقیق. 6
1-5- اهداف تحقیق. 7
1-6-سؤال تحقیق. 7
1-7- فرضیه‎های تحقیق. 7
1-8- محدوده مورد مطالعه 8
1-9- تعریف مفاهیم و واژه ها 8
1-9-1-هویت 8
1-9-2- ژئوپلیتیک 8
1-9-3- ژئوپلیتیک مقاومت 9
1-9-4-مفهوم امنیت 10
1-9-5-قدرت ملی. 11
1-10- روش تحقیق ومراحل پژوهش 11
1-11- محدودیت ها وتنگناهای تحقیق. 12
1-12-سوابق و ادبیات تحقیق. 12
1-13- روش  و ابزارگردآوری داده‌ ها 13
1-14-سازمان دهی تحقیق. 14
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
2-1-تعریف ژئوپلیتیک 16
2-1-1-ظهور ژئوپلیتیک 18
۲-۱-2- دوره افول. 18
۲-۱-۳- دوره احیا 19
2-2-رویکردهای جدید ژئوپلیتیک 20
۲-2-۱-رویکرد نظم نوین جهانی. 20
2-2-2-رویکرد ژئواکونومی. 21
2-2-3- رویکرد ژئوکالچر. 22
۲-2-4- رویکرد ژئوپلیتیک زیست محیطی. 23
2-2-5-رویکرد ژئوپلیتیک انتقادی. 23
2-3-اندیشه ملی گرایی. 25
2-4-میهن خواهی. 26
2-5- مفهوم ملت 27
2-6-مفهوم هویت 28
2-7-عوامل و زمینه‎های پیدایش هویت 29
2-7-1- تعلّق خاطر به فرهنگ، تمدّن و ملیت 29
2-7-2- ثبات فرهنگ 29
2-7-3- جغرافیا 30
2-7-4-دین و باورهای دینی. 30
2-8-مفهوم قدرت 31
2-9-قدرت ملی. 31
2-10-منشأ و مبادی قدرت ملی. 33
2-11-اقتدار ملی. 35
2-12-منافع ملی. 36
2-13-رابطه منافع ملی با قدرت 37
2-14- امنیت 37
2- 15- امنیت ملی. 38
2-15-1- ویژگی های امنیت ملی. 40
2-15-2- ابعاد امنیت ملی. 40
2-15-2-1- امنیت اقتصادی: 42
2-15-2-2- امنیت سیاسی: 42
2-15-2-3- امنیت فرهنگی: 44
2-15-2-4-امنیت اجتماعی. 45
2-15-2-5-امنیت نظامی: 46
2-16- همگرایی. 47
2-17- عوامل و زمینه‎های همگرایی. 48
2-18- ویژگی‎های همگرایی. 49
2-19- مفهوم واگرایی. 50
2-20-عوامل مؤثر در ایجاد واگرایی. 50
2-20-1- اختلافات ارضی و مرزی. 51
2-20-2- ناسیونالیسم 51
فصل سوم: قلمرو جغرافیایی تحقیق
3-1- موقعیت جغرافیایی ایران. 54
3-2-جایگاه منطقه ای ایران وموقعیت آن در منطقه 56
3-3- ویژگی جغرافیای طبیعی استان گیلان. 58
3-3-1- موقعیت  جغرافیایی استان گیلان. 58
3-3-2- ناهمواری های استان گیلان. 60
3-3-3- قله‌ها و رشته کوهها 61
3-3-4- خاک‌های گیلان. 62
3-3-5- رودها و رودخانه ‌ها 63
3-3-6- آب و هوا 64
3-3-7- دما 66
3-3-8- منابع آب 68
3-4-ویژگی جغرافیای انسانی استان گیلان. 69
3-4-1- سیر تحول جمعیت  استان گیلان و روند رشد جمعت آن. 69
3-4-2- ساختمان سنی جمعیت استان گیلان. 70
3-4-3- ترکیب جنسی  جمعیت استان گیلان. 72
3-4-4- وضعیت سواد جمعیت استان گیلان. 73
3-3-5- تراکم  جمعیت استان گیلان. 73
3-4-5-1- جمعیت شهری و روستایی استان گیلان. 73
3-4-5-2- اشتغال و بیکاری جمعیت  استان گیلان. 74
3-4-5-3 – توزیع شاغلان جمعیت استان گیلان. 74
3-5- تاریخ استان گیلان. 76
3-5-1- قیام و جنبش ها درگیلان بعد از اسلام 77
3-5-2- گیلان در دوره صفویه 79
3-5-3- گیلان در قرن هیجدهم 79
3-5-4- گیلان در قرن نوزدهم 81
3-5-5- گیلان در قرن بیستم 82
فصل چهارم: یافته‎های تحقیق
4-1- تحلیل ژئوپلیتیک اوضاع ایران مقارن بافعالیت نهضت جنگل. 86
4-2-میرزاکوچک رهبر نهضت مقاومت جنگل. 87
4-3- تأثیر پذیری نهضت مقاومت جنگل از انقلاب مشروطه 89
4-4- تأثیرپذیری نهضت جنگل از جنگ جهانی اول. 92
4-5- تحلیل روابط روسیه  با نهضت جنگل قبل از وقوع انقلاب اکتبر. 94
4-6-تأثیرپذیری نهضت جنگل از انقلاب اکتبر روسیه 96
4-7- تشکیل حکومت جمهوری در گیلان. 99
4-8-بررسی نهضت جنگل از بعد ژئوپلیتیک مذهب 101
4-9- تحلیل ساختار ناسیونالیستی و ضد استبدادی نهضت جنگل. 103
4-10- تحلیل ژئوپلیتیکی سقوط نهضت جنگل. 107
فصل پنجم: ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری
5-1- مقدمه 111
5-2- ارزیابی فرضیه ها 111
5-2-1- ارزیابی فرضیه اول. 111
5-2-2-ارزیابی فرضیه دوم 112
5-3- نتیجه گیری. 113
5-4- ارائه پیشنهاد 114
منابع و مأخذ 117
 فهرست جداول
عنوان                                                                                                      صفحه
جدول 2-1: مفهوم ژئوپلیتیک 17
جدول 2-2: منابع قدرت ملی از نگاه مارتین گلاسنر. 34
جدول(3-1): میانگین بارندگی سالانه در ایستگاه های سینوپتیک  استان گیلان(1388-1378) 65
جدول (3-2) : متوسط دما ماهانه و سالانه در ایستگاه‌های سینوپتیک  استان گیلان(1388-1378) 67
جدول (3 ـ 3): مقایسه تعداد و نرخ رشد جمعیت استان گیلان در سرشماری های 1335 تا 1385. 69
جدول ( 3ـ 4): توزیع جمعیتی  استان گیلان  در گروه‌های عمده سنی در سرشماری های 1355 تا 1385. 71
جدول (3 ـ 5): ترکیب جنسی جمعیت  استان گیلان  در سرشماری های 1335 تا 1385. 72
جدول (3-6): تغییرات نرخ باسوادی جمعیتی استان گیلان در سرشماری های 1335 تا 1385. 73
جدول (3-7): مقایسه تراکم جمعیتی استان گیلان در سرشماری های 1335 تا 1385. 73
جدول (3-8): مقایسه درصد جمعیت شهری و روستایی  استان گیلان در سرشماری های 1335 تا 1385. 73
جدول (3-9): مقایسه درصد جمعیت فعال اقتصادی استان گیلان در سرشماری های 1365 تا 1385. 74
جدول (3-10): مقایسه درصد توزیع جمعیت استان گیلان در بخش های عمده فعالیت اقتصادی در سرشماری‌های 1335 تا 1385. 75
 
 
فهرست نمودارها
عنوان                                                                                                      صفحه
نمودار(3-1): میانگین بارندگی سالانه در ایستگاه های سینوپتیک  استان گیلان(1388-1378) 65
نمودار(3-2) : متوسط دما سالانه در ایستگاه‌های سینوپتیک  استان گیلان(1388-1378) 67
نمودار(3-3): روند تغییرات نرخ رشد جمعیت استان گیلان در بین سال‌های 1335 تا 1385. 70
نمودار(3- 4): درصد توزیع جمعیت استان گیلان برحسب گروه های کلان سنی  1355و 1385. 71
نمودار (3-5): هرم سنی استان گیلان 1385. 72
نمودار(3-6): توزیع درصد جمعیت شهری و روستایی  استان گیلان در سرشماری های 1335 تا 1385. 74
نمودار (3-7): توزیع جمعیت شاغل استان گیلان بر حسب بخش عمده فعالیت 75
 
 
فهرست اشکال
عنوان                                                                                                      صفحه
شکل 2-1: الگوی سلسله مراتبی منافع ملی. 36
 
 
فهرست نقشه ها
عنوان                                                                                                      صفحه
نقشه (3-1): تقسیمات استان گیلان و نقشه (3-2): موقعیت استان گیلان در ایران. 60
نقشه (3-2) : نقشه ناهمواری های استان گیلان. 61
نقشه (3-3) : نقشه خطوط همبارش در استان گیلان. 66
نقشه (3-4) : نقشه خطوط هم دما استان گیلان. 68
 
 
 

چکیده
امروزه مبحث ژئوپلیتیک مقاومت از جمله مباحث مهم در پژوهش‌ها و نوشته‌های مربوط به ژئوپلیتیک انتقادی است. این رویکرد توجهش را صرفاً به رویه سلطه ژئوپلیتیک معطوف نداشته بلکه به رویه دیگر ژئوپلیتیک که همان مقاومت است بیشتر توجه می‌کند. مقاومت‎های مردمی‎و نهضت ها در برابر رفتارهای ژئوپلیتیک گرایانه؛ یکی از مولفه‎هایی است که در ارزیابی میزان قدرت مورد توجه ژئوپلیتیسین­ها واقع شده وکارکردآندرتنازعاتموردتوجهقرارمیگیرد. جنبش‎های آزادیخواهانه ایرانیان بعد از جنگ جهانی اول و پیشنهاد قرارداد 1919 که به نحوی نافی استقلال ایران بود، در سراسر کشور گسترش یافت. نهضت جنگل به عنوان یکی از مهم ترین جنبش‎های آزادیخواهانه در عصر قاجار تلقی می‎شود که در فاصله بین سالهای 1293 تا 1300 ه.ش به طول انجامید. این جنبش با هدف مبارزه با استبداد داخلی صورت گرفته و دارای ماهیت ضد استعماری و بیگانه ستیزی بوده است. پایان نامه ی حاضر با طرح این سوال که: تأثیر نهضت جنگل در حفظ هویت ملی ایران چگونه بوده است؟در صدد است تا به تشریح  ابعاد شکل گیری نهضتو اهداف پیش روی آن را مورد بررسی قرار دهد. با توجه به سوال فوق فرضیه‎هایی مطرح گردیدند. نخست،به نظر می‎رسد، نهضت ها و بحران‎های داخلی و خارجی در شکل­ گیری نهضت جنگل تأثیرگذار بوده است دوم، به نظر می‎رسد، نهضت جنگل در راه تحقق استقلال کشور و تقویت هویت ملی ایران تلاش می‎کرد.
به این منظور پژوهش حاضر با بهره گرفتن از روش توصیفی،تحلیلی و با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای سعی نموده تا ضمن شناسایی عوامل و جنبش‎های تاثیر گذار بر شکل گیری نهضت جنگل، جایگاه این نهضت را در تقویت هویت ملی ایران موردبررسی قرار دهد. تجزیه و تحلیل اطلاعات پیرامون موضوع فوق نشانگر این نکته است که، نهضت جنگل به دنبال اوضاع آشفته ایران بعد از جنگ جهانی اول و در آستانه انعقاد قرارداد 1919 به وجود آمد. ماهیت اسلامی‎و ضد استبدادی و بیگانه ستیزی این جنبش، سبب شکل گیری جریان مقاومت در برابر نفوذ و دخالت بیگانگان در گیلان شد و این جنبش به عنوان یک نقطع عطف مبارزات استقلال طلبی و ضد استعماری در تاریخ ایران محسوب می­گردد.
 
واژ گان کلیدی: ژئوپلیتیک مقاومت، نهضت جنگل، هویت، ایران، گیلان.

 
 
 
مقدمه
امروزه مبحث ژئوپلیتیک مقاومت از جمله مباحث مهم در پژوهش‌ها و نوشته‌های مربوط به ژئوپلیتیک انتقادی است. این رویکرد توجهش را صرفاً به رویه سلطه ژئوپلیتیک معطوف نداشته بلکه به رویه دیگر ژئوپلیتیک که همان مقاومت است بیشتر توجه می‌کند. مقاومت‎های مردمی‎و نهضت ها در برابر رفتارهای ژئوپلیتیک گرایانه؛ یکی از مولفه­هایی است که در ارزیابی میزان قدرت مورد توجه ژئوپلیتیسین­ها واقع شده وکارکردآن درتنازعات موردتوجه قرارمی­گیرد.
استان گیلان از جمله سرزمین­هایی است که عوامل تاثیر گذار جغرافیایی و ژئوپلیتیکی نقش تعیین کننده و بسزایی در تحولات آن داشته است. از منظر جغرافیایی این استان از چهار سو با موانع بزرگ طبیعی روبرو بوده است، در شمال با دریاچه بزرگ و بسته خزر و در غرب، جنوب و شرق با دیواره‎های بلند کوهستانی و جنگل‎های انبوه خزری احاطه شده است. در گذشته در داخل منطقه نیز زمین‎های باتلاقی، بیشه زارهای انبوه، رودخانه‎های متعدد و پر آب و اقلیمی‎بسیار مرطوب و ناسازگار آن، برای هر مهاجمی‎به منزله ی یک خطر استراتژیک تلقی می‎شد. مجموعه این عوامل به نوعی زمینه را برای استقلال نسبی این منطقه را فراهم ساخته و مانع نفوذ و سلطه بیگانگان بر این خطه می­گردید.
نهضت جنگل به عنوان یکی از جنبش‎های آزادی­خواهی مردم ایران محسوب شده که در دوران قاجار اتفاق افتاد. این نهضت که با هدف مبارزه با ظلم حاکمان قاجار و مخالفت با نفوذ بیگانگان آغاز شده بود، ازسال 1293 تا 1300 ه.ش به طول انجامید.میرزا کوچک خان به عنوان رهبر این نهضت دغدغه سامان بخشی به امور ایران را داشته و سوابق مبارزاتی زیادی داشته است. هرچند که این نهضت به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خاص گیلان، در این منطقه آغاز شد، اما رهبران این نهضت در فکر تسری دادن آن در سطح تمام کشور بودند.
میرزا کوچک نسبت به حفظ هویت اسلامی-ایرانی پافشاری داشت و سعی می‎کرد که ایرانی بودن و اسلامی‎بودن را مانند دو روی سکه مورد توجه قرار دهد. وی هیچ یک را نافی دیگری نمی‎دانست به طوری که سخنان او پس از جنگ گسکره بیانگر این واقعیت است.” ایران که یک روز مهد تمدن و محل دلیران بود، در اثر سیاست دژخیمان حریص، مرکز اشخاصی بدون اراده و پایبند به خرافات شده است.پیشوایان ملت تابع اراده اجانب هستند. از نظر ساختار نیز این نهضت از یک ساختار ملی برخوردار بوده و هرچند اکثریت اعضای نهضت جنگل را اهالی گیلان تشکیل می‎دادند ولی از دیگر اقوام ایرانی نیز به این نهضت پیوسته بودند.به طوری که بعضی از مورخان ساختار نهضت جنگل را متشکل از جنگل نشینان گیلانی، کردها و ترک‎های قفقازی که از قتل و عام سال 1918 در باکو گریخته بودند، می­دانند.

4- اهداف مشخص تحقیق 6
5- سؤالات تحقیق. 6
5-1 سوال اصلی 7
5-2 سوالات فرعی. 7
6-  فرضیه‏های تحقیق 7
6-1 فرضیه اصلی. 7
6-2  فرضیه های فرعی. 7
7-مرور پیشینه تحقیق 7
8- نوع تحقیق 8
9- روش انجام و ابزار گردآوری تحقیق 9
10- دشواری‌های تحقیق 9
فصل اول : تعاریف و مفاهیم اساسی حق بر غذا
مبحث اول – مفهوم و ماهیت حق بر غذا 11
گفتار اول – مفهوم حق بر غذا 11
گفتار دوم – ماهیت حق بر غذا 14
بند اول – تحقق تدریجی. 14
بند دوم – تحقق فوری 16
الف- رفع تبعیض. 16
ب- تعهد به رعایت. 16
ج- تعهد به تامین حداقل سطح امرار معاش. 17
گفتار سوم – اهمیت حق بر غذا. 18
گفتار چهارم – مفاهیم مرتبط با حق بر غذا 18
بند اول – امنیت غذایی 18
الف – تعریف امنیت غذایی. 21
ب – مفاهیم اصلی امنیت غذایی . 23
1-  غذای کافی. 23
2- دسترسی به غذا. 24
3- امنیت. 29
4-  زمان 29
بند دوم – استقلال غذایی. 30
بند سوم- ایمنی غذایی 32
مبحث دوم – حق بر غذا در حقوق بین الملل. 33
گفتار اول – چیستی حق. 33
بند اول – تحلیل مفهوم حق 33
بند دوم –  حق – مطالبه /ادعا. 36
گفتار دوم – محتوای هنجاری حق بر غذا در حقوق بین الملل. 38
بند اول – حق برخورداری از معیارهای کافی برای زندگی 41
بند دوم – رهایی از گرسنگی و حق حیات 41
بند سوم – حمایت از گروه های خاص بشری. 42
بند چهارم –  عدم محرومیت از غذا و ابزار معاش 43
بند پنجم – ممنوعیت استفاده ابزاری از غذا برای مقاصد نظامی 43
بند ششم –  تقبیح استفاده ابزاری از غذا برای مقاصد اقتصادی و سیاسی 44
فصل دوم : تجلی حق بر غذا در قوانین و سازمان های داخلی و بین المللی
مبحث اول – تجلی حق بر  غذا  در سطوح ملی، منطقه ای و جهانی 46
گفتار اول – ملی. 46
گفتار دوم –  فراملی. 47
بند اول – منطقه ای 48
بند دوم – جهانی 48
الف – جایگاه حق بر غذا در نظام بین المللی حقوق بشر. 49
1- حقوق معاهداتی 50
2 – رابطه حق غذا با سایر حقوق بشری 55
ب – حق دسترسی به غذا در نظام حقوق بین الملل بشردوستانه 56
پ – حق غذا در مفاد کنوانسیون های چهارگانه ژنو 57
ت- پروتکلهای الحاقی به کنوانسیون چهارگانه ژنو مصوب 1949. 59
ث – نقش نهادها و سازمان های تخصصی ملل متحد در برآورده نمودن حق بر غذا. 67
1 – کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی. 68
2 – شورای حقوق بشر 70
3 – برنامه جهانی غذا 71
4 – صندوق بین المللی برای توسعه کشاورزی 72
5 – نقش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد در تحقق حق بر غذا 73
مبحث سوم – جایگاه حق بر غذا در حقوق و سازمان های ایرانی 78
گفتار اول – وضعیت امنیت غذایی در ایران در مقایسه با دیگر کشورها 78
گفتار دوم – حق بر غذا در حقوق و سازمان های ایرانی. 81
بند اول – قانون سازمان وزارت بهداری مصوب آذر ماه ١٣٢۴ 81
بند دوم- قانون بهداشت شهری مصوب ٢٩/11/1329. 82
بند سوم- قانون مربوط به مقررات امور پزشکی و دارویی و مواد خوردنی و آشامیدنی مصوب ٢٩/2/1334 82
بند چهارم- قانون اجازه پرداخت حق السهم دولت ایران در برنامه غذایی جهانی مصوب 10/9/1347       83
بند پنجم- قانون اجازه تأسیس مؤسسه خواربار و تغذیه ایران مصوب ١۴/10/1343. 83
بند ششم- قانون تشکیل انستیتوی علوم تغذیه و صنایع غذایی ایران مصوب 15/4/1345. 83
بند هفتم –  قانون مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی مصوب ٢٢/4/1346 83
بند هشتم- قانون اصلاح ماده ٢ مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی و تبصره آن 9/8/1347         84
بند نهم- قانون اصلاح بعضی از مواد قانون مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی. 84
بند دهم – قانون اصلاح ماده ( ١٣ ) قانون مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی مصوب 13/9/1379 84
بند یازدهم-  قانون تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مصوب 9/7/1364 85
بند دوزادهم-  قانون تشکیلات و وظایف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مصوب 3/3/1367     85
بند سیزدهم-  قانون تعزیرات حکومتی امور بهداشتی و درمانی مصوب ٢٣/12/1367 85
بند چهاردهم- حق بر غذا در برنامه سوم توسعه کشور. 86
بند پانزدهم – امنیت غذایی درسند چشم انداز، سیاستهای کلی نظام وقانون برنامه پنجم توسعه              91
فصل سوم : مسولیت های اجرا و نقض حق بر غذا
مبحث اول – ماهیت تعهدات ناشی از حق بر غذا از منظر حقوق بین الملل بشر 95
گفتار اول – تعهد به وسیله و نتیجه. 96
گفتار دوم – تعهد به احترام، حمایت و ایفا 96
مبحث دوم – ماهیت تعهدات ناشی از حق بر غذا از منظر حقوق بین الملل بشردوستانه 97
گفتار اول – تعهد به احترام به حق غذا. 97
گفتار دوم  – تعهد به حمایت از حق غذا 98
گفتار سوم – تعهد به تسهیل حق غذا. 98
گفتار چهارم – تعهد به فراهم کردن حق غذا 98
مبحث سوم – نقض حق بر غذا. 99
گفتار اول – امکان رسیدگی به جنایات ارتکایی از نقض حق غذا 100
بند اول – دیوان کیفری بین المللی. 100
بند دوم – رسیدگی در مراجع ملی سایر کشورها 102
بند سوم – تشکیل دادگاه کیفری بین المللی ویژه توسط شورای امنیت 103
بند چهارم – دیوان دادگستری بین المللی. 103
نتیجه گیری. 104
منابع 111
چکیده
غذا یکی از اساسی ترین و ابتدایی ترین نیازهای بشری و از عوامل اصلی در حفظ و استمرار حیات بشر می باشد. پیدایش کشاورزی که در حدود ده هزار سال پیش به وقوع پیوست مهم ترین کشف بشر برای تأمین این نیاز بوده و هم زمان با توسعه زندگی اجتماعی بشر، نقش و جایگاه آن نیز ابعاد جدیدتری یافته است. غذا و تغذیه یکی از ابعاد اساسی زندگی، سلامت و همچنین رفاه جامعه است. از دیدگاه توسعه ملی، عدالت اجتماعی و رشد اقتصادی، تأمین غذای کافی، کمیت و کیفیت الگوی غذای مصرفی و سلامت تغذیه‌ای افراد جامعه، محور اصلی و تعیین‌کننده در بستر حرکت انسان محوری است و سوءتغذیه، نیروی بازدارنده مؤثر بر فرایند توسعه ملی محسوب می‌شود و از سویی امنیت غذایی ارتباط کاملاً مستقیم با عدالت محوری دارد. امنیت غذایی یکی از معیارها و ابزارهای توسعه انسانی است. دسترسی به غذای کافی و سالم از محورهای اصلی توسعه، سلامت جامعه و زیرساخت‌های نسل آینده کشور است و دستیابی به آن از اهداف اصلی هر کشور است، در بحث توسعه انسان – محور، امنیت غذایی و تغذیه، نقش اصلی و تعیین‌کننده دارد و در کنار درآمد سرانه، توزیع عادلانه درآمد، نرخ اشتغال، حفظ محیط زیست و رعایت حقوق بشر در مجامع بین‌المللی به عنوان شاخص توسعه شناخته می‌شود. غذا علاوه بر کارکرد تغذیه ای برای حیات انسان در جامعه بین المللی (سطوح ملی، منطقه ای و جهانی)، واجد عملکرد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شده است. نقش غذا در برنامه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشورها به ویژه مشکلات پیچیده ای که در زمینه تأمین و توزیع داشته است، سبب شده تا پس از تشکیل سازمان ملل متحد در کانون اقدامات و توجه آن نیز قرار گیرد. سازمان ملل متحد برای حفظ و صیانت جامعه  بین‌المللی اقدامات مهمی را انجام داده است که از جمله آن ها ایجاد نظام حقوقی بین المللی با تدوین و توسعه حقوق بین‌الملل می باشد. وجود هشتصد میلیون گرسنه – علی رغم کفایت مواد غذایی-  در جهان نشانه روشنی بر این واقعیت است که غذا به عنوان اساسی ترین نیاز انسان مورد تعدی و تهدید جدی قرار گرفته است و نظام بین المللی نتوانسته است این بخش از حقوق اعضای جامعه ملل را حفظ و صیانت نماید. امنیت غذایی و دسترسی همگان به غذا در گرو سیاست های اقتصادی و حقوقی  جامعه جهانی است.

  مقدمه
 

در حفظ حیات عوامل متعدد و گوناگونی دخالت دارند، در میان این عوامل، غذا اصلی ترین و مهم ترین عامل حفظ حیات است. تعاریف مختلفی از غذا ارائه شده است:
« غذا مجموعه ای از مواد خوراکی و آشامیدنی است که برای تامین نیاز فیزیولوژیکی به مصرف انسان  می رسد و برای نگهداشت و رشد بدن و تامین انرژی و عناصری برای حفظ جریان فعل و انفعال  حیاتی ضروی است.»[1]
« غذا، خوراک، خوردنی، خورش، آنچه خورده شود، ماده ای که به نمو جسم کمک کند و انرژی لازم برای بدن به وجود آورد.»[2]
غذا و حیات آنچنان به هم پیوسته اند که تصور حیات بدون غذا ممکن نیست. آدمی برای ادامه یک زندگی کارآمد و مفید در هر روز از عمر به غذا نیاز دارد، بطوریکه این نیاز دائمی و مستمر است و          نمی‌توان تامین آن را به آینده و به فراهم شدن امکانات موکول کرد. فقدان آن حتی برای چند روز مشکل ایجاد می کند و تحمل بیش از آن نیز مقدور نیست.
در قسمت اعظم دو میلیون سالی که از پیدایش انسان می گذرد، بقای زندگی او بیشتر از راه شکار حیوانات و گردآوری میوه ها، دانه ها و حبوبات صورت گرفته است. در شرایطی که گرسنگی دائماً بشر را تهدید می کرد، عمر انسان بیش از هر چیزی برای جستجو غذا سپری می شد. از آنجا که این جستجو کاری دشوار بود، افزایش تعداد انسان ها را محدود می کرد. در حدود 10000 سال پیش بود که انسان آموخت حیوانات و گیاهان را اهلی کند[3] و به تدریج بشر به جای اینکه در پی شکار برود- که در هر حال کاری است نامطمئن- تلاش نمود از تغییرات ادواری آب و هوا بهره گیری نماید و به کشاورزی بپردازد.
از زمان روی آوردن انسان نخستین به کشاورزی تاکنون، نوآوری های متعدد و رشد فن آوری،  گسترشی عظیم در ظرفیت تولیدی غذای کره زمین پدید آورده است، بطوریکه به نظر می رسد غذای تولیدی جهان برای جهانیان کافی خواهد بود. اما در پایان قرن بیستم و آغاز هزاره سوم و در بحبوحه دورانی که از لحاظ پیشرفت و تمکن جهانی بی سابقه بوده است، گرسنگی هنوز مبتلا به گروه عظیمی از انسان ها می باشد[4] در حقیقت امید به داشتن منابع غذایی کافی که با کشف کشاورزی پیدا شد، هرگز محقق نگردید.
کشاورزی این امکان را برای بشر پدید آورد که به شکلی مستمر ظرفیت تولیدی غذای کره زمین را افزایش دهد. اگرچه از زمان آغاز کشاورزی تا کنون تولید مواد غذایی چند صد برابر افزایش یافته است، اما، تعداد انسان های کره خاکی نیز همگام با آن و به صورت پیوسته رو به ازدیاد بوده است، به طوری که این تولید اضافی به مصرف رسیده و انسان همیشه در دستیابی به غذا در تنگنا بوده است.
در چنین شرایطی، هر گونه کاهش ناگهانی و شدید در عرضه مواد غذایی در یک منطقه خاص، غالباً به گرسنگی و قحطی همه گیر انجامیده است. البته تعداد قحطی هایی که انسان کشاورز در طول قرون گذشته به خود دیده است به طور دقیق مشخص نیست، ولی از مدارک و شواهدی که در دست می‌باشد، می توان نتیجه گرفت که بشر شاهد قحطی های سخت و متعددی بوده است؛ به گونه ای که این امر در آثار فرهنگی ملت ها نیز متبلور و نمایان گشته است.
فقدان غذا و گرسنگی شدید، خواه به علل طبیعی پدید آمده باشد، و خواه نتیجه دخالت مستقیم بشر نظیر جنگ های داخلی و بین المللی باشد، دردناک و وحشت آفرین است. هنگام بروز گرسنگی، نه تنها گروه های عظیمی از انسان ها رنج می کشند و به شکلی رقت بار می میرند، بلکه بسیاری از افراد در اثر آن، رفتارهای ناهنجار از خود بروز می دهند. مردمی که از گرسنگی رو به مرگ هستند، علاوه بر دزدی و احتکار مواد غذایی، برای به دست آوردن پول خرید غذا دست به جنایت می زنند و حتی فرزندان خود را می فروشند. در قحطی سال 436 قبل از میلاد، هزاران رومی خود را در رودخانه تیبر[5] می‌انداختند تا به عذاب طولانی و مرگ ناشی از گرسنگی دچار نشوند. همچنین، در قحطی سال 1291 میلادی در هندوستان خانواده‌های زیادی خود را در رودخانه غرق می‌کردند. آدمخواری نیز در  قحطی‌ های قبل از قرن بیستم در انگلستان، اسکاتلند، ایرلند، ایتالیا، مصر، هندوستان و چین و حتی پس از آن در قحطی های قرن بیستم دیده شده است.[6]
 از این موارد بسیار دیده شده است، در چند دهه اخیر نیز، جهان چندین مورد کمبود شدید مواد غذایی ناشی از جنگ را شاهد بوده است. در واقع تا این زمان دلیل اساسی مرگ و میرهای ناشی از فقدان غذا، ناشی از بلایای طبیعی نظیر خشکسالی و سیل و . و یا عوامل ایجاد شده توسط بشر نظیر جنگ های
داخلی و بین المللی بوده است. در حالیکه امروزه، کمبود غذا و گرسنگی معمولاً به طور یکنواخت در میان فقرای دنیا دیده می شود و ویژه مناطق خاصی نیست. بین سال های 1972 تا 1974 ، به علت پیشی گرفتن روزافزون تقاضای جهانی بر عرضه مواد غذایی و نیز کاهش ذخایر غذایی، قیمت های بین المللی مواد غذایی به سرعت بالا رفت.
از سوی دیگر همزمان با پیشرفت جوامع و ظهور قدرت های جدید؛ علوم و فن آوری های نو از  یک سو بشر را در تامین و گسترش نیازهایش یاری نموده و از سو ی دیگر محدودیت ها و تهدیدهایی را برای آزادی ها و نیازهایش به ارمغان آورده و امور متعددی در زندگی امروز دنیا را به کانون بحران مبدل نموده است. یکی از مهم ترین این بحران ها، مشکل غذا می باشد.گزارش سازمان های بین المللی در ارتباط با وجود 800 میلیون گرسنه[7] و نیز ازدیاد روزافزون مرگ و میرهای ناشی از سوءتغذیه و گرسنگی مبین تغییر ساختار علل بروز گرسنگی و عدم دسترسی به غذا می باشد. وجود ناامنی در تامین غذا، موجب بروز ناامنی های اجتماعی و اقتصادی گردیده و ممکن است منجر به بروز مخاصمات داخلی و بین المللی شود. در حقیقت تا زمانی که غذا به عنوان اساسی ترین نیاز انسان مورد تعدی و تهدید جدی و گسترده قرار نگرفته بود، هیچ مناقشه ای در زمینه به رسمیت شناختن حق دسترسی به آن و چگونگی برخورداری از آن در عرصه ملی و بین المللی بروز نمی کرد. لیکن، امروزه بحران غذا-که میراث اقدامات بشر از جنگ های ویرانگر جهانی گرفته تا تصمیم های اقتصادی و افزایش جمعیت بشر می باشد- یکی از اساسی ترین حقوق میلیون ها انسان را مورد تعدی و تهدید قرار داده است که هم در سطح داخلی و هم بین المللی باید به جدیت مورد بررسی قرار گیرد.

1-  بیان مسأله
 

یکی از بدیهی ترین و در عین حال ضروری ترین حقوق هر انسان حق برخورداری از غذای سالم و عاری از مواد مضر و زیان اور می باشد. غذای مناسب باید در دسترس بوده و در کمیت و کیفیتی باشد که بتواند نیازهای رژیم غذایی افراد را برآورده سازد و در فرهنگ هر جامعه ای قابل قبول باشد و مضاف بر این غذا می بایست به

فصل دوم: مفاهیم. 11
2-1- کالا و انواع آن. 12
2-1-1- کالا  12
2-1-2- انواع کالا  13
2-1-2-1- کالاهای سرمایه‌ای یا تولیدی 14
2-1-2-2- کالاهای واسطه‌ای 14
2-1-2-3- کالاهای مصرفی یا نهایی 14
2-1-3- مفهوم کالا در عیب تولید  14
2-1-4- کالای خطرناک   15
2-2- تولیدکننده، عرضه‌کننده، فروشنده، خریدار و مصرف‌کننده 15
2-2-1- تولیدکننده 16
2-2-2- عرضه‌کننده 16
2-2-3- فروشنده 17
2-2-4- خریدار 18
2-2-5- مصرف‌کننده 18
فصل سوم: مفهوم عیب و تشخیص آن. 21
3-1- مفهوم عیب. 22
3-1-1- تعریف لغوی عیب   22
3-1-2- مفهوم اصطلاحی عیب   23
3-1-2-1- زیاده یا نقصان از اصل خلقت. 23
3-1-2-2- زیاده یا نقصان از اصل خلقت همراه با کاهش دادن قیمت کالا. 25
3-1-2-3– نقص از مرتبه­ی متوسط 26
3-1-2-4- عامل کاهش قیمت کالا در عرف تجاری 27
3-1-2-5- نقص مؤثر در مصرف و انتفاع. 28
3-1-2-6- نقص مؤثر در کاهش ارزش یا انتفاع متعارف. 29
3-1-2-7- تشخیص عرف. 30
3-1-2-8- نتیجه. 30
3-1-3- تمییز عیب از وضعیت­های مشابه 31
3-1-3-1- تمییز عیب از فقدان اوصاف. 31
3-1-3-2- تمییز کالای معیوب از کالای نامرغوب. 32
3-1-3-3- تمییز کالای معیوب از کالای دست­دوم. 33
3-1-3-4- تمییز کالای معیوب از کالای مغشوش. 33
3-2- تشخیص عیب. 35
3-2-1- شرایط عیب موجد مسئولیت   35
3-2-1-1- قابل مسامحه نبودن عیب. 35
3-2-1-2- مخفی بودن عیب موجود در کالا. 35
3-2-1-3- ورود ضرر در اثر عیب. 37
3-2-1-4- زمان ایجاد عیب. 38
3-2-2- ضوابط تشخیص عیب   39
3-2-2-1- ضابطه­ی انتظار مصرف‌کننده 39
3-2-2-2- ضابطه­ی موازنه­ی خطر- منفعت. 44
3-2-2-3- ضابطه­ی دوگانه. 45
3-2-3- نقش استاندارد و نهادهای مشابه در تشخیص عیب   46
فصل چهارم: اقسام عیب و مطالعه­ موردی مصادیقی از کالاهای معیوب   51
4-1- اقسام عیب. 52
4-1-1- عیب در طراحی کالا  52
4-1-2- عیب در ساخت و تولید کالا  54
4-1-3- عیب در اطلاع‌رسانی  56
4-1-3-1- محتوای اطلاع‌رسانی 59
4-1-3-2- تفاوت بین ارائه­ راهنمای استفاده از کالا و بیان اخطارهای لازم. 60
4-1-3-3- اخطار. 60
4-1-3-3-1- شرایط اخطار 61
4-1-3-3-1-1- کافی بودن اخطار 61
4-1-3-3-1-2- عدم امکان رفع خطر با تغییر در طراحی و ساخت   61
4-1-3-3-2- خطرات لازم الاخطار 62
4-1-3-3-2-1- قابل پیش‌بینی بودن خطر  62
4-1-3-3-2-2- عدم آگاهی خریدار از وجود خطر  63
4-1-3-4- شیوه­ی اطلاع‌رسانی 64
4-1-3-5- نتیجه­ی اطلاع‌رسانی 66
4-1-3-6- موارد عدم مسئولیت در فرض عدم اطلاع‌رسانی 67
4-1-3-6-1- استفاده­ی نادرست غیر قابل‌ پیش‌بینی از کالا  67
4-1-3-6-2- تقصیر زیان‌دیده یا قاعده­ی اقدام 68
4-2- مطالعه­ موردی مصادیقی از کالاهای معیوب. 69
4-2-1- مواد خوراکی و آشامیدنی  69
4-2-1-1- مواد خوراکی 69
4-2-1-2- مواد آشامیدنی 73
4-2-2- مواد شیمیایی و بهداشتی  75
4-2-2-1- شوینده‌ها 75
4-2-2-2- لوازم‌آرایشی 76
4-2-2-3- کالاهای سمی 76
4-2-3- لوازم‌خانگی  77
4-2-4- هواپیماها 77
4-2-5- پوشاک   81
4-2-6- مواد دارویی و پزشکی  82
4-2-6-1- داروها 82
4-2-6-2- خون. 83
4-2-7- دخانیات   84
4-2-8- دستگاه‌ها و ماشین­آلات صنعتی  87
4-2-9- وسایل تفریحی و ورزشی  89
4-2-10- اتومبیل‌ها 91
فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات. 95
5-1- نتیجه‌گیری 96
5-2- پیشنهادات. 101
فهرست منابع. 103
الف- فارسی 104
ب- عربی 107
ج- انگلیسی 109
د- قوانین و مقررات. 112

فصل اول:  
 

1-1- مقدمه
 

      تضمین ایمنی مبیع به‌صورت شرط تبانی بر عهده­ فروشنده بوده و تولیدکننده نیز موظف به عرضه­ی کالای سالم و بی‌عیب است. تولید و فروش کالای معیوب موجب ایجاد مسئولیت می‌گردد و چنانچه موجب ورود خسارت به مصرف‌کنندگان شود تولیدکننده و فروشنده مکلف به جبران خسارات وارده خواهد بود. مسئولیت ناشی از کالای معیوب گاهی بر اساس نظام قراردادی و محدود به رابطه­ خصوصی و قراردادی تولیدکننده یا فروشنده­ی کالای معیوب است؛ چنان‌ که در فقه امامیه و قانون مدنی ایران و نیز قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان، خریدار کالای معیوب با استناد به خیار عیب می‌تواند عقد را فسخ نموده و ثمن پرداختی را مسترد نماید و یا این ‌که کالای معیوب را نگه دارد و ارش نیز دریافت نماید و یا اگر موضوع بیع کلی باشد بر اساس قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان، عوض سالم را مطالبه نماید و گاهی بر اساس نظام مسئولیت مدنی قهری و فراتر از رابطه­ قراردادی تولیدکننده یا فروشنده است. این نوع از مسئولیت را می‌توان مسئولیت مدنی ناشی از کالای معیوب نامید.

1-2- بیان مسأله    
 

      مسئولیت ناشی از تولید کالای معیوب در ابتدا محدود به مسئولیت قراردادی و رابطه­ بین تولیدکننده و زیان‌دیدگان بود اگر زیان‌دیده رابطه­ قراردادی با تولیدکننده نداشت نمی‌توانست به تولیدکننده رجوع نماید. در مواردی هم که رابطه­ قراردادی بین تولیدکننده و زیان‌دیده وجود داشت زیان‌دیده پس از اثبات عیب کالا، صرفاً می‌توانست اقدام به فسخ معامله و استرداد ثمن و یا دریافت مابه‌التفاوت کالای سالم و معیوب (ارش) نماید. به‌ تدریج و با تسریع فزاینده­ی فرآیند صنعتی شدن و عرضه­ی محصولات فراوان صنعتی که غالباً نیز بین زیان‌دیده و تولیدکننده رابطه قراردادی وجود ندارد این خلأ احساس شد که تولیدکننده­ی کالای معیوب مسئولیت تولید کالای معیوب را تحمل نمی‌نماید. وانگهی گاه در رابطه­ قراردادی نیز این ضمانت اجرا نمی‌تواند خسارات زیان‌دیده را جبران نماید. برای رفع این خلأ و پاسخ به نیازهای جامعه این نظریه مطرح شد که مسئولیت تولید کالای معیوب فراتر از رابطه­ قراردادی تولیدکننده یا فروشنده است و هر کسی به علت استفاده از کالای معیوب خسارت ببیند حق مطالبه خسارت از تولیدکننده یا فروشنده را دارد و لو آن ‌که رابطه­ قراردادی با وی نداشته باشد.
      مسئولیت مدنی ناشی از کالای معیوب در آغاز مبتنی بر نظریه­ی تقصیر و قواعد عمومی مسئولیت و بر مبنای تسبیب بود و زیان‌دیده علاوه بر اثبات ورود خسارت، معیوب بودن کالا و رابطه­ سببیت میان این دو، از یک ‌سو می­بایست تقصیر تولیدکننده یا فروشنده را اثبات می‌کرد و از سوی دیگر لازم بود که خود در استفاده از محصول، مرتکب تقصیر و رفتار نامتعارف نشده باشد ولی این نظریه نیز نتوانست پاسخ‌گوی نیازهای جامعه باشد و نظریه­ی مسئولیت محض مطرح شد. در مسئولیت محض، زیان‌دیده کافی است معیوب بودن کالا، ورود خسارت و وجود رابطه­ سببیت میان این دو را اثبات کند و نیازی به اثبات تقصیر تولیدکننده یا فروشنده ندارد.
      رکن مسئولیت ناشی از کالای معیوب_ اعم از مسئولیت قراردادی و قهری_، معیوب بودن کالا است. قانون مدنی ایران عیب را تعریف نکرده و تنها در ماده 426 قانون مدنی[1]، تشخیص آن را به عرف و عادت واگذار کرده است. قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان در بند 4 ماده 1 به تعریف عیب موردنظر در این قانون ـ و نه سایر قوانین ـ و ضمانت اجرای آن پرداخته و منظور از عیب را زیاده، نقیصه یا تغییر حالتی دانسته که موجب کاهش ارزش اقتصادی گردد و در ماده 2 ملاک صحت و سلامت کالا را مطابقت با ضوابط و شرایط مندرج در قوانین و یا مندرجات قرارداد مربوطه یا عرف رایج در معاملات معرفی کرده است. در این قانون صرفاً به مسئولیت قراردادی ناشی از کالای معیوب پرداخته شده و تعریف ارائه شده برای عیب نیز به تصریح قانون مذکور برای عیب در همین قانون است حال‌آن که اولاً: در بسیاری از موارد رابطه­ قراردادی بین زیان‌دیده و تولیدکننده یا فروشنده وجود ندارد و مسئولیت از نوع قهری است، ثانیاً: ضمانت اجرای مقرر در این قانون در بسیاری از موارد، خسارات زیان­دیدگان را جبران نمی‌کند و زیان‌دیده مجبور است برای جبران خسارات خود به مسئولیت مدنی متوسل شود و ثالثاً: در این قانون منظور از عیب تفاوت ارزش کالای صحیح و کالای معیوب است در حالی‌ که در مسئولیت ناشی از کالای معیوب، مسأله­ مورد بحث، خسارات ناشی از عیب است و نه کاهش ارزش کالا.