• - خویی، سیدابوالقاسم موسوی، مصباح الفقاهه(المکاسب)، ۴/۲۴۵٫ ↑

 

• - شهیدی، حقوق مدنی، ۳۹و۴۰٫ ↑

 

• - خویی، سیدابوالقاسم موسوی، المستند فی شرح العروه الوثقی- الإجاره، ۲۷٫ ↑

 

• - نسا / ۶ . ↑

 

• - خویی، موسوعه، ۳۰/۲۲٫ ↑

 

• - امامی، حقوق مدنی، ۲/۲٫ ↑

 

• - ر. ک: کابلی، محمد اسحاق، منهاج الصالحین، ۴/۲۱۷ و طباطبایی یزدی، محمد کاظم، ۵/۱۴٫ ↑

 

• - خویی، المستند فی شرح العروه الوثقی،۲۵٫ ↑

 

• - همو، موسوعه، ۳۰/۲۱٫ ↑

 

• - نسا/۲۹٫ ↑

 

• - بقره / ۲۵۷٫ ↑

 

• - صادقی فدکی، جعفر،اجاره،www. maarefquran.com ↑

 

• - منصور، قانون مدنی، ۵۰٫ ↑

 

• - مقصودی، مراد، حقوق مدنی، ۸۶٫ ↑

 

• - ر.ک: حکیم، سید محسن طباطبایی، مستمسک العروه، ۱۲/۱۱؛ خویی، المستند فی شرح العروه الوثقی،۵۷؛ و طباطبایی، منهاج الصالحین،۲/ ۱۹۲٫ ↑

 

• -با قری، احمد، فقه مدنی، ۲۸۳٫ ↑

 

• - صفایی، حسین، قاسم زاده، مرتضی، حقوق مدنی اشخاص و محجورین، ۲۱۰٫ ↑

 

• - قصص /۲۷٫ ↑

 

• - قصص /۲۷٫ ↑

 

• - قصص /۲۶ ↑

 

• - www.wikifegh.ir ↑

 

• -کلینی،الکافی، ۵/۹۰٫ ↑

 

• - کلینی، الکافی، ۵/۹۰٫ ↑

 

• - همان، ۵/۹۰٫ ↑

 

• - قمی، صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضر الفقیه، ۳/۲۴۵٫ ↑

 

• - ر.ک: فیض کاشانی، محمد حسن بن شاه مرتضی، الوافی، ۱۷/ ۱۴۸-۱۴۹٫ ↑

 

• - جمعه / ۱۰٫ ↑

 

• - ر. ک: قریشی، شریف، کار و حقوق کارگر، ۱۱۵و۱۱۶٫ ↑

 

• - ر. ک: خویی، موسوعه الفقه الإسلامی، ۴/۹۹٫ ↑

 

• - همان،۴/۹۹٫ ↑

 

• - همان،۴/۱۰۱٫ ↑

 

• - همان،۴/۱۰۱و۱۰٫ ↑

 

• - همان، ۴/۱۰۲٫ ↑

 

• - ر.ک: خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، ۱/۵۷۱٫ ↑

 

• - ر.ک: عاملی، محمد بن عاملی، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه،۱۶۴٫ ↑

 

• - منصور، قانون مدنی، ۵۲٫ ↑

 

• - ر. ک: خویی، موسوعه الفقه الإسلامی،۴/۱۰۳٫ ↑

 

• - بهجت، جامع المسائل،۳/۱۲۲٫ ↑

 

• - امامی، حقوق مدنی،۲/۱۲٫ ↑

 

• -کاتوزیان، قانون مدنی در نظم کنونی، ۲۰۶٫ ↑

 

• - همان، ۱/۵۷۱٫ ↑

 

• - کاتوزیان، قانون مدنی در نظم کنونی، ۲۰۶٫ ↑

 

• - ر.ک: خویی، منهاج الصالحین، ۲/۸۰ و شهید ثانی، الروضه البهیه، ۴/۳۳۲٫ ↑

 

• - منصور، قانون مدنی، ۹۸٫ ↑

 

• - ر.ک: امامی، حقوق مدنی، ۲/ ۱۲٫ ↑

 

• - ر.ک: بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره،۲۱/۵۵۱٫ و خویی، موسوعه الفقه الإسلامی،۴/۱۰۳٫ ↑

تحقیقات زیادی مکانیزم های سیاسی پدیده نفرین منابع را مطالعه کرده اند. لین و تورنل^[۵۳](۱۹۹۵)، نشان داده اند که اقتصادهای با منابع غنی در مقایسه با اقتصادهای با منابع فقیر به شدت به رفتار رانت جویی گرفتار می شوند به طوری که سیاست ملی، تمایل به چنگ آوردن رانت حاصل از منابع طبیعی را دارد. در مدل مورد مطالعه آن ها، یک ثروت بادآورده، از بهبود رابطه مبادله تجاری و یا از اکتشاف منابع طبیعی (رانت منابع طبیعی ) حاصل می شود و در رقابت منازعات گروهی به اقتصاد تزریق شده و به صورت مخارج دولت در کالاهای عمومی ناکارا پایان می پذیرد. در مطالعات گلب^[۵۴](۱۹۸۸)، آتی(۱۹۹۰)، لیتی و ویدمن^[۵۵](۱۹۹۹) و ترویک^[۵۶](۲۰۰۲) نیز، به طور عمده این مکانیزم تأثیر بررسی شده است. لیتی و ویدمن، تأکید دارند که وفور منابع طبیعی فرصت هایی برای رانت جویی ایجاد می کند که عامل مهم در تعیین سطح فساد به شمار می آید. آن ها در یک مدل رشد ساده، رابطه منابع طبیعی، فساد و رشد اقتصادی را نشان داده و نتیجه می گیرند که میزان فساد بستگی به وفور منابع طبیعی، سیاست های دولت و تمرکز قدرت بوروکراسی دارد. ترویک، در توضیح این که چرا وفور منابع طبیعی به درآمد و رفاه کم تر منجر می شود، با در نظر گرفتن رفتار رانت جویی در مدل خود، نشان می دهد که افزایش درآمد منابع طبیعی، تعداد زیادی از کارآفرینان را به رانت جویی مشغول کرده و از تعداد کارآفرینانی که بنگاه های با بهره وری بالا را هدایت می کنند، می کاهد.

بطور خلاصه مکانیزم های سیاسی و اقتصاد سیاسی شومی منابع را می توان به صورت زیر شرح داد؛ اول آن که، رونق منابع طبیعی نگرش های کوتاه مدت را بر سیاست مداران مسلط می کند. این منجر به اتخاذ سیاست های نامناسب و ناکارا می شود. دوم آن که، صادرات منابع طبیعی سبب تقویت بخش ها، طبقات و گروه های ذی نفعی می شود که از سیاست های کندکننده رشد سود می برند. سوم آن که در چنین شرایطی، تمرکز دولت افزایش یافته و اثر خود را بر فرایند توسعه از دو کانال ناکامی دولت در انجام وظا یف مورد نیاز توسعه و هم چنین تضعیف دموکراسی باقی می گذارد. زیرا زمانی که دولت درآمد کافی از صادرات منابع طبیعی در اختیار دارد، مالیات کمتری وضع می کند و در مقابل، مردم نیز تقاضای کم تری برای پاسخ گویی به دولت دارند. هم چنین دولت از طریق مخارج خود و با بهره گرفتن از رانت حاصل از منابع طبیعی بر ای کسب قیومیت بیش تر استفاده می کند، که مانع ایجاد فشار از سوی مردم برای ایجاد دموکراسی و شکل گیری گروه های اجتماعی مستقل می شود. چهارم آن که، دولت در کشورهای صادرکننده منابع طبیعی توجه زیادی به توسعه کیفی آموزش ندارد. پنجم آن که، با توجه به اهمیت و نقش نهادها در توسعه اقتصادی، نشان داده شده است، که رانت منابع طبیعی تأثیری منفی بر توانایی نهادها در برخورد با شوک های حاصل از نوسانات قیمت منابع دارد. نهادها، بخش زیادی از تعاملات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را در برمی گیرد و بدین دلیل عده ای از محققان در توضیح نفرین منابع طبیعی توجه خود را به مدلهای کیفی به ویژه مدل های نظریه بازی ها معطوف کرده اند. نتایج مطالعات نشان می دهد که سیاست مداران تمایل به استخراج بیش از حد منابع طبیعی در مقایسه با مسیر استخراج بهینه این منابع دارند و رونق منابع طبیعی، از طریق افزایش ارزش حفظ قدرت برای سیاست مداران و فراهم آوردن منابع بیش تر برای آن ها، سبب افزایش تخصیص غیرکارآمد منابع در بخش های اقتصادی می شود و این در حالی است که تأثیر کلی رونق منابع طبیعی بر اقتصاد به شدت به کیفیت نهادها بستگی دارد، چرا که این نهادها هستند که تعیین می کنند تا چه حد انگیزه های سیاسی سیاست مداران دارای قابلیت اجرایی است. بنابراین، کشورهایی که از نهادهای مناسبی برخوردارند، از رونق منابع سود می برند(درگاهی،۱۳۸۷). به بیان گیلفاسون، نروژ به عنوان یکی صادرکننده بزرگ نفت خام، تاکنون هیچ علامت روشنی از مصیبت منابع نداشته است، که به دلیل برخورداری از نهادهای توسعه یافته و کارا بوده است.
۲-۴ مکانیزم های اقتصادی نفرین منابع طبیعی
مهم ترین مشکلی که برای کشورهای غنی در منابع طبیعی بوجود می آید، بیماری هلندی است. در واقع مهمترین مکانیزم های اقتصادی توضیح پدیده نفرین منابع طبیعی در این کشورها، بیماری هلندی می باشد. در ادامه بطور مفصل بدان پرداخته می شود؛
۲-۴-۱ بیماری هلندی
در پی کشف میدان گاز در شمال کشور هلند توجه اقتصاد دانان به طور اخص به مساله بیماری هلندی جلب شد. واژه بیماری هلندی در سال ۱۹۷۷ توسط مجله اکونومیست برای توضیح رکود بخش صنعت در هلند بعد از کشف منابع گاز طبیعی در دهه ۱۹۶۰ در دریای شمال و افزایش شتابان درآمدهای ارزی ناشی از آن در این کشور بکار گرفته شد. با تزریق این درآمدهای ارزی کلان به اقتصاد هلند در دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، یعنی در حدود ۱۰ الی ۱۵ سال، بسیاری از صنایع مهم این کشور از بین رفتند یا قدرت رقابت بین المللی خود را از دست دادند. دولت هلند برای مقابله با این پدیده زیانبار، اقدام به اعمال سیاست های متعدد اقتصادی نمود که عمدتا نتیجه بخش نبود. به همین دلیل بعد از سال ۱۹۷۷ هرگاه چنین پدیده ای در اقتصاد یک کشور رخ بدهد، اصطلاحا به آن
بیماری هلندی گفته می شود.
بیماری هلندی یک مفهوم اقتصادی است که در آن تلاش می شود، رابطه بین افزایش سریع درآمدهای ارزی ناشی از بهره برداری زیاد از منابع طبیعی (فروش منابع طبیعی) و رکود در بخش های قابل مبادله نظیر صنعت و کشاورزی را در یک کشور توضیح دهد. از این رو نام علمی مناسبی که می توان بر بیماری هلندی نهاد، ” رونق در اقتصاد کالاهای قابل مبادله” که مترادف با ” رخوت در اقتصاد کالاهای صنعتی صادراتی” است. بیماری هلندی بیانگر وضعیتی است که افزایش سریع درآمدهای ارزی ناشی از صادرات منابع طبیعی و بهبود تراز تجاری، می تواند تولید اقتصاد ملی را در بخش صنعت وکشاورزی را دچار بحران (رکود) کند. این اتفاق به علت افزایش نرخ برابری پول ملی در برابر ارزهای خارجی صورت می گیرد. که بخش صنعت و کشاورزی را در رقابت با سایر تولید کنندگان جهانی تضعیف می کند.
بیماری هلندی غالبا بدلیل ورود ارز خارجی ناشی از فروش منابع طبیعی نظیر نفت و گاز ایجاد می گردد، اما این بیماری می تواند ” بوسیله هر فعالیت توسعه ای که نتیجه اش ورود بی رویه ارز خارجی شود” پدیدار گردد. از این رو استقراض پولی یا کمک های پولی خارجی و سرمایه گذاری های مستقیم خارجی در وسعت زیاد نیز می تواند منجر به بروز این پدیده گردد.
داستان از زمانی شروع می شود که به دلیل افزایش درآمدهای ارزی یک کشور، تراز تجاری آن مثبت و پول ملی آن کشور با افزایش قابل توجه ارزش در برابر پول سایر کشورها (ارزها) روبرو شود. در نتیجه این افزایش یا نرخ مبادله، صادرات این کشور برای کشورهای دیگر گران تر شده و کاهش می یابد، ولی واردات به این کشور به نسبت ارزان شده و افزایش پیدا می کند. نتیجه آن، عدم تعادل در تجارت خارجی کالاهای ساخته شده است. تحقیقات دو اقتصاد دان کوردن و نیری^[۵۷] در سال۱۹۸۲، نشان می دهد، این بیماری در هر کشور و زمان و به دلایل دیگری، با شدت و ضعف متفاوتی رخ می دهد. تجربه بیماری هلندی با افزایش قیمت بین المللی کالاهای تجاری از جمله با پیشرفت تکنولوژی در بخش تجاری (ژاپن و ایرلند)، افزایش تقاضا کالاهای قابل مبادله (سویس)، کشف منابع طبیعی نفت و گاز (انگلیس)، صنعت بوکسیت (جاماییکا)، صنعت نفت( ونزوئلا)، اکتشافات طلا( استرالیا) و افزایش قیمت قهوه(کلمبیا) با شدت متفاوت، رخ داده است(قنبری،۱۳۹۰، ص ۱۴۷).
دلیل توجه بیش از اندازه به این بیماری، می تواند ناشی از این مساله باشد که روند تعدیل اقتصادی در شرایط رونق صادراتی، در زمانی که این رونق پایان پذیرد، در جهت معکوس عمل نمی کند (شرایط به وضع سابق بر نمی گردد). زیرا تقویت بخش های تجاری و قابل مبادله در صورتی که بازار سرمایه و زیر بناهای آن در اثر بیماری هلندی تخریب شده باشد، با مشکل مواجه است. حتی اگر چنین مشکلی نیز رخ نداده باشد، ورود به عرصه رقابت بین المللی به دلیل تسخیر آن توسط کشورهای رقیب با مانعی جدی مواجه است(قنبری،۱۳۹۰، ص ۱۴۸).
در ادبیات بیماری هلندی تلاش های فراوانی صورت گرفته تا بتواند مکانیزم و کارکرد این پدیده اقتصادی را به صورت یک مدل طراحی نموده و توضیح دهند ، یکی از مشهورترین این مدل ها، مدل کوردن و نیری می باشد، که بطور مفصل تری به آن اشاره می شود، در ادامه نیز به سایر مدل ها ی تئوریک پرداخته می شود.
در مدل کوردن و نیری (۱۹۸۲)، بیماری هلندی، به اثرات سوء رونق منابع طبیعی(بخش انرژی) بر تولیدات بخش های صنعتی و ایجاد پدیده ضد صنعت^[۵۸] اشاره دارد. آنها یک تحلیل نظری برای توضیح این پدیده ارائه کرده اند. آنها اقتصاد باز کوچکی را در نظر گرفته اند، که از دو بخش قابل مبادله و غیر قابل مبادله تشکیل شده است. در بخش قابل مبادله دو نوع کالا (انرژی و کالای صنعتی) تولید می شود؛ و قیمت این نوع کالاها به صورت برون زا در نظر گرفته می شود، زیرا قیمت آنها در بازارهای جهانی تعیین می شود. در بخش غیر قابل مبادله نیز یک نوع کالا (خدمات) تولید می شود، که قیمت آن به صورت درون زا و به وسیله ی عرضه و تقاضای داخلی تعیین می گردد. فروض دیگر مدل آنها عبارت است از اینکه تمامی کالاها برای مصرف نهایی استفاده می شوند. در این مدل جنبه های پولی اقتصاد نادیده گرفته می شود و متغیرها به صورت حقیقی هستند. دستمزد از انعطاف پذیری کامل برخوردار است و در واقع تضمین کننده ی این مطلب است که همواره اشتغال کامل برقرار است. دو عامل تولید نیروی کار و سرمایه وجود دارد که نیروی کار تنها عامل متحرک بین بخشها است. کوردن و نیری اثرات رونق بخش انرژی بر بخشهای اقتصاد را به دو اثر تفکیک کردند: اثر حرکت عوامل تولید (اثر جابجایی) و اثر مخارج ( اثر هزینه ای).
اثر مخارج بیان می کند که رونق بخش انرژی موجب افزایش درآمدهای ارزی و ملی می شود که نتیجه آن افزایش تقاضا برای هر دو کالای قابل مبادله و غیرقابل مبادله است. این فشار تقاضا، قیمت هر دو نوع کالا را افزایش می دهد. اما در مقایسه با قیمت کالاهای قابل مبادله (P_T) قیمت کالاهای غیرقابل مبادله ( P_N) بیشتر افزایش می یابد؛ زیرا بخشی از مازاد تقاضای کالاهای قابل مبادله از طریق واردات تامین می شود، ولی تمام مازاد تقاضای کالاهای غیر قابل مبادله توسط عرضه ی داخلی تأمین می گردد، که نتیجه آن افزایش قیمت این نوع کالااست. با افزایش بیشتر قیمت کالاهای غیر قابل مبادله در مقایسه با قیمت کالای قابل مبادله که اصطلاحاً به آن تقویت نرخ ارزحقیقی (PT /P_N ) گفته می شود، عوامل تولید از بخش صنعت به بخش خدمات انتقال می یابد که نتیجه آن افزایش تولید بخش غیر قابل مبادله و کاهش تولید بخش قابل مبادله است. بنابراین، اثر مخارج به صورت غیرمستقیم منجر به ضد صنعتی^[۵۹] شدن می شود.
تاثیر منفی اثر مخارج بر افزایش سود آوری بخش های غیر قابل مبادله و افزایش تولید نهایی نیروی کار در بخش انرژی، سبب انتقال و خروج عوامل تولید از جمله نیروی کار و سرمایه از بخش های قابل مبادله به بخش های غیر قابل مبادله و انرژی، منجر می شود که به اثر جابجایی مرسوم است. این اثر ضمن بر هم زدن تخصیص عوامل تولید در ترکیب بخش ها، نرخ ارز واقعی را تقویت می کند. تقویت نرخ ارز واقعی سبب از دست دادن قدرت رقابت بین المللی و کاهش صادرات می شود. به عبارتی دیگر اثر جابجایی یا حرکت عوامل نیز بطور مستقیم منجر به پدیده ضد صنعتی شدن می گردد، این دو اثر به تفصیل در بخش زیر توضیح داده می شود.
دستمزد
L^,_T
L_M
L^,_S
L_T
L_S
G
W₂
B
W₁
A
W₀
O_T O_S
L_M^, L_T
L_S
M M^Ꞌ M^ꞋꞋ
اشتغال
نمودار(۲-۱) اثر رونق بخش انرژی بر بازار نیروی کار
ماخذ: کوردن و نیری ۱۹۸۲
نمودار(۲-۱) بازار نیروی کار را نشان می دهد که دستمزد (W) به وسیله ی محور عمودی و عرضه نیروی کار به وسیله محور افقی O_S O_T نشان داده می شود. L_M تقاضای نیروی کار در بخش صنعت است و اگر تقاضای نیروی کار بخش انرژی را به آن اضافه کنیم، منحنی L_T به دست می آید که تقاضای نیروی کار بخش قابل مبادله اقتصاد است. L_S نیز تقاضای نیروی کار در بخش خدمات است. تعادل اشتغال کامل اولیه در نقطه A قرار دارد که L_T و L_S همدیگر را در این نقطه قطع کرده اند و W₀ دستمزد تعادلی اولیه است. سودآوری بخش خدمات و موقعیت L_S به قیمت اولیه خدمات بستگی دارد که به صورت درونزا در یک مدل تعادل عمومی تعیین می گردد. نمودار(۲-۲) این مدل تعادل عمومی را ارائه می کند.
کالاهای قابل مبادله
T^,
b
J
U₀
g
T
n
a
S
خدمات

اما دسته دوم، مسئله پراکندگی امواج^[۲۸] یا مسئله میدان خارجی^[۲۹] است که انرژی موج در میدان دور تولید شده و به سمت میدان نزدیک مسئله انتشار پیدا می­ کند. منبع زلزله و انفجار در اعماق زمین از جمله مثال­هایی برای این مورد هستند. فرمولاسیون روش المان نامحدود برای هر دو دسته مسئله یکسان است. تمرکز این مطالعه روی حالت اول است، چون اثرات بار دینامیکی سازه روی پی و خاک اطراف آن و انتشار امواج تولید شده تا حوزه دور بررسی می­ شود.

۴-۱-۳-مروری خلاصه بر تاریخچه توابع امپدانس
همانطور که گفته شد از توابع امپدانس، به میزان گسترده­ای برای محاسبه ارتعاشات پی­های حجیم ماشین آلات سنگین و همچنین تحلیل اندرکنش خاک و سازه در محاسبات زلزله استفاده می­ شود. باید توجه داشت که در حالت میدان خارجی خاک مستقیماً نقش انتقال بار را دارد که این برخلاف حالت میدان داخلی است که منبع لرزش خود سازه یا ماشین است. باید به این نکته توجه داشت که در هر دو حالت هدف یکسان بوده و ارزیابی حرکات پی تحت بار­های خارجی و در نتیجه تغییر مکانهای ماشین و یا سازه در هر دو حالت جز اهداف مسئله است. این مقصود جز با در نظر گرفتن توأم مشخصات پی و خصوصیات سازه تأمین نمی­ شود.
در این قسمت به دلیل گستردگی مطالعاتی که محققین بر توابع امپدانس انجام داده­اند، بدون پرداختن به جزئیات، بررسی کوتاهی از روش های مختلف انجام می­ شود.
در سال ۱۹۰۴ لمب^[۳۰] به عنوان نقطه آغازین حرکت، مطالعاتی بر روی ارتعاشات یک نیم­فضای الاستیک خطی انجام داد، بارگذاری در نظر گرفته شده در این حالت، هارمونیک و نقطه­ای بود و این عمل در واقع تعمیم مسئله بوسینسک در حالت دینامیکی بود (گتمیری، حائری، ۱۳۷۵).
در سال ۱۹۳۶ رایزنر^[۳۱] عکس العمل یک صفحه صلب دایره­ای قرار گرفته بر سطح یک نیم فضای الاستیک همگن را تحت ارتعاش عمودی هارمونیک، مورد تحلیل قرار داد. او با توجه به انرژی قابل توجه امواج حجمی و سطحی تولید شده حین ارتعاش، و این مسئله که در یک نیم فضا این امواج به صورت نامحدودی منتشر می­شوند، بدون اینکه برگشت انرژی صورت بگیرد، مسئله اتلاف انرژی در اثر عمل تابش را برای اولین بار مطرح کرد. بدین ترتیب که محیط در هر صورت سبب میرایی می­ شود، گرچه الاستیک خطی بوده و حتی استهلاک مادی انرژی نداشته باشد (گتمیری، حائری، ۱۳۷۵).
از سال ۱۹۵۳ تا ۱۹۵۶، بایکرافت^[۳۲]، آرنولد و همکاران^[۳۳]، کوئینلن^[۳۴] و سانگ^[۳۵]، با توجه به کارهای گذشته در عمومیت دادن و طبقه بندی کارهای رایزنر کوشیدند و حرکات مربوط به شش درجه آزادی پی­های سطحی را ارائه کردند (گتمیری، حائری، ۱۳۷۵).
از سال ۱۹۶۲ تا سال ۱۹۶۷ در حالیکه الردوی و همکاران^[۳۶]، اوجوبی و همکاران^[۳۷]، مشغول تکمیل روش های قبلی بودند، هسیه^[۳۸] و بخصوص لیزمر^[۳۹] برای نخستین بار متوجه این مطلب شدند که می­توان رفتار پی سطحی و خاک را در حالت ارتعاش قائم به مانند یک سیستم یک درجه آزادی مدل کرد، بطوریکه که دارای سختی و میرایی ثابت (مستقل از فرکانس) باشد. پس از آن، این روش ساده سازی به روش لیزمر معروف شد و توسط ویتمن^[۴۰]، ریچارت^[۴۱] برای تمامی حرکات گسترش یافته است (گتمیری، حائری، ۱۳۷۵).
در نهایت در انتهای دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ که تکمیل روش های تحلیل اندرکنش خاک و سازه سبب پیشرفتهای عمده­ای در این علم شد، نتایج به صورت دو تابع وابسته به فرکانس ارائه شدند که تابع اول نمایانگر بخش حقیقی و تابع دوم معرف بخش موهومی، سختی دینامیکی مختلط بود که در نهایت به عنوان توابع امپدانس خوانده می­شدند (گتمیری، حائری، ۱۳۷۵).
در ۳۰ سال اخیر به مرور چندین روش کارآمد برای محاسبه امپدانس پی­ها ابداع شده است. تکنیک­های قابل قبول حاضر عبارتند از :

 

1. 1. راه حل­های تحلیلی بر اساس تکنیک­های تبدیل انتگرال.

 

1. 1. فرمولاسیون نیم تحلیلی با المان مرزی به طوری که فقط جداسازی لازم را برای سطح بالایی زمین تأمین کند.

 

1. 1. روش های المان محدود دینامیکی، با بهره گرفتن از مرزهای جانبی ویژه انتقال امواج.

 

1. 1. روش های مختلط^[۴۲]، شامل ترکیب روش های عددی و روش های تحلیلی.

 

اصولاً در کاربردهای عملی، انتخاب روش مناسب به میزان زیادی به اقتصاد و ابعاد پروژه و به همان نسبت در دسترس بودن نرم افزار­های کامپیوتری مربوطه دارد. علاوه بر این، روش انتخابی باید قدرت انعکاس مشخصات کلیدی زیر را برای سیستم خاک و پی داشته باشد:

 

• • شکل سطح تماس خاک با پی (دایره­ای، نواری، مستطیلی و دلخواه).

 

• • طبیعت پروفیل خاک ( یکنواختی در عمق، رسوبات لایه لایه و لایه سطحی بر روی بستر سنگی).

 

• • میزان مدفون شدگی (پی بر روی سطح، مدفون و شمع).

 

• • مود ارتعاش و فرکانسهای تحریک.

 

بایستی توجه داشت که در مورد یک مسئله مهندسی خاص، کاربرد این روش های محاسباتی، عمل ساده­ای نمی ­باشد. بلکه نیازمند ایده­آل کردن سیستم واقعی و همچنین مستلزم تدارک اطلاعات مهم در کنار هزینه محاسبات است. به همین سبب و همچنین بدلیل اینکه تعیین عکس العمل پی­های سطحی یا نیمه مدفون در برابر بار­های عمودی استاتیکی و دینامیکی، مسئله­ای است که کاربرد فراوانی برای مهندسین ژئوتکنیک دارد، بایستی اهمیّت هر دو اثر عمق و نوع مدفون شدگی را به طور پارامتریک بررسی کرد. علاوه بر آن بواسطه ریاضیات پیچیده مسئله، روش های تحلیلی ذکر شده در بالا برای حل مسائل عملی مناسب به نظر نمی­رسد. به همین سبب تاکنون محققین بسیاری سعی در ارائه روابط مختلف برای استفاده در حالت کلی نموده ­اند
(گتمیری، حائری، ۱۳۷۵).
بطور خلاصه دو دسته نتایج تحلیلی برای توابع امپدانس در حالت نیم­فضا موجود است. اول، نتایج تحلیلی مربوط به (Luco & Westmann, 1972) و دوم، نتایج تحلیلی مربوط به (Oien, 1971) است. از جمله نتایج تحلیلی مربوط به حالتی که لایه­ای از خاک در حالت ویسکوالاستیک روی سنگ بستر قرار گرفته باشد، می­توان به
(Tassoulas & Kausel, 1981) اشاره کرد. روش نیمه تحلیلی برای محاسبه توابع امپدانس در حالت نیم­فضا توسط Dasgupta & Chopra, (1977) ارائه شده است. روش کار آنها به این صورت است که سطح نیم­فضا را به تعدادی المان خطی تقسیم کرده­ و هر بار تنش یکنواختی را به هر یک از المانها اعمال گردیده و در نهایت جابجایی هر نقطه در اطراف این المان­های بارگذاری شده، با یک روند تحلیلی بدست آورده می­ شود. با محاسبه نرمی نقاط سطح مشترک سازه و پی و با بهره گرفتن از یک سری عملیات جبری به ماتریس سختی دینامیکی سیستم رسیده و در نهایت با بهره گرفتن از معکوس آن به ماتریس نرمی سیستم می­رسند. آنها در گزارشی که در کتابخانه زلزله دانشگاه برکلی کالیفرنیا موجود است اظهار کرده ­اند که انتگرالهای حاصله در این روش منفرد بوده ولی با این حال انتگرالها را بصورت عددی حل کرده ­اند. با وجود این مطلب به جوابهای خوبی رسیده ­اند. آنها همچنین با در نظر گرفتن مصالح بصورت ویسکو الاستیک، توابع نرمی را برای این حالت ارائه داده­اند. البته توابع نرمی برای حالت ویسکوالاستیک با ضریب میرایی خیلی پایین را معادل با حالت الاستیک فرض کرده ­اند.
در این مطالعه برای ارزیابی میزان صحت برنامه نوشته شده، مقایسه نتایج حاصله از برنامه با روش نیمه تحلیلی (Dasgupta & Chopra, 1977) انجام شده است. در ادامه به مقایسه نتایج و نحوه به دست آوردن توابع نرمی در حالت خاک روی بستر سنگی به تفصیل صحبت خواهد شد.
۴-۲ مدل سازی با روش المان محدود
روش المان محدود به دلیل قدرت فراوانی که در مدل سازی دارد، بسیار مورد علاقه محققین در زمینه ­های مختلف علوم مهندسی قرار گرفته است و در سالهای اخیر پیشرفت­های زیادی نیز داشته است. محققین مختلفی مثل Zienkiewicz & Taylor, (1977)،
Cook, (2007) منابع ارزشمندی برای این روش ارائه کرده ­اند که بسیار مورد استفاده محققین قرار گرفته است. شاخه مهندسی ژئوتکنیک از جمله شاخه­هایی از علوم مهندسی است که روش المان محدود و همچنین روش های عددی دیگر، بطور گسترده­ای در آن استفاده می­ شود. همانطور که از اسم این روش پیداست، این روش برای محیط­های محدود کاربرد دارد و در حالاتی که با حیطه­های بی­نهایت سروکار داریم باید از روش­ها و تکنیک­های دیگری کمک بگیریم که در فصل دوم در این مورد صحبت شده است. بطور کلی در مسائل ژئوتکنیکی که بطور گسترده­ای با محیط­های بی­نهایت سروکار داریم، باید از تکنیک یا روشی برای مدل سازی حیطه بی­نهایت، جهت مدل سازی درست مسئله استفاده کرد.
در این مطالعه جهت مدل سازی میدان نزدیک از روش المان محدود با المان­های چهار ضلعی هشت گرهی استفاده شده است. به منظور صحت برنامه نوشته شده، دو مسئله­ توسط برنامه و نرم افزار تجاری آدینا^[۴۳] حل شده و نتایج حاصله از آن دو با هم مقایسه شده است.
در مسئله اول همانطور که در شکل ۴-۱ هم پیداست، محیط الاستیک با مرز بسته در دو جهت تحت بارگذاری گسترده وارد بر المان هشتم بررسی شد. برای بررسی صحت الگوریتم نوشته شده جهت اعمال بارگذاری گسترده و همچنین صحت ماتریس سختی، تغییر مکانهای نقاط مختلف با یکدیگر مقایسه شده ­اند. این مدل شامل ۴۰۷ درجه آزادی بود که بیشترین خطای موجود بین حل­­های برنامه و نرم افزار آدینا، ۰٫۱۱% بود، که این موضوع نشان دهنده صحت برنامه نوشته شده برای دو قسمت الگوریتم بارگذاری و الگوریتم مربوط به ماتریس سختی بود. ولی برای حل معادله حرکت که در فصل قبل در موردش صحبت شد، علاوه بر بررسی دو الگوریتم ذکر شده باید الگوریتم مربوط به ماتریس جرم نیز بررسی می­شد. از اینرو همان هندسه، این بار جهت آنالیز مودال استفاده شد. در این حالت از مقایسه مقادیر ویژه تعمیم یافته، که همان فرکانس­های ذاتی یا طبیعی سیستم هستند، استفاده شد. تعداد فرکانس­های طبیعی سیستم به تعداد درجات آزادی سیستم است. خوشبختانه با مقایسه ۴۰۷ فرکانس حاصله از برنامه و نرم افزار آدینا، بیشترین خطای موجود در بین دو سری نتایج، ۰٫۰۰۳۴۵ بود. این دو مقایسه نشان دهنده این مطلب است که الگوریتم نوشته شده برای روش المان محدود از دقت خوبی برخوردار است.

شکل ۴-۱ مدل محاسباتی جهت بررسی صحت برنامه نوشته شده المان محدود
قبل از اینکه به ادامه بحث بپردازیم لازم است نکته­ای برای کسانیکه شاید روزی این پایان نامه را مطالعه کنند بیان شود. همانطور که در قبل هم اشاره شد، Zhang & Zhao, (1987) در مطالعه خود سه مثال در مورد ترکیب روش­های المان محدود و المان نامحدود را بررسی کرده و در مثال اول خود هندسه شکل ۴-۱ را در سه حالت بررسی کرده بودند. اول تمام گره­های مرزی را آزاد، دوم تمام گره­های مرزی در دو جهت را بسته فرض کرده و در نهایت ترکیب روش­های المان محدود و نامحدود را بررسی کرده بودند. همانطور که اشاره شد نتایج برنامه نوشته شده المان محدود در حالت الاستیک با نرم افزار ADINA بررسی شد. اما برای بررسی نتایج روش المان محدود در حالت ویسکوالاستیک مدتها وقت صرف شد تا نتایج با نتایج ارائه شده در مقاله مذکور مقایسه شود. چون نرم افزار ADINA تاجایی که بررسی شد حالت ویسکوالاستیک را آنطور که مد نظر این مطالعه بود، در نظر نمی­گرفت.
۴-۳-توابع نرمی در حالت دوبعدی برای نیم­فضای الاستیک
۴-۳-۱-مقدمه
همانطور که در قبل هم اشاره شد در این مطالعه جهت دستیابی به توابع امپدانس و توابع نرمی از روشی که توسط (Dasgupta & Chopra, (1977 در سال ۱۹۷۷ ارائه شده، استفاده شده است. بنا به تحقیقاتی که پیرامون نحوه بدست آوردن توابع نرمی، علیرغم وسعت شدید تحقیقات انجام شده، صورت گرفت، در هیچ مقاله­ای روش مذکور جهت دستیابی توابع امپدانس و نرمی بکار گرفته نشده است! در حالت دو بعدی برای پی سطحی، برای حرکات مختلف، چهار تابع نرمی موجود است. رسیدن به توابع نرمی مربوط به کوپل حرکت افقی و دوران، مقداری پیچیده است. در این روش این ترم با مقداری عملیات جبری به سادگی قابل حصول است.
۴-۳-۲-تعریف توابع نرمی
در شکل ۴-۲ اندرکنش خاک-پی-سازه بصورت شماتیک نشان داده شده است. سازه موجود که رفتاری خطی دارد تحت تأثیر نیروها و لنگرهای دینامیکی قرار می­گیرد. این نیروها با عبور از سطح تماس خاک و پی، سبب بروز تغییر مکانها و چرخشهای دینامیکی پی می­شوند. نیروهای مذکور یا بطور مستقیم از طریق اعمال خارجی (مثل ماشین آلات یا امواج اقیانوس) به سازه وارد می­ شود و یا مانند زمین لرزه بطور غیر مستقیم سازه را تحت تأثیر قرار می­دهد. این حرکات پی که مقدار نسبی آنها بویژه به مشخصات سختی خاک زیر پی و هندسه سطح تماس آن بستگی دارد، به دو صورت روی سازه تأثیر گذار است.

 

1. 1. فرکانس­های طبیعی و مودهای نوسان را تغییر می­دهد، بطوری که درجات آزادی جدیدی به سیستم اضافه می­ شود.

 

1. 1. قسمت اعظم انرژی را بوسیله تشعشع (تابش) امواج پراکنده می­سازد.

 

UV-vis Ultraviolet Visible
TEM Transmission Electron microscope

 

نام خانوادگی:میر نام: مریم

عنوان پایان نامه: : بسپارش تراکمی ۲-](پارا-تولیل)اکسی[-۴و۶ دی کلروتری آزین با اتیلن دی آمین و کاربرد آن در جذب فلزات

اساتید راهنما: ابراهیم مهدی پور، محسن عادلی درجه تحصیلی :استادیار رشته : شیمی گرایش : آلی درجه تحصیلی : دانشیار رشته : شیمی گرایش : آلی

محل تحصیل(دانشگاه): دانشگاه لرستان دانشکده: علوم پایه گروه آموزشی: شیمی

تاریخ فارغ التحصیلی: ۳۱/۶/۱۳۹۲ تعداد صفحه: ۵۷

کلید واژه ­ها: فارسی: بسپارش ، تراکمی ،کامپوزیت ،نانوکامپوزیت ، لنگر انگلیسی:polymerization , composite , nanocomposite condesation, anchoring

چکیده: در این کار تحقیقاتی،نوعی پلیمر با نام۲-](پارا-تولیل)اکسی[-۴و۶ دی کلروتری آزین با اتیلن دی آمین سنتز شده است که این نوع پلیمر به علت وجود زنجیره های آمینی در ساختار آن و توانایی بالای عنصر نیتروژن در برقراری پیوند با فلزات میتواند آن ها را در زنجیره ی خود جذب کند . در این پروژه پلیمر یاد شده با نانوذرات فلزی پالادیم پیوند برقرار کرده و میتواند نقش کاتالیستی خود را در صنعت کشاورزی و داروسازی ایفا کند . برای این کار،ابتدا مونومر۲-](پارا- تولیل)اکسی[-۴و۶ دی کلروتری آزین تهیه شد پس از آن با فرایند دو مرحله ای کلرهای سیانوریک کلراید جایگزین و پلیمر مورد نظر با اتیلن دی آمین ساخته شد سپس گروه های نیتروژن در مرحله بعدی با فلز پالادیم پیوند دادند . برهم کنش های میان نانوذزات پالادیم به و اتم های نیتروژن در پلیمر توسط UV-vis بررسی شد . اندازه این سیستم ها توسط پراکندگی دینامیکی نور(DLS) تعیین شدند . این کمپلکس ها دارای قطری در حدود ۱۴۰ نانومتر می باشند . هم چنین مورفولوژی نانوکامپوزیت زمینه پلیمری ۲ -](پارا-تولیل)اکسی[-۴و۶ دی کلروتری آزین با اتیلن دی آمین و نانوذرات فلزی قرار گرفته بر سطح پلیمر ، توسط تصاویر میکروسکوب الکترونی انتقالی (TEM) تعیین شدند . این نانوکامپوزیت ها به صورت تارهای در هم تنیده ای هستند که نانوذرات فلزی پالادیم بر روی آن های قرار گرفته اند .

بخش اول
مقدمه
مقدمه
امروزه بخش فعال و بسیار مهمی از تحقیقات به استفاده از نانو ذرات جهت مشاهدات زیست شناختی ، تصحیح محیطی ، نانوساخت ها و شیمی نانوکامپوزیت ها^[۱] متمرکز می باشد[۱-۲]. نانوتکنولوژی ^[۲] دستکاری مواد در حوزه اتم ها بوده که شامل قرار دادن اتم ها در جای خاص خود می باشد و اجازه می دهد تا موادی سبک تر ، ارزان تر ، محکم تر ، تمیزتر و با دقت نسبت به ابعادی بالاتر ساخته شوند ]۳-۴ [. از میان این مکان های خاص برای قرار گرفتن نانوذرات ، می توان بسپارها را نام برد . بسپارها با فراهم کردن بستر های مناسب برای قرار گرفتن اتم ها در سطحشان زمینه تشکیل نانوکامپوزیت های زمینه پلیمری را فراهم می کنند ]۵ [. در این میان می توان به پلیمرهای تشکیل شده از مونومرهای تری آزین با زنجیره های آمینی اشاره کرد که وجود اتم های نیتروژن در زنجیره های آمینی این پلی مرها زمینه قرار گرفتن نانوذرات فلزی بر سطح آن پلیمرها را فراهم کرده است . اتم های نیتروژن با جفت الکترون تنهای خود می توانند مانند قلاب یا لنگر در زنجیره عمل کنند و نانوذرات فلزی از جمله نانوذرات پالادیم را به دام بیندازند . دراین تحقیق سعی می شود ابتدا توضیحی راجع به پلیمرهاو سپس پلیمرهای متعددی که تاکنون از مولکول سیانوریک کلراید تهیه شده اند و در مورد نانوذرات و چگونگی تهیه نانوکامپوزیت ها از نانوذرات ، خصوصا نانوذرات فلزی و پلیمرهایی که نانوذرات در سطح آن ها پایدار می شوند ارائه می شود .
۱-۱- پلیمرها ساختارهایی باویژگی های منحصر به فرد
تصور جهان پیشرفته کنونی بدون وجود مواد پلیمری مشکل می باشد . امروزه این مواد جزیی از زندگی ما شده اند ودر ساخت اشیای مختلف ، از وسایل زندگی و مورد مصرف عمومی تا ابزار دقیق و پیچیده پزشکی و علمی بکار می روند . کلمه پلیمر از کلمه یونانی (poly) به معنی چند و (meros) به معنای واحد یا قسمت به وجود آمده است . بسیاری از پلیمرها در صنعت داروسازی و پزشکی نیز کاربردهای گسترده ای پیداکرده اند ، برای مثال پلی ساکاریدها به عنوان اجزاء اصلی بیواکتیوها ^[۳] با ویژگی های ایمن سازی ضد توموری و دیگر کاربردهای دارویی ارزشمند شناخته شده اند]۶[ . هم چنین گروهی از پلیمرها در سیستم های آزادسازی دارویی با رهایش کنترل شده یا در اتصالات ، مانند نخ های جراحی و ترمیم شکستگی استخوان ها و کپسول های کاشتی استفاده می شود . بعضی از پلیمرها دارای مقاومت حرارتی بالایی هستند که منجر به بالابودن نقطه ذوب و پایداری در برابر تخریب اکسیداسیونی در دمای بالا در آن ها شده است] ۷ [. اینگونه پلیمرها در صنایع اتومبیل سازی،صنایع هوافضا،قطعات الکترونیک ، عایق ها ، لوله ها ، انواع صافی ها ، چسب ها ، صنایع لوازم خانگی ، پوشش سیم های مخصوص و غیره کاربرد دارند . چنین پلیمرهایی هم از نوع آلی و هم از نوع معدنی تهیه می شوند ، ولی انواع آلی متداول تر هستند و اغلب پژوهش ها توسط محققان پلیمر در این زمینه به ثمررسیده اند . از دیگر ویژگی های پلیمرها فراهم کردن بسترهای مناسب جهت قرار گرفتن یا پیوند دادن اتم های مختلف در سطحشان است .در این صو رت محصول ، ماده ای ترکیبی با ویژگی های جدید خواهد بود . این یکی از ویژگی های اکثر پلیمرها بوده که در طبقه بندی های مختلف قرار می گیرند . پلیمرها از نظر صنایع مادر پلیمرها به چهار گروه صنایع لاستیک ، پلاستیک ، الیاف پوششی و چسب تقسیم بندی می‌شوند و از لحاظ منبع به سه گروه اصلی که عبارتند از پلیمرهای طبیعی ، پلیمرهای طبیعی اصلاح شده و پلیمرهای مصنوعی تقسیم بندی می شوند .
هم چنین بر اساس ساختار به چهار نوع پلیمرهای کراس لینک^[۴] ، پلیمرهای شاخه دار ، پلیمرهای خطی و پلیمرهای دندریتیکی^[۵] که دارای نانوساختارهایی منحصر به فرد هستند ، طبقه بندی می شوند که در ادامه توضیحاتی راجع به آن ها ارائه خواهد شد .
۱-۱-۱- پلیمرهای کراس لینک
کراس لینک پیوندی است که زنجیره یک پلیمر را به دیگری متصل می کند . در پلیمرهای کراس لینک ، علاوه بر پیوندهایی که مونومرها را در یک زنجیره کنار هم قرار می دهند با زنجیره های همسایه هم پیوند برقرار می شود . پلیمرهای با کراس لینک بالا دارای خاصیت کشسانی هستند . کراس لینک شدن موجب استحکام کششی بالاتر ، بهبود برش ، مقاومت بهتر در برار شعله و بهبود خواص مکانیکی در دمای بالا می شود . پلیمرهای کراس لینک به دو گروه طبیعی و مصنوعی دسته بندی می شوند . از پلیمرهای کراس لینک مصنوعی ، می توان انواعی از پلاستیک ها و از پلیمرهای کراس لینک طبیعی می توان پروتئین را نام برد .
۱-۱-۲- پلیمرهای پرشاخه
پلیمرهای پرشاخه پلیمرهایی با ساختار شاخه ای متراکم و شمار زیادی گروه های انتهایی هستند . مولکول های پلیمری پر شاخه ، متشکل از واحدهای تکراری ناشی از هسته مرکزی هستند که به طور ناقص منشعب شده اند یا ساختار نامنظم دارند.
۱-۱-۳- دندریمرها ^[۶]
دندریمرها نانوساختارهایی کروی و پرشاخه ، متشکل از واحدهای تکراری ناشی از هسته مرکزی هستند . در این پلیمرها لایه هایی از واحدهای خطی به هسته متصل شده اند و هر یک از این بازوها با یک واحد شاخه دار شده چند عاملی خاتمه یافته است . واژه ی دندریمر بر گرفته از دو واژه ی یونانیDendra به معنای درخت و Meros به معنای بخش است ، از این رو اصطلاحا آن ها را درخت سان می نامند .دندریمرها یکی از بهترین کاندیداها برای ساخت نانوابزارها هستند . این نانوساختارهای کروی و پرشاخه مثال-هایی برجسته در انقلاب نانو پلیمرها بوده ، اولین بار در سال ۱۹۷۸ توسعه یافتند[۸]. نانو حامل ها ، نانوواکنشگرها ، نانوغشاها ، نانوکامپوزیت ها و نانوذرات ، تنها تعداد کمی از نانواشیاء ها هستند که توسط دندریمرها ساخته شده اند .
۱-۱-۴- پلیمرهای خطی
پلیمرهایی را که همه مونومرهایشان در راستای یک خط ممتد قرار گیرند پلیمر خطی گویند . در این پلیمرها معمولا زنجیره طولانی و انعطاف پذیر است . در کل پلی آمین ها ، پلی اورتان ها^[۷] و پلی آمیدها جز این دسته پلیمرها هستند . امروزه انواع بی شماری از این پلیمرها در حال طراحی می باشند . از جمله می توان به پلیمرهای حاوی تری آزین اشاره کرد .
۱-۲- ۱و۳و۵-تری کلرو تری آزین ، مونومری پرکاربرد برای ساخت ترکیبات پلیمری
سیانوریک کلراید یا ۱و۳و۵-تری کلروتری آزین ، یک ترکیب آلی با فرمول(N₃C₃CL₃)است . این ماده از سال ۱۸۲۷ شناخته شده است ]۹[ . برخی زمان ها آن را تری کلرید سیانوژن در نظر گرفته اند ] ۱۰[. تا سال ۱۸۶۷ نسبت تریمر به مونومر سیانوریک کلراید بطور واضح مشخص نشده بود . امروزه طیف UV و IR ساختار را مشخص میکنند و نشان می دهند که کلرها روی اتم های کربن قرار گرفته اند ] ۱۱[ . این ماده طی دو مرحله از سیانید هیدروژن با حد واسط کلرید سیانوژن تهیه می شود که در دماهای بالا و در سطح یک کاتالیزگر کربنی تریمریزه می شود . در سال ۲۰۰۵ تقریبا۲۰۰۰۰۰ تن سیانوریک کلراید تولید شد ]۱۲ [ . سه اتم کلر می توانند در واکنش هایی که حلال آن ها آب است به ترتیب و به صورت کنترل شده و دقیق تحت دمای واکنش در ^oC0 اولین اتم کلر ، در ^oC25 اتم کلر دوم و در ^oC65 اتم کلرسوم جایگزین شوند ]۱۳ [ . این ماده در آب به سرعت به سیانوریک اسید هیدرولیز می شود و به صورت ۲و۴-دی کلرو۶-هیدروکسی-S-تری آزین و ۲-کلرو۴و۶-دی هیدروکسی –S-تری آزین در می آید ] ۱۴[ . در اثر واکنش با الکل ها در دمای بالا نیز سیانوریک اسید تولید می شود ]۱۱[ .

۷-از جمله شروط تحقق رضاع، روییدن گوشت و محکم شدن استخوان به سبب شیر است که در تشخیص آن میتوان به اهل خبره مراجعه کرد. اکثر فقهاء بنا بر اقوی تعدد و عدالت را در خبره شرط دانستهاند،^[۳۸۷] زیرا قول اهل خبره را از آن جهت که بیّنه (شهادت) است حجت میدانند.
۸-تخمین مقدار میوهی نخل و انگور جهت پرداخت زکات ممکن است توسط «خبرهی عادل» یا خود مالک صورت گیرد.^[۳۸۸]
۹-یکی از راه های اثبات اجتهاد یا اعلمیت مجتهد، شهادت دو عادل از اهل خبره است که شرط اعتبار شهادت اهل خبره، عدم تعارض آن با شهادت (دو عادل دیگر) به خلاف آن است. و با تعارض، شهادت کسانی که خبرویت بیشتری دارند پذیرفته میشود.
البته فقهاء اثبات اجتهاد یا اعلمیت را با شهادت عدل واحد بعید نمیدانند.^[۳۸۹]
۱۰-فقهاء در مقوّم (کارشناس تعیین قیمت) عدالت را شرط دانستهاند.^[۳۹۰] البته در صورتی که مقوم از قیمت متعارفی که نزد اهل بلد معلوم و معین است یا قیمت متعارفی که نزد اهل فن برای این مبیع معین و یا برای مبیعی که در صفات مقصود، مثل اوست خبر دهد؛ مانند کسی که خبر میدهد که این نوع گندم و مانند آن در بازار به فلان قیمت خرید و فروش میشود.^[۳۹۱]

هر چند گفته شده فقهاء بر عدالت و تعدد مقوّم اتفاق نظر دارند،^[۳۹۲] اما برخی معتقدند « کفایت میکند مقوّم واحد باشد، به شرط امین و مورد اعتماد بودن، اگر چه احتیاط مستحب آنست که به دو مقوّم عادل مراجعه کند، مخصوصاً در جایی که گمان غبن و نزاع میرود».^[۳۹۳]

۳ـ۴ موارد عدم اشتراط عدالت:

در برخی از موارد فقهاء تنها وثاقت را در خبره کافی دانسته و عدالت را شرط نمیدانند:
۱- «در اعتبار گفتهی اهل خبره(ای که برای تشخیص حوامل (شتران حامله)، جهت پرداخت دیه به ایشان مراجعه میشود) عدالت شرط نیست. همین که مورد وثوق باشند کافی است».^[۳۹۴]
۲- فقهاء در قاسمی که با تراضی دو طرف تعیین میشود، عدالت را شرط نمیدانند.^[۳۹۵]
۳ـ فقهاء در اشتراط عدالت در «لغوی» کارشناس لغت اختلاف نظر دارند. برخی شرایط شاهد (عدالت و تعدد) را شرط دانسته و بعضی تنها حصول اطمینان از قول لغوی را کافی میدانند.

۳-۵ جواز عمل به قول خبرهی فاسق:

در برخی از موارد فقهاء رجوع به خبرهی عادل را جایز میدانند؛ یعنی منعی برای رجوع به
خبرهی فاسق وجود ندارد.
۱-در تشخیص قبله«جایز است به عدل عارف (خبره) به ادله قبله مراجعه کرد».^[۳۹۶]
برخی از فقهاء عمل به قول فاسق و کافر را مشروط به تعذّر و حاصل شدن ظن از قول ایشان، جایز دانستهاند.^[۳۹۷]
جواز مراجعه به فاسق به این دلیل است که «گاهی از اخبار فاسق یا کافری که در معرفت (وعلمش) خبرهی دقیقی است (علم یا اطمینان) حاصل میشود که از قول عادلی که معرفتش قلیل است حاصل نمیشود».^[۳۹۸] بنابراین « … چنانچه از قول فاسق (یا کافر) به خلاف قول عادل، ظن حاصل شود از جهت اینکه اهل خبره است، به آن عمل میشود».^[۳۹۹]
صاحب جواهر دراینباره میفرماید: «عدم اطمینان به اسلام ایشان علاوه بر عدالتشان مانع از حصول ظن نیست. همانطور که مانع از حصول ظن در غیر از این مورد (در لغت و صرف و نحو وطب و غیر اینها از مواردی که رجوع به خبره ضرورت دارد)، نیست».^[۴۰۰]
۲ـ در تشخیص ضرر داشتن آب برای وضو « قول عارف فاسق … به خاطر حاصل شدن ظن به ضرر، کفایت میکند».^[۴۰۱]

۴ـ عدم اتهام:

عدهای از فقهاء که معتقدند در برخی از موارد اظهار نظر خبره از باب شهادت است، عدم اتهام را (علاوه بر تعدد و عدالت) شرط میدانند.
اتهام یعنی «متهم کردن دیگری،^[۴۰۲] نسبت فعل مکروه به ذاتی»^[۴۰۳]و عدم اتهام به این معناست که گمان نشود اظهار نظر خبره در جهت جلب منفعت شخصی و یا دفع ضرر از خود صورت گرفته است. البته مقصود از تهمتی که باعث عدم پذیرش شهادت (یا قول اهل خبره) میشود، تهمت شرعی است، نه عرفی^[۴۰۴] ؛ یعنی باید به موارد و نمونههایی که در روایات آمده است اکتفاء کرد. بر خلاف نظر عرف که اظهار نظر خبره و یا شهادت شاهد برای همسر و دوست را جلب منفعت شخصی میدانند و در شرع از آن منعی نشده است.^[۴۰۵]
از جمله مواردی که فقهاء عدم اتهام را در آن شرط میدانند، «مقوّم» است.شهید اول در مقوم عدم اتهام را علاوه بر ذکوریت، عدالت و معرفت به قیمت شرط دانسته^[۴۰۶] و محقق ثانی نیز نظر او را تأیید کرده است؛ زیراشخص مقوم شاهد است، پس نباید مورد اتهام باشد. ^[۴۰۷]صاحب جواهر هم در مقوّم، عدم اتهام را شرط میداند.^[۴۰۸]

۵ـ وثاقت:

 

۵ـ۱ تعریف:

در برخی از موارد وثاقت به عنوان یکی از شرایط اهل خبره (کارشناس)، بیان شده است:
ثقه در لغت به معنای «(طرف اطمینان، امین) و موثوق به معنای (مورد اطمینان و معتمد)»^[۴۰۹] است. و وثاقت نیز «محکم بودن، استوار بودن ، موثق بودن و طرف وثوق مردم بودن»^[۴۱۰]معنا شده است. اما گاه وثاقت در معنای عدالت به کار رفته است.
شیخ طوسی دربیان صفات قاسم (کارشناس تقسیم اموال) میگوید: «(قاسم ) باید عدل باشد و عدل یعنی بالغ حر ثقه».^[۴۱۱]

۵ـ۲ موارد اشتراط وثاقت:

از جمله مواردی که در خبره (کارشناس) شرط وثاقت شده، به شرح ذیل میباشد:

 

1. 1. برخی از فقهاء در «مقوّم» (کارشناس تعیین قیمت) تنها «وثاقت» را شرط میدانند، ^[۴۱۲] چه برای تعیین نسبت صحیح و معیب در ارش خیار عیب که گفته شده « معتبر است در مقوم وثاقت»^[۴۱۳] و چه برای تقویم ابنیه و اشجار و نخیل و اشیاء ثابت در زمین که باید به «افراد مورد اعتمادی که خبره هستند»^[۴۱۴] مراجعه شود.

 

امام خمینی در بیان صفات مقوم میفرمایند: «… شرایط بیّنه و اوصاف معتبر در آن، در مقوّم معتبر نیست؛ بلکه تنها وثوق به عدم کذب عمد کفایت میکند».^[۴۱۵]

 

1. 1. در تشخیص مثلی و قیمی در هنگام شک به «ثقات اهل خبره » باید مراجعه کرد.^[۴۱۶]

 

1. 1. قاسم منصوب امام باید ثقه^[۴۱۷] باشد.

 

1. 1. تحقق رضاع (روییدن گوشت و محکم شدن استخوان به سبب شیر) به قول اهل خبرهی ثقه و مورد اطمینان ثابت میشود.^[۴۱۸]

 

۵- یکی از راه های ثبوت اجتهاد و اعلمیت برای مجتهد «خبر اهل خبرهی ثقه»^[۴۱۹] است. و«بعید نیست ثبوت اجتهاد و اعلمیت به شهادت فرد واحد از اهل خبره اگر ثقه باشد و از قولش اطمینان حاصل شود»؛^[۴۲۰] یعنی حتی در صورتی که خبرهی ثقه، واحد باشد قولش پذیرفته میشود واین به معنای اهمیت و کفایت وثاقت است. هر چند برخی در ثبوت اجتهاد برای مجتهد، شهادت ثقهی امین خبره را کافی نمیدانند.^[۴۲۱]
علاوه بر اجتهاد و اعلمیت، ثبوت عدالت مرجع تقلید نیز با «شهادت ثقهی اهل خبره اگر چه واحد باشد»^[۴۲۲] امکان پذیر است.
۶- قول خبرهی ثقه در تشخیص امراض مورد پذیرش فقهاست. به طور مثال «برای تشخیص مرض جذام و برص عبد (که موجب خیار عیب و فسخ بیع عبد میشود)، به هنگام اشتباه، به اهل خبرهی ثقه از پزشکان رجوع میشود».^[۴۲۳] و یا «افطار برای مریض، تنها به موجب قول طبیب ماهر ثقه بعد از معاینه و تأکید او بر اینکه شخص، مریض است و روزه برای او ضرر دارد، جایز است».^[۴۲۴]
۷- درمان با مسکر با توجه به قول «پزشکان حاذق یا اهل خبرهی ثقه»^[۴۲۵]جایز است.
۸- در ثبوت مسکربودن مشروب «اخبار اهل خبرهی موثوق (مورد اطمینان) کفایت میکند».^[۴۲۶]
۹- « درمان با دارویی که از بعضی جهات ضرر دارد، چنانچه نفعش بیشتر باشد یا اطباء حاذق یا ثقه (مورد اعتماد) و اهل خبره بعد از تشخیص مرض تجویز کنند».^[۴۲۷] جایز است.
۱۰- یکی از راه های ثبوت داخل شدن وقت «اذان مؤذن ثقهی عارف (خبره)»^[۴۲۸]است. برخی از فقهاء تصریح کردهاند که اعتماد بر اذان ثقه از باب رجوع به اهل خبره است. اما مجرد شنیدن اذان اگر چه مؤذّن ثقه باشد، خالی از اشکال نیست. ^[۴۲۹]
۱۱ـ برای تشخیص حوامل برای پرداخت دیه باید به اهل خبره مراجعه کرد و «در اعتبار قول اهل خبره عدالت شرط نیست، همینکه مورد وثوق باشند کافی است».^[۴۳۰]
۱۲ـ در مورد مترجم اطرش (کسی که نمیشنود) و اخرس (کسی که تکلم نمیکند) در نزد قاضی، گفته شده «شاید مترجم ثقه اگر چه واحد غیرعادل باشد، کفایت کند».^[۴۳۱]
۱۳- در مواردی که مشتری احتیاط نکرده و مغبون شده، خیار غبن ندارد، «برای اینکه تفریط از جهت اوست از حیث اینکه با جستجو از ثقات اهل خبره احتیاط نکرده است»،^[۴۳۲] یعنی برای آگاهی از قیمت باید به خبرهی ثقه مراجعه کرد.