در شرکت های دولتی

حق­شناس،جمشیدیان،شائمی، شاهین، یزدان شناس(۱۳۸۶)، سادلر(۲۰۰۰)، زامپاتاکیس، موستاکیس^[۷۲](۲۰۰۷)،کرنی و همکاران(۲۰۰۸)، هالت، روترفورد، کلوسی^[۷۳]، (۲۰۰۷)، شهرکی پور و همکاران(۱۳۸۹)، طاهری و همکاران(۱۳۸۹)

در شرکت های تولیدی

بارینگر و بلودرن(۱۹۹۹)، بارت(۱۹۹۶)، مقدسی(۱۳۸۸)، تقی زاده و همکاران(۱۳۸۶)، موریش، دیاکن(۲۰۰۹)؛ موریش، دیاکن(۲۰۱۱)

در شرکت های خدماتی

فیضی(۱۳۸۵)، فرهنگی و صفرزاده(۱۳۸۴)، علیمردانی، قهرمانی، ابوالقاسمی(۱۳۸۸)؛ فیضی(۱۳۸۵)

در سازمان های از پیش تاسیس شده و بزرگ

وینکر و همکاران(۲۰۰۷)، زهرا(۱۹۹۱)، عبدالملکی و همکاران(۱۳۸۷)، موریس، پل(۱۹۸۷)

در سازمان های کوچک و متوسط و تازه تاسیس

الوانی، رودگرنژاد(۱۳۸۹)، ژانگ و همکاران(۲۰۰۸)، زهرا و همکاران(۲۰۰۹)، خنیفر و وکیلی(۱۳۸۷)، بوجیکا، فوینتا(۲۰۱۲)، گین هیوز و همکاران(۲۰۰۸)، فاربر(۱۹۹۹)، دهقان، حقیقی(۲۰۰۸)، استاچتیبک(۲۰۱۱)

با توجه به تفاوت­های مذکور، نویسندگان از کارآفرینی سازمانی تعاریف بی­شماری ارائه کرده ­اند که در جدول ۲-۷ به برخی از آن­ها اشاره می­ شود.
جدول ‏۲‑۷- خلاصه ای از تعاریف موجود از کارآفرینی سازمانی

تعاریف موجود از کارآفرینی سازمانی

کوین و سلوین^[۷۴] (۱۹۹۱)

توسعه قلمروی شایستگی های شرکت و به کارگرفتن فرصت های مرتبط از طریق تولید داخلی و ترکیب منابع جدید را کارآفرینی سازمانی گویند.

زهرا(۱۹۹۱) دس، لامکین، مک گی^[۷۵](۱۹۹۹)

کارآفرینی سازمانی فرایندی است که در آن محصولات یا فرایندهای نوآوری شده از طریق ایجاد کسب و کار جدید برای بهبود قابلیت سود دهی سازمانی و بالا بردن جایگاه رقابتی شرکت، درون شرکت های از قبل تاسیس شده ایجاد می شود

زهرا (۱۹۹۳)

فرایند کارآفرینی سازمانی که ۲ بعد مجزا ولی مرتبط به هم دارد )نوآوری و یا توسعه کسب و کار، تجدید استراتژیک)

زهرا (۱۹۹۵ – ۱۹۹۶)

مجموعه تلاش های شرکت که شامل نوآوری، تجدید استراتژیک و توسعه کسب و کار می­باشد

لامکین، دس(۱۹۹۶)

فعالیت های کارآفرینانه در مسیرهای جدید(توسعه کسب و کار) را کارآفرینی سازمانی گویند.

به‌طور تقریبی، حدود ۶۰% این رنگینه ها پایه آزو، حدود ۱۵% ساختمان آنتراکینون و حدود ۱۲% ساختارتری فنیل متان دارند. فرمول کلی آن‌ ها را می‌توان RSO₃Na نشان داد که R مشخص‌کننده مولکول اصلی رنگینه است. نمونه‌هایی از رنگینه های اسیدی با ساختار آزو در شکل۲-۴ آمده است [۱].
شکل۲-۴- ساختار شیمیایی دو رنگینه اسیدی
۲-۱-۲-۲-۲-۱-۲- مواد رنگزای مستقیم
مواد رنگزای مستقیم به‌وسیله کمیته لغات و تعاریف انجمن رنگرزان و نقاشان به این صورت که آن‌ ها مواد رنگزای آنیونیک اند و وقتی در یک حمام آبی حاوی الکترولیت به‌کاربرده شوند، نسبت به الیاف سلولزی تمایل و جاذبه نشان می‌دهند، تعریف‌شده است. به سبب اینکه مواد رنگرزی مستقیم به‌طور نرمال به‌وسیله یک فرایند تک‌مرحله‌ای در یک محلول خنثی یا کمی قلیایی که به آن کلرید سدیم یا سولفات سدیم اضافه‌شده، به کار می‌روند، ساده‌ترین روش رنگرزی الیاف سلولزی را فراهم ساخته‌اند.
با اصلاح ساختمان آن‌ ها، ثبات نوری آن‌ ها افزایش‌یافته است. برای افزایش ثبات در برابر عملیات شستشو، اندازه مولکولی ماده رنگرزی را بعد از عملیات رنگرزی بر روی الیاف به‌وسیله عملیات مناسب بعدی افزایش می‌دهند. بعضی از مواد رنگرزی مستقیم که عملکرد آن‌ ها مانند مواد رنگرزی اسیدی است، بر روی الیاف دیگر مثل پشم، ابریشم و نایلون به کار می‌روند.

مواد رنگزای مستقیم، مستقیماً بر روی الیاف سلولزی جذب‌شده و نسبت به این الیاف تمایل و جاذبه‌دارند. نیروهایی که بین مولکول ماده رنگزا و الیاف عمل می‌کنند، نیروهای هیدروژنی و نیروهای غیر قطبی واندروالس می‌باشند. ازلحاظ شیمیایی، اکثر مواد رنگزای مستقیم، ترکیبات آزو از نوع دیس آزو، تریس آزو و پلی آزو هستند که یک نمونه از آن‌ ها در شکل ۲-۵ نشان داده‌شده است.
شکل ۲-۵- ساختار شیمیایی رنگینه C.I.Direct red 80
مواد رنگزای مستقیم، برای اولین بار بین سال‌های ۱۸۸۰ تا ۱۸۹۰ به بازار عرضه شدند. اکثر این دسته از مواد رنگرزی دارای گروه‌های آزو، هیدروکسیل و آمین هستند که در ساختمان مولکولی آن‌ ها، گروه‌های اسید سولفونیک وجود دارد، بنابراین نتیجه می‌شود که این دسته از مواد رنگرزی در آب محلول‌اند. فرمول کلی بیشتر مواد رنگزای مستقیم مانند ساختمانAr-N=N-X-N=N-Ar´ است که Ar در آن، مشخص‌کننده حلقه‌های بنزن، نفتالین و یا مشتقات آن‌ ها هستند [۱].
۲-۱-۲-۲-۲-۱-۲-۱- رنگزای آبی مستقیم ۱۹۹
از مواد کاربردی در رنگرزی بوده و طبق طبقه‌بندی مواد رنگزا بر اساس نوع کاربرد در گروه اول این مواد قرار می‌گیرد. این ماده از آلاینده‌های محیط‌زیست بوده و در پساب‌های حاصل از صنایع نساجی موجود می‌باشد که در بخش ۳-۲-۱ به معرفی کامل آن می پردازیم.
۲-۱-۲-۲-۲-۱-۳- مواد رنگزای بازیک
یک ماده رنگزا ی بازیک، بر طبق تعریف انجمن رنگرزان و نقاشان، یک ماده رنگرزی کاتیونیک است که به‌طور ذاتی، نسبت به الیاف اسیدی مانند آکریلیک یا پنبه دندانه داده‌شده، تمایل به جذب دارد. مواد رنگرزی بازیک در محلول آبی یونیزه شده و کاتیون رنگی می‌دهند. درخشندگی زیاد از خواص برجسته آن‌هاست، اما ثبات نوری ضعیفی دارند و به همین دلیل، این دسته از مواد رنگرزی تا قبل از پیدایش الیاف آکریلیک کاربرد چندانی نداشته‌اند، ولی ثبات نوری خوب و قابلیت جذب خوب آن‌ ها نسبت به الیاف آکریلیک که باعث رنگرزی‌های عمیق باثبات شستشوی خوب گردیده است، موجب شده تا این دسته از مواد رنگرزی دوباره موردتوجه قرار گیرند. شکل۲-۶ ساختار شیمیایی یک نمونه از رنگینه های بازیک را نشان می‌دهد [۱].
شکل۲-۶- ساختار شیمیایی رنگینه C.I.Basic blue 3
۲-۱-۲-۲-۲-۱-۴- مواد رنگزای دیسپرس
این طبقه از مواد رنگرزی تحت نام‌های متفاوت از قبیل مواد رنگرزی استات، مواد رنگرزی دیسپرس شده استات، مواد رنگرزی دیسپرسیون و مواد رنگرزی دیسپرسول شناخته‌شده‌اند. هم‌اکنون نام عمومی پذیرفته‌شده آن مواد رنگرزی، دیسپرس است که در سال ۱۹۵۱ معرفی شد.
بنا به تعریف، یک ماده رنگرزی دیسپرس، اساساً ماده رنگرزی غیر محلول در آب است که نسبت به الیاف غیر آبدوست مثل استات سلولز تمایل دارد و معمولاً در یک محیط دیسپرس شده یکنواخت به کار می‌رود. بااینکه مواد رنگرزی دیسپرس در آب محلول نیستند، به مقدار خیلی کم در آب حل می‌شوند و درجه حلالیت ماده رنگرزی بر خواص رنگرزی و یکنواختی آن اثر می‌گذارد. میزان حلالیت ماده رنگرزی و سرعت رنگرزی ممکن است به‌وسیله به کار بردن مواد دیسپرس کننده تغییر پیدا کند. اکثر مواد دیسپرس کننده، آنیونیک هستند، اما بعضی از مواد سطح‌فعال به‌کاررفته که در حلالیت ماده رنگرزی و یکنواختی آن‌ ها را بیشتر می‌کنند، غیر یونی هستند.
باید متذکر شد هنگامی‌که رنگرزی در محیط مایع انجام می‌شود، ماده رنگرزی به‌صورت معلق است، و حداقل در مرحله شروع فرایند رنگرزی، انتقال ماده رنگرزی از محیط خیلی رقیق محلول ماده رنگرزی صورت می‌پذیرد و این عمل با انحلال مجدد ذرات معلق ماده رنگرزی به‌طور مداوم ادامه می‌یابد.
ازلحاظ ساختار شیمیایی، تقریباً تمامی مواد رنگرزی دیسپرس، آمین‌های نوع اول و دوم وسوم با ساختارهای آزو، آنتراکینونی و دی فنیل آمین هستند و هیچ‌یک از آن‌ ها حاوی گروه‌های محلول اسید سولفونیک نیستند. شکل‌های ۲-۷ و ۲-۸ به ترتیب، دو رنگینه دیسپرس با ساختار آنتراکینون و آزو را نشان می‌دهند [۱].
شکل ۲-۷- ساختار شیمیایی رنگینه C.I.Disperse blue 56
شکل ۲-۸- ساختار شیمیایی رنگینه C.I.Disperse red 1
۲-۱-۲-۲-۲-۲- مواد رنگزای گروه دوم
ویژگی تمامی مواد رنگرزی این گروه این است که در مقابل عملیات شستشو، ثبات خوبی دارند، بنابراین درجایی که حداکثر ثبات در مقابل عملیات شستشو مورداحتیاج است، گروه دوم بر گروه اول ترجیح داده می‌شوند. در مورد اکثر مواد رنگرزی در این طبقه، می‌توان گفت که درنهایت، به‌صورت ذرات بزرگ غیر محلول در آب بر روی الیاف ایجاد می‌شوند، درنتیجه در برابر عملیات شستشو ثبات بالایی دارند. مواد رنگزای موجود در این طبقه عبارت‌اند از: مواد رنگزای گوگردی، خمی، آزوئیک، اینگرین، اکسیداسیون، راکتیو و کرومی [۱].
۲-۱-۲-۲-۲-۲-۱- مواد رنگزای گوگردی
این مواد باقیمت نسبتاً کم ممکن است در رنگرزی ثبات خوبی در برابر شستشو به وجود آورند، اما به علت نقطه‌ضعفی که ازلحاظ تثبیت روی کالا دارند، عموماً طیف کاملی از رنگ‌های مختلف را تأمین نمی‌کنند و تنها یک مورد استثنایی آن‌ ها، سیاه گوگردی است. این دسته از مواد رنگرزی از طریق احیا و محلول شدن با سولفید سدیم قابل‌استفاده‌اند و در آب نامحلول‌اند [۱].
۲-۱-۲-۲-۲-۲-۲- مواد رنگزای خمی
مواد رنگزای خمی به مواد رنگزایی از هر طبقه شیمیایی گفته می‌شود که به‌وسیله فرایند احیا و حل شدن ماده رنگزا بر روی الیاف به‌کاربرده می‌شوند. آن‌ ها دارای گروه‌های کتونی و غیر قابیل حل در آب هستند. مواد رنگزای خمی را نمی‌توان به‌طور مستقیم برای رنگرزی استفاده کرد، زیرا حالت غیرمحلول آن‌ ها نسبت به الیاف، تمایل (افینیته) ندارد، ولی اگر در یک محلول قلیایی مانند سود که حاوی یک ماده احیاکننده مناسب نظیر هیدروسولفیت سدیم است، قرار گیرند، ترکیب لوکو به رنگ قابل‌حل در آب تبدیل می‌شود و نسبت به الیاف سلولزی تمایل دارد. پارچه‌های رنگرزی شده در معرض هوا قرار داده می‌شوند تا حالت لوکو اکسیدشده و به‌صورت حبس شده در داخل الیاف، به حالت غیرمحلول (غیرقابل‌حل) درآیند. واکنش‌ها در شکل ۲-۹ نشان داده‌شده است.
بسیاری از مواد رنگزای خمی، استخلافات زیادی ندارند و به دلیل کمبود وجود گروه‌های الکترون دهنده و گیرنده قوی، عموماً پایداری شیمیایی و فتوشیمیایی عالی دارند. درواقع، خواص ثباتی مواد رنگزای خمی را هیچ‌یک از دیگر طبقات مواد رنگزا ندارند[۱].
شکل ۲-۹- واکنش‌های احیا و اکسیداسیون در رنگینه های خمی
۲-۱-۲-۲-۲-۲-۳- مواد رنگزای آزوئیک
این نام به طبقه‌ای از مواد رنگرزی اطلاق می‌شود که کاربرد آن‌ ها بر اساس تشکیل ترکیب آزو رنگی غیر محلول در داخل لیف است. این مواد از ترکیب دو جزء: یکی جزء دی آزو و دیگری جزء کوپلینگ (جفت شونده) تشکیل می‌شوند؛ این دو جزء به‌طور جداگانه بر روی کالا منتقل و با یکدیگر ترکیب می‌شوند[۱].
۲-۱-۲-۲-۲-۲-۴- مواد رنگزای اینگرین
این نام به گروه کوچکی از مواد رنگرزی اطلاق می‌شود که تقریباً همه آن‌ ها بر پایه فتالوسیانین هستند و تحت شرایط کاربردی ویژه‌ای، مواد رنگرزی غیرمحلول در داخل لیف را تشکیل می‌دهند[۱].
۲-۱-۲-۲-۲-۲-۵- مواد رنگزای اکسیداسیون
این دسته از رنگزاها گروه کوچکی از مواد رنگرزی هستند که فقط یک نوع در رنگ کردن کالای نساجی و به‌ویژه چاپ، اهمیت دارد. این مواد رنگرزی در اثر اکسیداسیون شیمیایی به مواد رنگرزی غیرقابل‌حل در لیف تبدیل می‌شوند، به‌این‌علت آن‌ ها را مواد رنگرزی اکسیداسیون نیز می‌نامند. یکی از مواد رنگرزی اکسیداسیون قدیمی، آنیلین سیاه است [۱].
۲-۱-۲-۲-۲-۲-۶- مواد رنگزای راکتیو
جستجو برای یافتن مواد رنگزایی که بتوانند به روش شیمیایی با الیاف پیوند کووالانسی برقرار کنند، منجر به تولید مواد رنگزای راکتیو شد. اولین محصول تجاری این مواد رنگرزی، در سال ۱۹۵۶ توسط کارخانه ICI به بازار عرضه شد. در فرایند رنگ کردن، ابتدا ماده رنگرزی توسط لیف جذب‌شده و سپس، واکنش جانشینی یا اضافی بین سیستم راکتیو (فعال) در مولکول ماده رنگرزی و یک گروه مناسب در مولکول الیاف مثل گروه‌های هیدروکسیل یونیزه شده، در الیاف سلولزی انجام می‌دهد. امروزه مواد رنگزای راکتیو، برای رنگرزی الیاف سلولزی به‌تنهایی و یا در مخلوط با دیگر الیاف از اهمیت قابل‌توجهی برخوردارند. همچنین آن‌ ها برای رنگرزی الیاف پشمی و ابریشمی به کار می‌روند. گروه کوچکی از مواد رنگرزی دیسپرس راکتیو به نام «پروسینیل» ساخت ICI قابل‌استفاده برای رنگرزی نایلون‌ها هستند. ساختمان کلی مواد رنگرزی راکتیو به‌صورت D-B-RG است که در آن، کروموژن D معمولاً بنیان آزو، آنتراکینون یا فتالوسیانین است. ثبات در برابر نور و عملیات شیمیایی مانند دیگر طبقات مواد رنگرزی توسط پایدار کروموژن تعیین می‌گردد. عموماً سیستم راکتیو RG به کروموژن D به یک گروه اتصال دهنده B متصل می‌شود. فعالیت ودیگر خواص رنگرزی مواد رنگزای راکتیو به گروه اتصال‌دهنده و بیشتر به دیگر استخلافات متصل به سیستم راکتیو بستگی دارد. میزان حلالیت آن‌ ها در آب عموماً به گروه‌های اسید سولفونیک متصل شده به کروموژن و یا بعضی‌اوقات به سیستم فعال مربوط می‌شود. شکل ۲-۱۰ ساختار شیمیایی یک رنگینه راکتیو بر پایه آزو با گروه راکتیو وینیل سولفون را نشان می‌دهد[۱].
شکل ۲-۱۰- ساختار شیمیایی رنگینه C.I.Reactive Orange 16
۲-۱-۲-۲-۲-۲-۷- مواد رنگزای کرومی (مواد رنگزای دندانه‌ای)
در کتاب مرجع رنگ، لغت «مواد رنگرزی دندانه‌ای» به‌صورت مواد رنگزایی که با دندانه‌های فلزی روی الیاف به کار می‌روند، تعریف‌شده است. گرچه لغت مواد رنگرزی دندانه‌ای، دارای قدمت طولانی‌تر است، ازآنجاکه مهم‌ترین دندانه‌های به‌کاربرده شده، ترکیبات کروم هستند، به آن‌ ها مواد رنگرزی کرومی نیز می‌گویند. مواد رنگرزی‌ای که توسط سازندگان تحت عنوان مواد رنگرزی دندانه‌ای، مواد رنگرزی کرومی، مواد رنگرزی متاکروم، مواد رنگرزی آفترکروم و رنگ‌های چاپ کرومی فروخته می‌شوند، در این طبقه جای دارند. مواد رنگرزی کرومی ازلحاظ شیمیایی، به‌وسیله حضور گروه‌هایی که قادر به ایجاد پیوند کئوردینانسیون با ترکیبات کروم در داخل لیف هستند، مشخص می‌شوند. تشکیل کمپلکس کئوردینانسیون توأم با تغییر رنگ که اغلب چشمگیر و فراوان است، همراه می‌باشد.
ایجاد پیوند کئوردینانسیون باعث افزایش ثبات در برابر نور و عملیات شستشو می‌گردد. بیشتر مواد رنگرزی کرومی در ساختمان خود، یک یا چند گروه اسیدی سولفونیک و یا کربوکسیل دارند و در رنگرزی مانند مواد رنگرزی اسیدی رفتار می‌کنند؛ ازاین‌رو، آن‌ ها را مواد رنگرزی اسیدی دندانه‌ای نیز نامیده‌اند. نزدیک به ۸۰% از کل مواد رنگرزی کرومی را ترکیبات آزو تشکیل می‌دهند که تمامی محدوده رنگی به‌جز بنفش روشن، آبی‌ها و سبزها رادارند. بقیه شامل ترکیبات آنتراکینونی و تری آریل متان‌اند. یک نمونه از مواد رنگزای کرومی در شکل ۲-۱۱ آمده است. کاربرد اصلی اکثر مواد رنگرزی کرومی، در رنگرزی پشم است، اما بعضی از آن‌ ها دارای کاربرد ثانوی مهمی نیز هستند؛ برای مثال، در رنگرزی ابریشم، نایلون و چرم به کار می‌روند[۱].
شکل ۲-۱۱- ساختار شیمیایی یک رنگینه کرومی
۲-۱-۲-۲-۲-۲-۸- پیگمنت ها
اساس کاربرد پیگمنت ها برای رنگ کردن الیاف نساجی کاملاً با طبقات مواد رنگرزی گروه‌های دیگر که در تمامی آن‌ ها، نفوذ مولکولی ماده رنگرزی به داخل لیف، یک مرحله اساسی فرایند رنگرزی است، متفاوت می‌باشد. پیگمنت ها چون ازنظر فیزیکی دارای ذرات درشت غیرمحلول در آب‌اند، بنابراین آن‌ ها را نمی‌توان در هر مرحله‌ای از فرایند نساجی به داخل لیف وارد کرد. به‌هرحال، پیگمنت ها را می‌توان در طی فرایند تولید الیاف با مواد تشکیل دهند الیاف که به‌صورت پلیمر است، قبل از عمل ریسندگی مخلوط کرد. چنین فرآیندی را رنگ کردن توده پلیمری می‌نامند.
ذرات پیگمنت غیرقابل‌حل در داخل لیف لحاظ می‌شوند و به دلیل اندازه و بی‌اثر بودنشان، فرایند رنگ کردن برگشت‌پذیر نیست و بدین سبب کالای رنگ‌شده ثبات شستشوی بالایی خواهد داشت. این روش، به رنگ کردن الیاف مصنوعی محدودشده است. کالای نساجی را می‌توان به‌وسیله پیگمنت ها با سطح الیاف یا فیلامنت ها نیز رنگرزی نمود. در طی فرایند رنگ کردن یک فیلم شفاف رزین، که ذرات پیگمنت در آن پراکنده‌شده‌اند، دور الیاف و فیلامنت ها تشکیل می‌شود. کالای رنگ‌شده به سبب استحکام پیوند بیندر (چسب) فیلم و لیف، دارای ثبات خوبی در برابر عملیات شستشوست. کاربرد اصلی اکثر مواد رنگرزی کرومی، در رنگرزی پشم است، اما بعضی از آن‌ ها دارای کاربرد ثانوی مهمی نیز هستند؛ برای مثال، در رنگرزی ابریشم، نایلون و چرم نیز به کار می‌روند [۱].
۲-۱-۳- انواع روش‌های حذف مواد از آب

• • روش شیمیایی

• • روش فیزیکی

• • روش بیولوژیکی

۲-۱-۳-۱- روش شیمیایی

لازم به ذکر است، با همه ی سعی و تلاشی که در جهت ارائه دقیق و صحیح مطالب نموده ام، هیچگاه مدعی آن نیستم که پژوهشی بدون نقص و عاری از عیب به انجام رسانده ام.
شاید در مواردی راه به بادیه ی خطا پیموده باشم، اما خرسندم که به باطل ننشسته و به حد بضاعت و توان در این مسیر کوشیده ام.
به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل که گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم
امیدوارم صاحبان فن و ارباب خرد، ناگفته ها و عیوب این پژوهش را به حقیر گوشزد نموده تا در آینده، این پژوهش صورتی نیکوتر پذیرد.
در پایان از جناب آقای دکتر کاظمی که از ابتدا تا انتها ،همتی والا وبی شائبه ،بدرقه راه این نوسفر عرصه فرهنگ و ادب ، نموده اند کمال تشکر و امتنان فراوان دارم. همچنین تشکر از جناب استاد مهدی اسدی، استاد مشاور که از نظرات وپیشنهادات گرانقدرشان بهره های فراوان برده ام. در نهایت، سپاس از برادر عزیزم، جناب استاد محمدمیرزایی،خوشنویس و ردیف دان برجسته کرمان، که اگر فروغ دانش و رهنمودهای گوهربارشان بر این پژوهش نمی تابید، هرگز این پژوهش به سر منزل مقصود نمی رسید.
و در آخر به گفتۀ زنده یاد دکترمحمد معین:
«این کاری است که توانسته ایم، ولی آن نیست که خواسته ایم»
احمدعلی میرزایی
مقدمه
«آنجا که سخن باز می ماند موسیقی آغاز می گردد.»
«رومن رولان»
شعر و موسیقی پیوندی ناگسستنی دارند، زیرا حقیقت درونی شعر که همان وزن می باشد موجب پیوند آن با موسیقی است. برخی بر این عقیده اند، شعری که از قالب و وزن عروضی عاری باشد، کمال یافته نیست و نمی تواند موجب غنای موسیقی شود. از جمله کسانی که بر اهمیت پیوند شعر و موسیقی، و ضرورت آن به منظور زیباتر شدن اثر، تأکید فراوان داشته اند استاد محمدرضا شجریان است. از این رو پژوهشگر بر آن است تا این حساسیت را در هفت اثر از آثار موسیقی ایشان که هر کدام در یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی اجرا گردیده است مشاهده و مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
این پژوهش شامل پنج فصل می باشد. فصل اول، کلیات، فصل دوم اشاره ای کوتاه به تاریخچه موسیقی از دیدگاه استاد روح الله خالقی، همچنین جهت آشنایی مخاطبان عزیز اشاره ای اجمالی به تعدادی از اصطلاحات موسیقی و وجه تسمیه گوشه ها. فصل سوم بنا به ضرورت، مختصری درباره استاد شجریان و ویژگی های آوازی ایشان . در فصل چهارم که عنصر اصلی تحقیق می باشد؛ضمن مقدمه ای کوتاه درخصوص تلفیق شعر وموسیقی و نگاهی به هماهنگی آوازی با مفهوم شعر از دیدگاه استاد حسین دهلوی ، به بررسی جنبه های ادبی، از جمله اوزان عروضی، صناعات ادبی، جنبه های محتوایی شعر و مضامین آن؛ و در جنبه های موسیقایی به ردیف های آوازی، گوشه ها، نوع دستگاه و هماهنگی آن ها با ملودی پرداخته می شود. در فصل پنجم نتایج حاصل ازاین پژوهش ارائه شده است.
فصل اول:
کلیات
۱-۱ درآمد
در این فصل صورتی کلی شامل: بیان مسئله، سوابق تحقیق، فرضیه های تحقیق، اهداف تحقیق و غیره ارائه می شود.
۱-۲ بیان مسئله
شعر، موسیقی و تلفیق این دو، از جمله مباحثی است که در حوزه موسیقی ایرانی حائز اهمیت می باشد.
بی شک هرگاه شعر و موسیقی با هم ادغام و ترکیب شده اند نه تنها منجر به خلق آثاری زیبا شده، بلکه بر مخاطب نیز تأثیر بسزایی داشته است.
اگرچه شعر به طور مستقل در مواردی جلوه گری نموده و به موسیقی و آهنگ احتیاج نداشته است ولی آنچه واضح است، موسیقی همواره، زیبایی و زینت شعر بوده و کمتر به خودی خود استقلال داشته است. خصوصاً در سرزمین ما، مردم هنگامی از موسیقی لذت می برند که با کلام توأم باشد.
نظر به اهمیت هماهنگی شعر و موسیقی پژوهشگر بر آن است این هماهنگی را در هفت اثر از آثار استاد محمدرضا شجریان که هر کدام در یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی اصیل ایرانی اجرا گردیده است مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.
۱-۳ سوابق تحقیق
تحقیقاتی پیرامون تلفیق شعر و موسیقی توسط استادانی نظیر: استاد حسین دهلوی در کتاب «پیوند شعر و موسیقی»، استاد حسین علی ملاح در کتاب «پیوند شعر و موسیقی» و فرصت الدوله شیرازی در کتاب «بحور الالحان» شده است. علیرغم غنای علمی و ادبی که دارند در هیچکدام از این تحقیقات یک غزل از ابتدا تا انتها بررسی نشده و بیشتر به خود موضوع تلفیق توجه شده است. حال آنکه در این پژوهش به یکایک ابیات پرداخته شده است.
۱-۴ فرضیه های تحقیق
وزن شعر با دستگاه موسیقی ارتباط دارد.
مضمون شعر با دستگاه و ملودی مرتبط است.
اشعار از جنبه های ادبی و بلاغی انتخاب شده اند.
اشعار ساده مورد انتخاب بوده اند.
۱-۵ اهداف تحقیق
هدف از این تحقیق دستیابی به ارتباط بین ابعاد ادبی و جنبه های موسیقایی می باشد.
۱-۶ جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق
تاکنون تحقیقی از این دست در موسیقی معاصر، حداقل مدون و جامع صورت نگرفته است.
۱-۷ روش انجام تحقیق
روش کار به صورت کتابخانه ای، میدانی و تطبیقی بوده و از طریق بررسی آثار مکتوب درخصوص موسیقی، مصاحبه، یادداشت برداری، دسته بندی مطالب گردآوری شده و پس از تجزیه و تحلیل، نگارش شده است.
فصل دوم:
درباره موسیقی
۲-۱ درآمد
براساس تقسیم بندی تاریخی، می توان موسیقی ایران را به دو دوره اصلی قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسیم کرد.
از آنجا که پژوهشگر تاکنون کار تاریخی نکرده و در این پژوهش بیشتر بر تلفیق و پیوند شعر و موسیقی تأکید نموده است لذا در این فصل ابتدا به دو دوره تاریخی قبل از اسلام (هخامنشی و ساسانی) و دوره اسلامی از زبان زنده یاد استاد روح الله خالقی که در کتاب موسیقی ایرانی آورده شده است می پردازد. سپس به تعاریف موسیقی از دیدگاه بزرگان و در نهایت بنا به ضرورت، جهت آشنایی عزیزان، با تعدادی از اصطلاحات موسیقی، گوشه ها و وجه تسمیه آن ها، توضیحی کوتاه داده می شود.
۲-۲ تاریخچه
هرچند کشور ایران دارای تاریخ قدیم پرارزشی است که از ۲۵ قرن آن آثار کتبی یا سنگ نبشته های تاریخی و حجاری و غیره باقیست ولی در مورد موسیقی مدارک نوشته شده بخصوص آنچه مربوط به دوره های کهن می باشد و اصولاً به جهات مختلف که بعد اشاره خواهد شد به بندرت در کتاب های تاریخی ما از هنرها و خاصه موسیقی سخن به میان آمده است به همین جهت اطلاعات ما هم در این باره زیاد نیست ولی هر چه هست آن ها را می توان فهرست وار به شرح زیر اشاره نمود:
۲-۲-۱ دوره ی هخامنشی
از موسیقی این دوره اطلاع کافی نداریم ولی کشوری که خود را رقیب یونان می دانسته و با آن سرزمین که مردمش تمدن عالی داشته اند روابط تاریخی داشته و از حیث آثار صنعتی نمونه های پرارزشی مانند حجاری های تخت جمشید به یادگار گذاشته، بی شک از موسیقی هم بی بهره نبوده. از این گذشته چون دولت هخامنشی جانشین دولت های متمدن زمان خود مانند عیلام و آشور و کلده و بابل و حکومت های آسیای صغیر (چون لیدیه، فریکیه و غیره) گردیده قاعدتاً باید از هنرهای آن ها هم تا آنجا که مطابق ذوق ایرانی ها بوده اقتباساتی کرده باشد. ملل مشرق زمین قبل از تأسیس دولت هخامنشی یا در همان زمان همه سازهای مختلف داشته اند چنانکه نمونه های آلات موسیقیشان در حجاری هائی که از مصری ها، سومری ها، عیلامی ها، آسوری ها، هندی های قدیم و غیره باقی مانده هم اکنون دیده می شود و در کتاب های تاریخ موسیقی از این آلات و نوازندگان و رقاصان بی آنکه نام و نشانشان باقی مانده باشد گفتگو در میان است ولی تعجب است که از دوره ی هخامنشی چنین نمونه هائی به جای نمانده است.
هرودت مورخ مشهور یونانی در تاریخ خود راجع به ایرانی ها می نویسد:
«ایرانیان برای تقدیم نذر و قربانی به خدا و مقدسات خود مذبح ندارند، آتش مقدس روشن نمی کنند، بر قبور شراب نمی پاشند ولی یکی از موبدان حاضر می شود و یکی از سرودهای مقدس مذهبی را می خواند» اما آنچه معلوم است این سرودهای مقدس مذهبی را می خواند» اما آنچه معلوم است این سرود با سازی همراه نیست.

r محاسبه شده به صورت زیر تحلیل می گردد:
- اگر R=+1 باشد بین دو متغیر همبستگی کامل و مستقیم وجود دارد .
- اگر R=-1 باشد بین دو متغیر همبستگی کامل و معکوس وجود دارد.
- اگر R=0 باشد بین دو متغیر همبستگی وجود ندارد.
- اگر ۰ > R >1- باشد بین دو متغیر همبستگی ناقص وجود دارد.
۳-۸-۲) آزمون ضریب همبستگی پیرسن
ضریب همسبتگی با توجه به نمونه ای مشخص محاسبه می شود .بدیعی است که این ضر یب از نمو نه ای به نمو نه دیگر تغییر می یابد.حال سئوال این است که آیا بین دو متغیر مستقل و وابسته که ضریب همبستگی آن را تعیین کردیم همبستگی معنی داری وجود دارد یا نه؟ برای این منظوراز آزمون ضریب همبستگی پیرسن استفاده می کنیم .

چناچه در سطح اطمینان مورد نظر قدر مطلق مقدار احتمالی کوچکتراز مقدارα باشد؛ وجود همبستگی اثبات می شود .در غیر این صورت بین دو متغیر همبستگی وجود ندارد .
۳-۸-۳) ضریب تعیین چند گانه ( مرکب )
در مدل دو متغیره R² ، خوبی برازش معادله رگرسیون را اندازه گیری می کند ، یعنی نسبت یا در صدی از تغییر کل در متغیر وابسته Y را که توسط متغیر توضیحی ( تکی ) X توضیح داده می شود ، به دست می دهد . این مفهوم R² را به آسانی می توان به مدلهای رگرسیون با بیش از دو متغیر نیز تعمیم داد . بدین ترتیب ، کمیتی که این اطلاعات را به دست می دهد ، ضریب تعیین ( مرکب ) نامیده و با R² نشان داده می شود ( ابریشمی,دانشگاه تهران,۱۳۸۷).
۳-۸-۴)روش آنالیز واریانس برای آزمون معنی داری بودن کلی رگرسیون چند متغیره ( مرکب ) مشاهده شده : آزمون F
در این آزمون دو فرضیه به شرح زیر در نظر گرفته می شود :
فرض صفر H₀ : تمامی ضرایب شیب به طور همزمان صفر هستند .
فرض H_{1 :} تمامی ضرایب شیب به طور همزمان صفر نیستند .
آزمون چنین فرضیه ای آزمون معنی دار بودن سراسری خط رگرسیون تخمین زده شده ( مشاهده شده ) نام دارد (ابریشمی,دانشگاه تهران,۱۳۸۷).
۳-۸-۵)رگرسیون چند گانه( گام به گام) :
رگرسیون چند متغییره نشان دهنده رابطه خطی بین چند متغییر مستقل و متغییر وابسته می باشد.ویژگی روش گام به گام ، آن است که ابتدا متغیری که بیشترین ضریب همبستگی را با متغیر وابسته دارد ، وارد معادله می شود و سپس برای بقیه متغیرها ، همبستگی جذبی محاسبه شده و متغیری که بیشترین ضریب همبستگی را با متغیر وابسته دارد ، در مرحله دوم واردمعادله می شود و این عمل تا جایی ادامه می یابد که همه متغیرهایی که رابطه معناداری با متغیر وابسته دارند ،وارد معادله شوند. حسن انتخاب این روش ، عدم دخالت پژوهشگر در ترتیب ورود متغیرها به معادله رگرسیون است بلکه متغیرها بر اساس بیشترین ضریب همبستگی جذیی وارد معادله می شوند.
رگرسیون چند متغیره با بهره گرفتن از فر مول زیر محاسبه می شود:
پارمترهایی که در رگرسیون آنها را برآورد می کنیم بر اساس مشاهدات یک نمونه است .پارمتر های ما در تحقیق حاضر شامل : دارایی های مالی ، درآمد های دائمی، ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام ،سر مایه گذاری ها ، بد هی ها ،خالص جریان های نقد عملیاتی می باشد.
لذا با توجه به فرضیه های تحقیق مدل رگرسیون چند متغیره به صورت زیر در تحقیق به کار برده شده است:
PAYOUT= β _۰+ β _۱PAYOUT-P+ β _۲DEP+ β _۳P-STD+ β_۴ AGE +

خلاصه فصل:
در فصل سوم به بررسی روش شناسی تحقیق پرداخته شد، بر این اساس ابتدا فرضیات تحقیق بیان وسپس نحوه اندازه گیری متغیر های مدل تشریح شد و سپس در مورد نمونه و جامعه آماری بحث شد ودر نهایت مدلی را برای تشریح روابط بین متغیر ها بیان شد.
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات
۴-۱) مقدمه
داده های جمع آوری شده اعداد و ارقامی بدون معنی می باشند، که از آمار برای معنی دار کردن آنها به منظور تحقق اهداف پژوهشها و تحقیقات کمک گرفته می شود. تجزیه و تحلیل به عنوان مرحله ای از روش علمی از پایه های اساسی هر تحقیق به شمار می رود. که به وسیله آن کلیه فعالیت های تحقیقی تا رسیدن به یک نتیجه، کنترل و هدایت می شوند. به عبارت دیگر تجزیه و تحلیل نتایج تحقیق روشی است که به کمک آن کل فرایند تحقیق و پژوهش از انتخاب مساله تا رسیدن به نتیجه، مورد کنترل قرار می گیرد. در این فصل نیز هدف ما تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده از روی صورتهای مالی شرکتهای نمونه، هفته نامه ها و سالنامه های بورس اوراق بهادار تهران و سیستم کامپیوتری بورس می باشد.
۴-۲- روش تجزیه و تحلیل داده ها
در این فصل، داده های جمع آوری شده با بهره گرفتن از روش های تئوریک مطرح شده و به کمک نرم افزار EXCEL و نرم افزار آماری SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. تحلیل های آماری با آزمونهای معنادار بودن ضریب همبستگی پیرسون، دوربین واتسون، آزمونهای F

بود فرزند مقبل دیده را نور

نشاید کرد نور از چشم خود دور

(همان: ۷۲۶/ ۳-۵)

جوابش داد کای صورتگر چین

سخن‏هایت همه خوب است و شیرین

همانا نامزد گشت آن گل اندام

به شادی شاه، پور خسرو شام

(همان: ۷۲۷/ ۱۴-۱۵)

۴-۲-۱-۱-۷٫ گره گشایی
در نتیجه‏ گره‏گشایی داستان با کمک قدرت جنگاوری و پهلوانی و نیز یاری گرفتن جمشید از هوش و درایت خود که راه‏های بسیار پر خطری را پشت سر می‏گذارد، جمشید توانست اژدها را از بین ببرد. با دیو مبارزه کند، از آب‏های خروشان عبور کند و دختر محبوبش را از چنگال رقیب بدکردار، نجات دهد. او برای دستیابی و کامیابی از معشوق خود، این آزمون‏های سخت و سحرآمیز را به سلامت پشت سر گذاشت. سرانجام جمشید، مهراج را منهدم کرد و تاج و تخت پادشاهی را به «نوذر» از اقوام افسر و شاه قیصر واگذار نمود و خود با غنایم فراوان به روم بازگشت و قیصر او را گرامی داشت.

۴-۲-۲٫ شخصیت‏پردازی
۴-۲-۲-۱٫ شخصیت از نظر ماهیت (انسانی و غیرانسانی)
نویسنده در این داستان از ۱۹ شخصیت انسانی و ۱۵ شخصیت غیرانسانی استفاده کرده است. که از شخصیت‏های غیرانسانی ۳ اشیاء و بقیه عوامل همه افسانه‏ای هستند.
جمشید، خورشید، مهراب، شاه فغفور، همایون، افسر، قیصر روم، کتایون، شادی شاه، خاص حاجب، گلبرگ طری، مهراج، نوذر، سهراب، هوشنگ، فریدون، شکّر، ساقی به نام شهناز و کنیزان مطرب، همه از شخصیت‏های انسانی این داستان هستند.
شمع، پری، نازپرورد، اژدها، دیو، گل‏ها، بحر، پلنگ، ببر، مار، شیر، یوز، باز، شاهین، راهب، از شخصیت‏های غیرانسانی به شمار می‏روند.
۴-۲-۲-۲٫ از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا)
در داستان می‏بینیم که تمام شخصیت‏های آن در کل ساده، ثابت و ایستا و غیر پویا هستند. یعنی شخصیت‏هایی که در طول داستان هیچ‏گونه تغییر و تحولی در عادات و خلقیات رفتار آن‏ها مشاهده نشده است.
جمشید که از شخصیت‏ای اصلی این داستان است در آغاز داستان از شجاعت و دلاوری و مهارت در چوگان بازی او سخن به میان می‏آید و در آخر داستان هم می‏بینیم که او با همین صفات شجاعت و دلاوری و … است که بر رقیب خود پیروز می‏شود.
*شجاعت و دلاوری جمشید در آغاز داستان

چو با تیغ و سنان بودی خطابش

که تابش داشتی غیر از رکابش؟

به روز رزم ره بر چرخ می‏بست

چو تیر از دست او مریخ می‏جست