و منها: ما رواه فی الفقیه بإسناده عن إبی جعفر(ع) فی حدیث ألی إن قال: ” … من جحد إِماماً بریء منه و من دینه، فهو کافر مرتدّ عن الاسلام …"(قمی، ۱۴۰۴، ۴: ۷۸) و (حرعاملی، ۱۱۰۴، ۱۸: ۵۴۴)
فالمستفاد منها: أنّ الارتداد یحصل بأمرین:
الأوّل: جحد الائمه علیهم السلام، الثانی: البراءَه منهم و من دینهم.
و در روایت منقول از من لایحضره الفقیه نیز انکار ائمه اطهار از روی عناد و لجاج از عوامل ارتداد شمرده شده است.
در قرآن مطلق ارتداد منظور نظر است، یعنی رویگردانی از حق و از تمام ادیان الهی.(فدکی، ۱۷)
از آنچه گفته شد نتیجه می گیریم ارتداد در اصطلاح قرآن، روایات و فقهاء به معنای انکار ضروریات اسلام و پیامبر اکرم(ص) و هر کاری که به تکذیب پیامبر(ص) از روی عناد و لجاجت منجر شود، می باشد.
۱-۲- بیان مسأله
یکی از فروعات مشهور فقهی حکم ارتداد می­باشد.(جبعی عاملی، ۱۴۰۳: ۱/۲۸۶ و طوسی، ۱۴۰۷: ۵/۳۵۱) حکم ارتداد از جمله مجازاتهای سنگین در اسلام است که شامل منکر ضروری اسلام و کسانی که اصول اسلام را انکار و تکذیب کنند و به کفر خود تظاهر نمایند می­ شود. منکر اسلام ممکن است تظاهر کند به دین دیگری گرویده و یا کلاً تظاهر به بی­دینی و اباحه گری نماید.
مرتد در قرآن کریم بعنوان فردی منفور و مغضوب و ملعون معرفی(آل عمران، ۸۶ تا ۹۰) و در روایات و کتب فقهی فریقین مجازات سنگین از حبس تا اعدام برای آن درنظر گرفته شده است.( الحلبی، ۱۴۱۷: ج۲، ص۳۸ و مکی عاملی، ۱۴۱۲: ج۳، ص۵۱ و الجزیری، ۱۴۰۶: ج۵، ص۶۴۱)

از امام باقر و امام صادق علیهم السلام روایت شده است: «المُرتَدُّ یستتابُ فاِن تابَ وَ اِلاّ قُتِلَ»(کلینی، ۱۴۲۸: ج۷، ۷/۲۵۶، حدیث پنجم)
مرتد باید توبه داده شود و اگر توبه نکرد کشته می­ شود.
به نظر می­رسد این فرع فقهی اوّلاً: با بدیهیات اوّلیه حقوق بشر که مورد قبول همه انسانها در تمام جوامع بشری است در تضاد و تزاحم می­باشد.
ثانیاً: با مسلّمات و مفروضات بدیهی اسلام نیز در تضاد بوده و نوعی پارادوکس را پدید می ­آورد.
اسلام از یک سو خود پرچمدار آزادی عقیده و بیان است و در قرآن کریم صدها بار انسانها را به تعقل و تفکّر در آفاق و اَنفس و احوال گذشتگان دعوت می­ کند.
“سَنُریهم آیاتُنا فِی الافاقِ وَ فی اَنفسِهِم حَتّی یَتبینَ لَکُم اَنَّهُ الحَقّ”(فصلّت، ۵۳)
ما نشانهای خود را در آفاق و انفس به شما نشان می دهیم تا آنکه برای شما کاملا روشن شود که خداوند حق است.
و از سوی دیگر در آیه مشهور “لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ”(بقره، ۲۵۶) به صراحت زور و اجبار در دین را ممنوع و تقبیح کرده و پیروی جاهلانه از گذشتگان را مذموم شمرده(بقره، ۱۷) و آنگاه به محض ورود به اسلام و گفتن شهادتین خروج از اسلام را حرام و مرتد از اسلام را منکوب و منفور و معذّب به عذابهای دردناک دنیوی و اخروی می­ کند.
در مواجهه با این حکم پارادوکسیکال یا به ظاهر متناقض با حقوق بشر و اصول مورد قبول اسلام. چهار رویکرد وجود دارد.

• • رویکرد اوّل

برخورد حذفی با حکم ارتداد است. بر مبنای این رویکرد چون این حکم به حسب ظاهر با حقوق مسلّم انسانی سازگار نیست. این حکم، حکمی غیراخلاقی و غیرانسانی (نعوذ بالله) تلقی شده و نه تنها باید حذف شود بلکه نشانه نقص اسلام نیز می­باشد. این رویکرد از جانب کسانی مطرح است که به وحیانی بودن قرآن و اسلام اعتقاد چندانی نداشته و بیشتر تحت تأثیر آموزه های غربی (تجربه گرایان و لیبرالیسم) قرار دارند.

• • رویکرد دوّم

این رویکرد نیز رویکردی حذفی می­باشد ولی با نگاهی مدافعانه از اسلام که توسط کسانی مطرح شده است که از یک سو معتقد به وحیانی بودن اسلام و حکیمانه بودن دستورات و احکام فقهی آن هستند؛ و از طرف دیگر در برابر این حکم پارادوکسیکال با آزادی عقیده به توجیهی منطقی و قانع­کننده دست نیافته اند. لذا با رویکردی منفعلانه و تمسّک به مفرّ مقتضیات زمان و و محدود کردن آن، حکم ارتداد را مخصوص زمان معصوم(علیه السلام) دانسته و یا با تخفیف آن و ایجاد تردید در اصل حکم، به زعم خود به این مخاصمه پایان بخشیده اند.

• • رویکرد سوّم

این رویکرد با نگاهی جامعه شناسانه و امنیتی به ارتداد نگریسته و بیشتر به جنبه سیاسی ارتداد و عواقب آن پرداخته، اکثر نظریات اندیشمندان در دفاع از حکم ارتداد معطوف به مضرات آن و عواقب ارتداد و تاثیرات آن بر اجتماع بوده است. هر چند این رویکرد تا حدودی موفق به توجیه فلسفه حکم ارتداد می شود ولی از عهده حل پارادوکس آن با آزادی عقیده بر نیامده است.

• • رویکرد چهارم

رویکردی تحلیلی و عقلی است که با تبیین دقیق آزادی عقیده و بیان و تحلیل ماهیت ارتداد از نظر اسلام به رفع و حلّ این پارادوکس می ­پردازد. براساس این نظریه حکم ارتداد نه تنها هیچ تضاد و تزاحمی با آزادی عقیده و بیان ندارد بلکه از جمله ابزارهای مهم و مؤثر در حفظ و حراست از آزادی اندیشه و تعقل و تفکّر و آزادی بیان می­باشد. که این رساله عهده دار تبیین و اثبات آن است.
۱-۳- سابقه و ضرورت انجام تحقیق
۱-۳-۱- سابقه تحقیق
در مورد آزادی عقیده و دفاع از ارتداد و بالعکس در دفاع از حکم ارتداد کتب و مقالات بسیاری به رشته تحریر در آمده است که ریشه آن به دوران پیشین بر می گردد. ولی در عصر حاضر که حکم ارتداد بیشتر مورد انتقاد قرار گرفته کتاب های زیر به این موضوع پرداخته اند:
ارتداد نوشته سید محمد شفیعی مازندرانی، اهداف و مبانی مجازات حسین پورلیالستانی، موسوعه احکام المرتد نوشته علیان امینی، احکام مرتد از دیدگاه اسلام و حقوق بشر نوشته آقای سیف الله صارمی، کتاب دین و دولت نوشته آقای محمد سروش و ارتداد بازگشت به تاریکی آقای فدکی می باشد که موسوعه احکام مرتد را می توان بهترین این تحقیقها به حساب آورد که در جلد اول به تفصیل احکام فقهی مرتد را از زوایای مختلف بیان کرده و در جلد دوم نظرات مخالفین و مدافعین این حکم را تجمیع نموده است. در کتاب حق و تکلیف آیت الله جوادی آملی نیز به این موضوع پرداخته شده است. به علاوه کتب و مقالاتی که در فصل سوم در ضمن بیان نظرات اندیشمندان بدان ها استناد گردیده است.
۱-۳-۲- ضرورت انجام تحقیق
چیزی که ضرورت انجام تحقیق و تألیف این پایان نامه را موجه می کند علاوه بر دلایل کلی بیان شده در زیر، برای حل این شبه پارادوکسیکال آن است که از بررسی های به عمل آمده توسط نویسنده چنین به نظر می رسد که کتب و مقالات مذکور از جمع آوری آراء و نظرات مختلف بیشتر فرا نرفته و در آنها یک نظریه قاطع که بتواند این مخاصمه را پایان بخشد مشاهده نمی شود، هر چند قابل مناقشه باشد. رسالت این پژوهش آن است که به این نزاع و مخاصمه پاسخی قطعی دهد هر چند از جانب صاحب نظران مورد مناقشه و نقد قرار گیرد.
الف – حل شبهه پارادوکسیکال بین حکم ارتداد و آزادی عقیده در اسلام، بعنوان یک بحث منطقی، عقلی و علمی، یک دغدغه فکری بسیار مهم و حیاتی می باشد.
ب – چهره خشنی که با استناد به حکم ارتداد از اسلام توسط مکاتب الحادی به جهان ارائه می شود. ضرورت پاسخ به این شبهه را بیشتر ملموس می­ کند.
ج – با تحلیل و تنقیح و تبیین ماهیت ارتداد از دیدگاه کتاب و سنّت می­توان جلوی بسیاری از سوءاستفاده های متحجرین و کوته نظران را گرفت. مانند وهابیت و سلفیون که خون هزاران انسان بیگناه را تاکنون بر زمین ریخته­اند. و مجوز ترورهای کور و کشتار شیعیان را با همین عنوان صادر می­ کنند.
د – در عصر حاضر که عصر انفجار اطلاعات می­باشد؛ چنین شبهاتی بسرعت تبدیل به کانون توجه مردم خصوصاً جوانان پرشور و پرسشگر و احیاناً ناراضی از وضعیت اجتماعی می­ شود و به صورت یک معضل و خطر جدّی می تواند امنیت نظام اسلامی و اجتماع را به خطر اندازد. لذا حل این موضوع می تواند در بالا بردن ضریب امنیت ملی موثر باشد.
چیزی که ضرورتهای بیان شده را مورد تأیید و تاکید قرار می­دهد. سفارش تحقیق و پژوهش توسط دو مرکز مهم نظام برای پرداختن به این موضوع است، یکی مرکز تحقیقات و پژوهشهای علمی مجلس خبرگان رهبری است که ثمره آن کتاب دین و دولت در اندیشه اسلامی آقای محمد سروش می باشد؛ و دیگری تألیف کتابی است بنام «احکام مرتد از دیدگاه اسلام و حقوق بشر» توسط جناب آقای سیف الله صارمی به سفارش مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری در سال ۷۶ که نشان می­دهد این شبهه تبدیل به یک مسئله ملّی و حتّی امنیتی شده است که توسط عالیترین نهاد سیاسی مملکت مورد توجه قرار گرفته و دستور بررسی آن داده شده است. به همین دلیل پاسخ قاطع، منطقی و معقول به این حکم به ظاهر متعارض و متزاحم در اسلام می ­تواند به عنوان یکی از بزرگترین و کارآمدترین نظریه های سیاسی و کلامی در عصر حاضر تلقی شده و پایانی باشد برای مهمترین چالشی که در عرصه دین­داری و دین پژوهی و دین ستیزی پدید آمده است.