4-2 :اهداف فرعی : 5
5)سؤالات تحقیق: 5
5-1 : سوال اصلی : 5
5-2 :سوالات فرعی : 5
6 ) فرضیه‏های تحقیق: 6
6-1 : فرضیه اصلی : 6
6-2 : فرضیه های فرعی : 6
7 ) روش شناسی تحقیق: 6
فصل اول : کلیات و مبانی تحقیق
مبحث اول : تعاریف ومفاهیم. 9
گفتار اول: حق و اقسام آن. 9
بند اول : تعریف حق. 9
1-1- حق در لغت 9
2-1- حق در اصطلاح فقه. 9
3-1- حق در اصطلاح حقوق. 10
بند دوم : حقوق و اقسام آن. 11
1-2- تعریف حقوق. 11
2-2- اقسام حقوق. 11
گفتار دوم: شهروند و حقوق شهروندی و حقوق بشر. 12
بند اول : شهروند. 12
بند دوم : حقوق شهروندی 15
1-2- تاریخچه حقوق شهروندی 17
2-2- حقوق شهروندی در قوانین جمهوری اسلامی ایران. 20
3-2- رابطه حقوق بشر با حقوق شهروندی 23
4-2- اسناد بین المللی ناظر به حقوق بشر و شهروندی 25
گفتار سوم: غیر مسلمانان و جامعه اسلامی 27
بند اول : تعریف جامعه اسلامی 27
بند دوم : تعریف غیر مسلمان. 29
1-2- معنی لغوی و اصطلاحی کفر و کافر. 29
2-2- شروط تحقق کفر. 30
3-2- اقسام کافر. 30
بند سوم : اقسام غیر مسلمانان در جامعه اسلامی 32
1-3- غیر مسلمانان داخل جامعه اسلامی 32
2-3-غیر مسلمانان خارج از جامعه اسلامی 34
بند چهارم : قرارداد ذمه. 36
1-4 – تعریف قرار داد ذمه. 36
2-4 – رابطه ذمه و تابعیت 38
3-4 – متن قرارداد ذمه. 39
مبحث دوم: اصول روابط با اقلیت ها در جامعه اسلامی 40
گفتار اول: اقلیت و اهل کتاب 41
بند اول : تعریف اقلیت 41
بند دوم: اهل کتاب 42
1-1- تعریف اهل کتاب 42
2-1-ادله انحصار اهل کتاب 43
گفتار دوم: اصول روابط با غیر مسلمانان. 45
بند اول : اصل نفی سلطه‌گری کفار (نفی سبیل) 45
بند دوم : اصل دعوت به اسلام. 46
بند سوم : اصل تألیف قلوب 49
بند چهارم : اصل احسان و نیکوکاری 53
بند پنجم : عدالت و انصاف 58
بند ششم : اصل وفای به عقود 59
فصل دوم : بررسی حقوق غیر مسلمانان اهل کتاب در جامعه اسلامی
مبحث اول : حقوق و آزادی‌های فرهنگی – مذهبی اهل کتاب. 67
گفتار اول : به رسمیت شناختن ادیان سه گانه اهل کتاب 67
گفتار دوم : آزادی عبادی 67
بند اول : آزادی در انجام عبادت 67
بند دوم : حق داشتن معبد. 68
بند سوم : آزادی در مرمت و تعمیر معابد. 69
بند چهارم : طهارت یا نجاست معابد اهل کتاب 70
بند پنجم : اقامه نماز در معابد اهل کتاب 70
بند ششم : وقف بر معابد اهل کتاب 71
بند هفتم : اجیر شدن مسلمان در تعمیر معابد اهل کتاب 72
گفتار سوم : ورود یا سکونت کفار در اماکن مذهبی مسلمانان. 72
بند اول : ورود کفار به مساجد. 72
بند دوم : سکونت کفار در منطقه حرم و اطراف آن. 73
مبحث دوم : حقوق و آزادی‌های سیاسی و قضایی اهل کتاب. 74
گفتار اول : حقوق و آزادی‌های سیاسی اهل کتاب 74
بند اول : حقوق سیاسی به رسمیت شناخته شده 75
بند دوم : حقوق سیاسی ممنوع. 76
گفتار دوم : حقوق و آزادی‌های قضایی اهل کتاب 78
بند اول : حق مراجعه به دادگاه‌های اسلامی برای ترافع. 78
بند دوم : دادگاه صالح برای رسیدگی به جرایم اهل کتاب 81
بند سوم : رسیدگی عادلانه (یکسان‌نگری قاضی به طرفین دعوا) 82
بند چهارم : تحلیف اهل کتاب 84
بند پنجم : شهادات اهل کتاب در دادگاه اسلامی 85
بند ششم : دیه اهل کتاب 86
بند هفتم : عاقله‌ی اهل کتاب 89
بند هشتم : وکالت اهل کتاب 90
مبحث سوم : حقوق و آزادی‌های اقتصادی- اجتماعی اهل کتاب. 90
گفتار اول : حقوق و آزادی‌های اقتصادی اهل کتاب 90
بند اول : حق مالکیت اهل کتاب 92
بند دوم : مالک شراب 94
بند سوم : معاملات ممنوع. 96
بند چهارم : حق شفعه اهل کتاب 96
گفتار دوم : حقوق اجتماعی اهل کتاب بر حکومت اسلامی. 97
بند اول : رفتار حاکم با اهل کتاب 97
بند دوم : احوال شخصیه اهل کتاب 99
فصل سوم : بررسی حقوق غیر مسلمانان غیراهل کتاب در جامعه اسلامی
مبحث اول : حقوق و آزادی های قضایی – سیاسی غیر اهل کتاب در جامعه اسلامی 102
گفتار اول : حقوق قضایی غیر اهل کتاب 102
بند اول : حق دادخواهی. 103
بند دوم : مبنای رسیدگی قضایی. 104
بند سوم : صحت عقود و معاملات غیراهل کتاب و وظیفه دادگاه اسلامی. 105
بند چهارم : وظیفه دادگاه در نزاع بین مسلمان و کافر. 106
بند پنجم : حق رسیدگی عادلانه. 107
گفتار دوم : حقوق و آزادی‌های سیاسی غیر اهل کتاب 107
گفتار سوم : آزادی فکر و عقیده (اندیشه) 108
مبحث دوم : حقوق اقتصادی – اجتماعی غیر اهل کتاب در جامعه اسلامی 109
گفتار اول : حقوق اقتصادی غیر اهل کتاب 109
گفتار دوم : حقوق اجتماعی غیر اهل کتاب 110
بند اول : امنیت جانی و مالی. 110
بند دوم : حقوق اجتماعی دیگر. 110
گفتار اول : حمایت (حقوق) سیاسی امنیتی. 112
گفتار دوم : حقوق اجتماعی، اقتصادی و قضایی سفیران. 114
نتیجه گیری و پیشنهادات : 114
الف ) نتبجه گیری : 114
ب) پیشنهادات : 116
منابع و مآخذ. 117
الف) کتب فارسی: 117
ب ) کتب عربی : 119
ج ) مقالات و مجلات: 122
د ) پایان نامه ها: 123
چکیده :
ادیان اهل کتاب از نظر اسلام به رسمیت شناخته شده اند و پیروان آن ادیان در کشور اسلامی می‌توانند به دستورهای دین خود تا جایی که منافی با اسلام و زندگی اجتماعی مسلمانان نباشد عمل کنند و در برخی موارد حتی دادگاه‌ها ملزم به رعایت احکام دین آنان هستند، حقوق شهروندان غیر مسلمانان غیر اهل کتاب رسماً مورد پذیرش جامعه اسلامی نیست لذا نسبت به اهل کتاب از محدودیت بیشتری در انجام شعائر دینی و اعمال علنی خود و . برخوردار می باشند.البته این به این معنی نیست که حقوق آنها توسط جامعه مورد تعرض قرار گیرد. غیر مسلمانان غیر اهل کتاب حقوقی نیز بر عهده‌ی حکومت دارند که در ابعاد مختلف قابل بررسی است. این حقوق در اکثر موارد عیناً همان حقوق اهل کتاب است، چرا که اینان نیز شهروند کشور اسلامی بوده و اصطلاح تبعه بر آن‌ها صادق است؛ البته برخی از حقوق اهل کتاب که به تبع به رسمیت شناختن دین آنان توسط حکومت از آن حقوق برخوردار می‌شوند ویژه خود آنان است و ذمیان غیرکتابی از آن حقوق محرومند؛ البته این امتیازات بیشتر در حقوق مذهبی و گاه در حقوق قضایی است و در مواردی همچون حقوق اجتماعی یا اقتصادی بین کلیه ذمیان، اعم از اهل کتاب و غیر آنان، تفاوتی به چشم نمی‌خورد و بدین علت است در جامعه اسلامی بر اساس اصل چهاردهم قانون اساسی ایران، به حکم ایه شریفه: « لا ینهاکم الله عن الذین لم یقاتلو کم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان الله یحب المقسطین » دولت جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غیر مسلمان با اخلا حسنه و قسط و عدل اسلامی برخوردار نمایند و حقوق انسانی را رعایت کنند. این اصل در حق کسانی اعتبار دارد که بر ضد اسلام و جمهوری اسلامی ایران توطئه و اقدام نکنند.
کلید واژه : حقوق شهروندی ، غیر مسلمانان اهل کتاب ، غیر مسلمانان غیر اهل کتاب ، جامعه اسلامی .
مقدمه :
1)بیان مسأله :
در پهنه جهان کمتر کشوری را می توان یافت که همه اتباع و ساکنانش از یک نژاد و قومیت بوده و دارای آداب ، رسوم ،زبان ،آیین ، دین و مذهب یکسان و مشترک باشند و همگی از مشخصات ملی مورد نظر شخص و یا اشخاص حاکم برخوردار باشند . در بسیاری از کشورها اکثریتی وجود دارد که دین و آیین و زبان و نژاد مشترکی دارند؛ اما در کنار این ها گروه های دیگری نیز با زبان و آیین و نژاد مختلف در هر جامعه زندگی می کنند که جزء اقلیت آن جامعه محسوب می شوند . در هر کشور هیئت حاکمه از یک سیاست نژادی یا مذهبی یا ملیت و تابعیت خاصی پیروی می کنند و برخورداری از حمایت حکومت و یا قانون را مشروط به انطباق افراد با سیستم تابعیت آن کشور می داند . در بیشتر اوقات اجرای این سیاست موجب محرومیت گروه هایی که مشمول نظام نیستند می گردد . به همین جهت مسأله اقلیت ها تأمین حقوق مشروع آنها از زمان های قدیم در تاریخ سیاسی جهان به صورت یک مشکل بین المللی مطرح بوده است. براساس گواهی قرآن وقتی پادشاه خودکامه مصر ـ فرعون ـ بر موسی منت نهاده و امکاناتی را که در اختیارش قرار داده بود، به رخ او می­کشید، موسی در پاسخ به او مسئله سلب آزادی مردم توسط فرعون و به بندگی گرفتن بنی­اسرائیل را مورد تقبیح قرار داده و می­گوید: «وَتِلْکَ نِعْمَهٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدتَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ» ‏(شعراء، 22)؛ «آیا این منّتی است که تو بر من می­گذاری اینکه بنی­اسرائیل را بنده و برده خود ساخته­ای؟!» این نوع بیان به خوبی نشان می­دهد که سلب آزادی فردی دیگران، عملی زشت و غیر انسانی بوده که هیچ عمل نیکی گرچه تربیت و تکفل پیامبر خدا باشد، نمی­تواند قبح آن را بزداید. علی­بن­ابی­طالب در این زمینه می­فرماید: «همه مردم آزاد آفریده شده ­اند، مگر کسانی که از روی اختیار بردگی را برای خود پذیرفته­­­­­اند» و در قسمتی از وصیت خود به فرزندش امام حسن می­فرماید: «خود را بنده دیگران مساز؛ زیرا خداوند تو را آزاد آفریده است» . بر این اساس هر فرد با هر نوع عقیده­ای از حقوق فردی برخوردار می­باشد. غیر مسلمانان نیز در جامعه اسلامی دارای حقوق ویژه­ای بوده که در قالب قراردادی دوجانبه منعقد می­گردد. غیر مسلمانان در صورت رعایت مفاد قرارداد ذمه، می­توانند با امنیت کامل و در سایه عدالت اجتماعی به زندگی خود ادامه دهند. در کتب فقه، تنها راه تبعه و شهروند دائمی شدنِ غیر مسلمان در جامعه اسلامی، پذیرش عقد ذمه است. غیر مسلمان با اختیار و آزادی تام می ­تواند ساکن سرزمین اسلامی شده و از حقوق شهروندی بهره­مند گردد، اما قبل از آن باید شروط قرارداد ذمه را بپذیرد که مبتنی بر پرداخت جزیه و التزام به احکام اسلامی است. اصطلاح شهروندان غیر مسلمان نمودی از همان اصطلاح اهل­ذمه در کتب فقه می­باشد که این­گونه شهروندان با رعایت قوانین حاکم بر جامعه اسلامی، دارای حقوقی معیّن شده که پاسداشت آن حقوق بر مسلمانان جنبه تکلیفی به خود گرفته است. با این وجود نظریاتی افراطی و خالی از هرگونه دلیل علمی و بعضاً مغرضانه از سوی شرق شناسان مطرح شده مبنی بر اینکه اسلام شهروندان خود را در دایره طبقاتی قرار داده و حقوق افراد غیر مسلمان را نادیده گرفته و به آنها مجال حضور و مشارکت در امور جامعه نداده است . مسلماً در یک جامعه اسلامی نیز همه افراد آن مسلمان و تابع قوانین اسلام نیستند بلکه گروه های غیر مسلمان نیز در سایه حکومت اسلامی زندگی می کنند ،معمولاً این اقلیت ها در سه گروه جای میگیرند:الف: پیروان ادیان الهی غیر از اسلام مثل یهودیان ،مسیحیان و زرتشتیان که به اهل کتاب معروف هستند. ب: افرادی که به هیچ دین الهی پایبند نیستند مثل کفار،بت پرستان و . ج: افرادی که قبلا مسلمان بوده اند و از دین اسلام برگشته اند ،احکام این گروه تحت عنوان مرتدین در محل خود بررسی شده است.با وقوع انقلاب شکوهمند اسلامی ایران ،باب های جدیدی برای طرح تعالیم و قوانین همه جانبه اسلام در جهان باز شد.به تبع آن ،تهدیدها و هجمه های ، ادعای ناتوانی و پویایی این مکتب تعالی بخش آغاز شد . یکی از هجمه ها ،اادعای ناتوانی دولت اسلامی در تامین حقوق شهروندی غیر مسلمین در جامعه اسلامی است.با این استدلال که امروز با پذیرش اعلامیه و نیز گسترش آزادی های فردی و اجتماعی بین ملت ها ،جایی برای اجرای دیدگاه های اسلامی باقی نمانده است ،زیرا این تعالیم مربوط به چهارده قرن قبل است ،و بشر از یوغ رهیده امروز ،تاب تحمل دیدگاه های محدودیت آفرین قرون گذشته را ندارد ، همان گونه که اروپاهی قرن یازدهم و دوازدهم تاب تعالیم کلیساهای مسیحی را نیاورده و با روی آوردن به بینش جدایی دین از سیاست و با رویکرد تعقل گرایی توانست به آزادی هایی برسد و از رکورد و جمود قبل از رنسانس برهد . با توجه به مطالب فوق الذکر این پژوهش در پی آن است که به مطالعه تطبیقی مصادیق حقوق شهروندان غیر اهل کتاب با غیر مسلمانان غیر اهل کتاب در جامعه اسلامی بپردازد .
2)اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:
بدون شک ، انجام کار های مطالعاتی و تحقیقاتی در زمینه موضوعات مهم ، حساس و مبتلا به جامعه ، یکی از ضروریات حوزه دانشگاهی است و انجام بهینه آن فقط از عهده نخبگان و شایسته گان شیفته علم و دانش و بالاخص دانش پژوهان ساعی ، متهد و معتقد به ارزش های مبنایی ساخته است . و الا پرواضح است که تساهل توام