در این پایان نامه به بررسی ” رابطه الگوهای مصرف و رفاه ذهنی در بین ساکنین بالای 15 سال شهر تهران” پرداخته شده است. سوال اساسی پژوهش این است که الگوهای مصرف چه رابطه ای با میزان رفاه ذهنی جامعه آماری تحقیق دارند؟ به تعبیری آیا با تفاوت در الگوهای مصرف، رفاه ذهنی هم تغییر می کند؟ برای بررسی این پرسش ها از نوشته های مرتبط با رفاه ذهنی و الگوهای مصرف و پژوهش تجربی استفاده شده است. از متغیرهای شادکامی، تامین، استحقاق، ترجیحات ارزشی، رهایی،مقایسه نسبی و نیاز برای سنجش رفاه ذهنی و از متغیرهای مدیریت بدن، مصرف کالاهای فرهنگی و اوقات فراغت برای سنجش و طبقه بندی الگوهای مصرف( سنتی،ترکیبی و مدرن) استفاده شده است. به لحاظ مفهومی از روش مطالعۀ اسنادی و از حیث تجربی برای بررسی متغیرها و چگونگی توزیع آنها در جامعه از روش پیمایشی استفاده کرده­ایم. از ابزار پرسشنامه برای گردآوری داده ها، با نمونه آماری به حجم 384 نفر(که برای دقت بالاتر 400 نفر مد نظر قرار گرفته است) سود جسته ایم. از شیوه نمونه گیری تصادفی خوشه ای چند مرحله ای در بین ساکنین بالای 15 سال شهر تهران استفاده و برای توصیف و تحلیل داده ها نیز از آماره های توزیع فراوانی مد، میانه و آزمون های دی سامرز،گاما، کای اسکوئر، همبستگی اسپیرمن و تحلیل رگرسیون که در نرم افزار   spss  تعبیه شده اند استفاده شده است.یافته های تحقیق نشان می دهد که بین الگوهای مصرف سنتی، مدرن و ترکیبی که با شاخص های اوقات فراغت،مدیریت بدن و مصرف کالاهای فرهنگی مورد سنجش قرار گرفته اند با رفاه ذهنی تفاوت معناداری وجود دارد. بدین معنا که، هر چقدر الگوی مصرف افراد از مصرف سنتی به سمت مدرن تغییر کند رفاه ذهنی آنها نیز دچار تغییر و نوسان می شود. اما بین رفاه ذهنی با متغیرهای زمینه ای( سن،جنس و تاهل) به غیر از پایگاه اجتماعی- اقتصادی، تفاوت معناداری وجود ندارد. یعنی هر گونه تغییر در سن،جنس و تأهل منجر به تغییر در رفاه ذهنی نمی شود. اما از بین متغیر های زمینه ای تنها متغیر پایگاه اجتماعی-اقتصادی با رفاه ذهنی تفاوت معناداری دارد، این بدین معناست که تغییر در پایگاه اجتماعی- اقتصادی افراد می تواند منجر به تغییر در میزان رفاه ذهنی افراد شود.

 

واژگان کلیدی: رفاه اجتماعی، رفاه ذهنی، الگوهای مصرف، الگوی مصرف سنتی، الگوی مصرف ترکیبی، الگوی مصرف مدرن.

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                            صفحه

 

فصل اول(کلیات تحقیق)1

 

1-1- مقدمه2 

 

1-2- بیان مسأله2

 

1-3- سوالات تحقیق5  

 

1-4- اهداف تحقیق5

 

1-5- ضرورت و اهمیت تحقیق.5

 

1-5-1- ضرورت نظری.6

 

1-5-2- ضرورت کاربردی.7

 

فصل دوم(مبانی نظری) 8

 

2-1-مقدمه 9

 

2-2- مبانی نظری 9

 

    2-2-1- رفاه اجتماعی.9

 

    2-2-2- شاخص های اجتماعی رفاه11

 

    2-2-3-رفاه ذهنی11

 

    2-2-3-1-نظریات مربوط به رفاه ذهنی11   

 

    2-2-3-2- شاخص های رفاه ذهنی16

 

    2-2-3-3- نظریه های جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی مرتبط با چشم اندازهای رفاهی منوط به رفاه ذهنی17

 

      2-2-3-3-1- شادکامی17

 

        2-2-3-3-1-1- نظریه آرزوها.19

 

        2-2-3-3-1-2-نظریه خوشبختی19

 

        2-2-3-3-1-3- رضایت از زندگی.19 

 

        2-2-3-3-1-4-دیدگاه اینگلهارت.20  

 

      2-2-3-3-2- تامین.21

 

        2-2-3-3-2-1- نظریه­ های تامین21

 

        2-2-3-3-2-2- مسعود چلبی.22

 

        2-2-3-3-2-3- مولار22

 

      2-2-3-3-3- ترجیحات.23

 

        2-2-3-3-3-1-نظریه ی مبادله.     .23.

 

      2-2-3-3-4- نیاز     25

 

        2-2-3-3-4-1- نظریه نیازها.   25

 

      2-2-3-3-5- استحقاق    27

 

        2-2-3-3-5-1- نظریه عدالت. 27

 

        2-2-3-3-5-2- نظریه برابری. 28

 

      2-2-3-3-6- مقایسه نسبی.  29

 

        2-2-3-3-6-1- نظریه محرومیت نسبی   30

 

      2-2-3-3-7- احساس رهایی(آزادی)    31  

 

        2-2-3-3-7-1- آمارتیاسن   31

 

    2-2-4- الگوی مصرف و رویکردهای نظری مربوط به آن.   32

 

     2-2-4-1-  تورستین وبلن 33

 

     2-2-4-2- جورج زیمل. 35   

 

     2-2-4-3- کولین کمپل   36

 

     2-2-4-4-پست مدرنیته و مصرف 37

 

     2-2-4-5- پیر بوردیو. 38

 

     2-2-4-6-الگویی بودن شیوه ی مصرف..   41

 

2-3-تلخیص نظریات مربوط به متغیر های رفاه ذهنی و الگوهای مصرف.42

 

2-4-چارچوب نظری.45

 

2-5-مدل مفهومی..47

 

2-6-فرضیه های پژوهش…48

 

 2-6-1-فرضیه اصلی..48

 

 2-6-2-سایر فرضیه ها..48

 

2-7-مروری بر پیشینه تحقیق. .48   

 

2-7-1 تحقیقات داخلی48

 

2-7-2 تحقیقات خارجی51

 

2-7-3 جمع بندی پیشینه تحقیق.53

 

فصل سوم (روش شناسی) 55

 

3-1- مقدمه 56

 

3-2-روش تحقیق. 56

 

3-3-جامعۀ آماری.    56

 

3-4- روش نمونه گیری   56

 

3-5-حجم نمونه. 57

 

3-6-واحد تحلیل    58

 

3-7-ابزار پژوهش.58

 

3-8- تعاریف نظری و عملی متغیرهای پژوهش..58

 

  3-8-1- الگوی مصرف58

 

    3-8-1-1-مدیریت بدن.59

 

    3-8-1-2-اوقات فراغت61

 

    3-8-1-3-کالاهای فرهنگی.63

 

    3-8-2-رفاه ذهنی.   64   

 

      3-8-2-1-شادکامی   65

 

      3-8-2-2- تامین(احساس امنیت)  67 

 

      3-8-2-3- ترجیحات ارزشی. 68

 

      3-8-2-4- استحقاق(احساس عدالت) 70

 

      3-8-2-5-  نیاز.  71

 

      3-8-2-6- مقایسه نسبی 72

 

      3-8-2-7– رهایی   73

 

   3-8-3-پایگاه اجتماعی – اقتصادی.75

 

     3-8-3-1- پایگاه اجتماعی- اقتصادی(ذهنی)75 

 

 3-9- روایی ابزار تحقیق     77

 

 3-10- پایایی ابزار تحقیق   77

 

 3-11- رویۀ جمع­آوری داده­ ها    78     

 

 3-12- فنون تحلیل داده­ ها    79

 

7-13- ملاحظات اخلاقی در زمان جمع­آوری پرسشنامه­ها   80

 

فصل چهارم(یافته های پژوهش) 81

 

4-1- مقدمه 82

 

4-2- بخش نخست: یافته­ های توصیفی.     83  

 

4-3- بخش دوم:آزمون فرضیه ها و یافته­ های تبیینی… 107

 

فصل پنجم(نتیجه گیری)  126

 

5-1- مقدمه.  127

 

5-2- یافته­ های توصیفی. 127

 

5-3- یافته­ های تبیینی. 130

 

5-4- تحلیل و نتیجه گیری تحقیق 132

 

5-5- پیشنهادهای تحقیق.. 135

 

5-6- محدودیت­ها و مشکلات پژوهش…. 136

 

منابع فارسی…    137

 

هابرماس درخصوص تعامل دین با مدرنیته  که به تمایز برداشت های متفاوت از دین در ارزیابی نگرش به ارزش های مدرن نیز توجه داشته است و همچنین نظریه جنگ های فرهنگی به عنوان نظریه مکمل ، انتخاب گردیده است. در خصوص انواع دینداری نیز نظریه قرائت های دینداری شپرد که به 5 نوع دینداری سکولار ، تجددگرایی اسلامی ، اسلام گرایی رادیکال ، سنت گرایی و سنت گرایی جدید قائل است استفاده شده است.

 

نتایج بدست آمده نشان می دهند میان انواع دینداری و نگرش به جامعه مدنی رابطه وجود دارد به نحوی که هرچه دینداری سکولارتر می گردد نگرش به جامعه مدنی نیز مثبت تر می شود. و همچنین در میان متغیرهای زمینه ای در نظر گرفته شده در این پژوهش تنها دو متغیر سن و وضعیت تأهل بر نگرش افراد به جامعه مدنی موثر نمی باشند.

 

کلیدواژه : انواع دینداری ، نگرش به جامعه مدنی ، دینداری سکولار ، تکثرگرایی بنیادی ، تساهل ، قانون گرایی ، دموکراسی

 

 فهرست مطالب

 

فصل اول : کلیات

 

1-1  بیان مسئله . 1

 

1-2  اهدف پژوهش 3

 

1-2-1 اهداف فرعی . 3

 

1-2-2 اهداف اصلی 3

 

1-3  اهمیت و ضرورت تحقیق 4

 

1-3-1 ضرورت نظری 4

 

1-3-2 ضرورت عملی 4

 

فصل دوم : مرور ادبیات و پیشینه پژوهش

 

2-1 مبانی نظری . 6

 

2-1-1 تعریف مفاهیم 6

 

2-1-1-1 دینداری ( متغیر مستقل) 6

 

الف ) دین . 6

 

ب ) تعریف دینداری 6

 

2-1-1-2 برخی انواع دینداری یا قرائت های دینی در ایران . 7

 

1)عبدالکریم سروش 7

 

2)مصطفی ملکیان 8

 

3)محمد مجتهد شبستری 9

 

4)محسن کدیور . 10

 

5)محمد میرسندسی 10

 

الف) دینداری متعادل . 10

 

ب) دینداری مناسک گرا 11

 

ج) دینداری باورگرا 11

 

د) دینداری تجربه گرا 11

 

ه) دینداری اخلاقگرا 11

 

انواع دینداری مبتنی بر لایه پیرامونی دین 12

 

الف) دینداری رسمی – غیر رسمی 12

 

ب) دینداری ایدئولوژیک – غیر ایدئولوژیک 12

 

ج) دینداری سنتی – پویا . 12

 

د) دینداری باواسطه – بی واسطه 13

 

6)مجید محمدی 13

 

الف) دین آئینی 13

 

ب) دین فقهی 14

 

ج) دینداری ایدئولوژیک . 14

 

د) دینداری فرافقهی – فرا ایدئولوژیک 15

 

ه) دینداری مدنی 16

 

8)نوع شناسی قرائت های دینی ویلیام شپرد 17

 

الف) تمامیت گرایی اسلامی 18

 

ب) تجدد . 18

 

ج) سکولاریسم 19

 

1) تجددگرایی اسلامی . 19

 

2) اسلام گرایی رادیکال . 20

 

3) سنت گرایی 22

 

4) سنت گرایی جدید 24

 

2-1-1-3 نقد و بررسی 25

 

2-1-2-1 تعریف نگرش 26

 

2-1-2-2 تعریف سه عنصر نگرش 27

 

الف ) نگرش مبتنی بر شناخت . 27

 

ب) نگرش مبتنی بر عواطف . 27

 

ج) نگرش مبتنی بر رفتار 27

 

2-1-2-3 جامعه مدنی . 28

 

الف ) تاریخچه مفهومی جامعه مدنی . 28

 

ب) معانی جامعه مدنی . 34

 

1- تکثرگرایی بنیادی . 36

 

2- حاکمیت روح تسالم و تسامح 36

 

3- قانون گرایی و نهادینه شدن قانون . 37

 

4- دموکراسی . 37

 

5- غیر مطلق بودن حکومت . 38

 

6- عقل گرایی . 39

 

7- اصالت فرد . 39

 

8- گفتمان . 40

 

9- تشکل . 40

 

ج) جامعه مدنی در ایران . 42

 

1- انقلاب اسلامی و نهادهای غیر دولتی . 44

 

2- دوران جنگ ( 1359-1367) . 45

 

3- دوران سازندگی ( 1368-1376 ) . 45

 

4- دوران اصلاحات (1376-1384) 47

 

5- دولت های نهم و دهم (1384-1392) 50

 

د) دین و جامعه مدنی . 51

 

ه) جامعه دینی مدنی در ایران 55

 

1- نقش دوگانه روحانیت به عنوان حزب و پدر در جامعه مدنی 55

 

2- بازار سیاست و اجتماع 55

 

3- انتخابات و جامعه مدنی . 56

 

4- جامعه دینی غیر توده وار . 56

 

5- تقاضای سامانمندی 56

 

6- پیش بینی ناپذیری . 57

 

7- عقلانیت 57

 

8- جمهوریت نظام سیاسی 57

 

2-1-3 نظریات . 58

 

2-1-3-1 نظریات مربوط به ناسازگاری دین و پدیده های مدرن 58

 

الف) ساموئل هانتینگتون . 58

 

ب) موریس باربیه 60

 

ج) ارنست گلنر 61

 

2-1-3-2 نظریات سازگاری دین با پدیده های مدرن . 61

 

الف) آلکسیس دوتوکویل 61

 

ب) یورگن هابرماس 63

 

ج) آلفرد استفان 63

 

2-1-3-3 نظریات مرتبط با ارتباط میان دین و پدیده های سیاسی و اجتماعی . 65

 

الف) مارکس وبر . 65

 

ب) رابرت بلا . 66

 

ج) نظریه جنگ های فرهنگی 66

 

2-1-3-4 نظریات رابطه دین و معنا 67

 

الف) کلیفورد گیرتس . 67

 

ب) برگر . 68

 

ج) تامس لاکمن . 69

 

2-1-4 چارچوب نظری . 70

 

2-2 مبانی تجربی 72

 

2-2-1 پیشینه تحقیقات 72

 

1-تحقیقات داخلی 72

 

 مقدمه

 

   دموکراسی زاییده اراده خود انسانها است و به رغم تلاشهای بسیار در جهت تأمین آزادی‌ها، برابری‌ها و انواع حقوق انسانها دیری نیست که به منصه ظهور رسیده است. دموکراسی از واقعیات پیش‌ روی جوامع امروزی است که از یک آرمان جذاب به سرنوشت مقدر همه ما انسان­ها مبدل شده و نه فقط در عرصه سیاست، که در کل حیات فکری و فرهنگی جوامع اجتناب ناپذیر می­نماید. در جهانی که عقلانیت و بوروکراسی از انسان مدرن امروز، انسان تک ساحتی می‌سازد،  می‌توان به قول مارکس الیناسیون و از خود بیگانگی انسان را به وضوح دید و با ماکس وبر به همگرایی پرداخت و مثل او با بدبینی تمام، انسان را در پشت میله‌های «قفس آهنین» دید که راه خلاص و گریز از آن وجود ندارد، اما می‌توان فریاد انتقادگرایان را نیز شنید که نه «باید راهی به خارج از این جا وجود داشته باشد»، که در پی آن یورگن هابرماس خبری فراتر از بازگشت به این«قفس بایگانی» می­دهد و تأیید می‌کند راهی برای برون رفت وجود ندارد. «اما دست کم می‌توانیم از نزدیک شدن دیوارها (یا در واقع تکه پاره شدن) جلوگیری کنیم». اما پاسخ قانع کننده­تر از آن وبر است که می­گوید: «دموکراسی تنها شیوه­ای است که به وسیله آن می­توان قدرت «قفس آهنین» بروکراتیک مدرن را در هم شکست». پاسخ مارکوزه که می­گوید: «دموکراسی بهتر از نظام فاشیستی است».  در جهان مدرن انسان با خود بیگانه که شیء وارگی و طلسم‌انگاری کالا و گسترش فرهنگی مصرفی و هژمونی «تفوق فرهنگی» را دید که چگونه انسان آزاد به دنیا آمده را از هر سو به زنجیر می‌کشند و او را در انزوای خویش انسانی مسخ شده تعریف می­ کنند که جز «خور و خواب و گشنی کردن» شخصیتی ندارد. دموکراسی در سایه برابری، آزادی و عدالت می­‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواهد انسان را ارزشمند، دارای شخصیت و مشارکت­جو در حوزه زندگی خود کند. او را شهروندی بداند که می‌خواهد انتخاب کند و اجازه بدهد در سرنوشت خود و همنوعان خود دخالت کند. دموکراسی می‌خواهد انسان را از انزوای از خود بیگانه‌ای بیرون بکشاند. او را به تکاپو و تلاش وا دارد تا بهترین و معقولانه­ترین راه را برای خود انتخاب کند و بدین وسیله توده را از خطر عوام فریبی، عدالت را از خطر عقب­ماندگی و امنیت را از خطر سرکوب و تمامیت‌گرایی نجات دهد. دموکراسی در واقع وعده عدالت و امنیت دوباره به همه کسانی است که از قدرت محرومند، از امکانات بی‌بهره‌اند و از امنیت ساقط هستند. دموکراسی وعده امید به انسان نومید و مضطرب دنیای مدرن برای مشارکت در سرنوشت خویش و تفویض اختیار به این انسان جهت بهره‌بری از امکانات، فرصتها و مسئولیت‌ها می‌باشد. دموکراسی به عنوان روش حکومت و البته کم خطا ترین آن و نوعی فلسفه زندگی مبتنی بر مدارا، تساهل، تسامح، گفتگوی سازنده، تحمل نظر مخالف و همزیستی مسالمت آمیز، در جهان امروز ضرورتی اجتناب ناپذیر به شمار می‌رود. امروزه تمامی نظام‌های سیاسی دنیا خود را دموکراتیک می‌نامند، زیرا دموکراسی در حول و حوش زندگی سیاسی نوین، فضای از مشروعیت ایجاد می‌کند. دموکراسی رایج‌ترین نظام سیاسی است و اصطلاحی است که به تمام رژیم‌های سیاسی دنیا مشروعیت می بخشد تا آنجا که حکومتها حتی در بیان عقایدشان و انتقاد از مخالفانشان سعی می‌کنند به گونه‌ای دموکراتیک برخورد کنند. با پذیرش مشروع‌سازی یورگن هابرماس می‌توان گفت دموکراسی  نظامی است فکری که حکومت‌ها برای بحران مشروعیت خود از آن استفاده می‌کنند. تا به نوعی حکومت خود را حکومت مردم و بنا به خواسته مردم بدانند.

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                              صفحه

 

چکیده

 

مقدمه

 

فصل اول: کلیات تحقیق

 

1-1-  بیان مسله 2

 

1-2- سوالات تحقیق 7

 

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق 7

 

1-4- اهداف تحقیق 12

 

فصل دوم: ادبیات تحقیق

 

2-1- تعریف دموکراسی 14

 

2-2- تشریح دموکراسی 18

 

2-3- گونه شناسی دموکراسی 20

 

2-3-1- از دیدگاه دیوید هلد 21

 

2-3-2- از دیدگاه بشیریه 27

 

2-4- گونه‌شناسی دموکراسی بر اساس ایدئولوژی 28

 

2-5- تعریف طبقه اجتماعی 29

 

2-6- معیار تشکیل طبقات اجتماعی از نظر اندشیمندان 29

 

2-7- طبقه از نظر اندیشمندان 31

 

2-8- تفکیک طبقات 37

 

2-9- چارچوب نظری تحقیق 40

 

2-9-1- نظریه کارل  مارکس 41

 

2-9-2- نظریه گوران تربورن 42

 

2-9-3- نظریه یورگن هابرماس 42

 

2-9-4- نظریه روشه میر 43

 

2-9-6- نظریه ساموئل هانتینگتون 44

 

2-9-7- نظریه سیمون مارتین لیپست 45

 

2-9-8- نظریه آدام پرزورسکی 45

 

2-9-10- نظریه گرام گیل 46

 

2-9-11- نظریه هارولد لاسول 46

 

2-10- جمع بندی چارچوب نظری 47

 

2-11- پیشینه تجری تحقیق 49

 

2-12- مدل تحلیلی تحقیق 53

 

2-13- فرضیه های تحقیق 54

 

فصل سوم: روش تحقیق

 

3-1- روش تحقیق 56

 

3-2- سطح تحلیل و واحد تحلیل 56

 

3-3- ابزار گردآوری اطلاعات 56

 

3-4- جامعه آماری 56

 

3-5- نمونه آماری و شیوه تعیین حجم نمونه 57

 

3-6- اعتبار و پایایی وسیله اندازه‌گیری 58

 

3-6-1- اعتبار وسیله اندازه‌گیری 58

 

3-6-2- پایایی وسیله اندازه‌گیری 58

 

3-7- پردازش و تجزیه و تحلیل داده‌ها 59

 

3-8- تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها 60

 

3-8-1- تعریف مفهومی ابعاد متغیر وابسته (دموکراسی) 60

 

3-8-2- تعریف عملیاتی ابعاد متغیر وابسته (دموکراسی) 63

 

3-8-3- تعریف عملیاتی ابعاد متغیر مستقل (طبقه) 68

 

 

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها

 

مقدمه 71

 

آمار توصیفی 71

 

4-1 – توصیف روابط تک متغیره 71

 

4-2 توصیف روابط دو متغیره 92

 

4-3 آزمون فرضیه های تحقیق 105

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات

 

5-1 نتیجه‌گیری 113

 

5-2 جمع‌بندی نتایج توصیفی تحقیق 114

 

5-3 جمع‌بندی نتایج استنباطی تحقیق 114

 

5-4 یافته‌های نظری تحقیق 115

 

5-5 پیشنهادهای کاربردی تحقیق 117

 

5-6 پیشنهاد‌های پژوهشی تحقیق 117

 

5-7 محدویت‌های تحقیق 118

 

منابع 119

 

–  بیان مسله

 

   دموکراسی مسئله توازان اجتماعی(عالم، 298: 1388). و متضمن رضایت مردم و اجرای اراده عمومی است(راش، 90:1383). وجه مشخص دموکراسی این است که در آن همه تصمیمات بطور مستقیم و غیرمستقیم مبتنی به آرای مردم است(لاکومب،22:1382). گوهر دموکراسی همانا مشارکت اعضای اجتماع در حکومت است(کوهن، 391:1373). دموکراسی از انواع حکومت است و وجه مشخص آن اعلام رسمی تبعیت اقلیت از اکثریت و به رسمیت شناختن آزادی و حقوق مساوی افراد جامعه است. رژیم حکومتی که درآن قدرت ناشی از ملت است(آقا بخشی و افشاری راد،76:1377). از هنگام یونان باستان اجماع گسترده‌ای وجود داشته است، که دموکراسی نمایان‌گر حکومت به وسیله مردم و یا بطور دقیق‌تر، حکومت به وسیله اکثریت است(مکفرسون،9:1376). مکتب دموکراسی مبتنی بر فلسفه‌ای اخلاقی است که می‌خواهد زندگی اجتماعی افراد را تا آنجا که ممکن است به هماهنگی اراده‌های افراد مبتنی سازد و بدین طریق اراده‌های افراد را در جامعه بارور می کند(لاکومب،25:1382). دموکراسی الگویی نوین است که سازمان ملل متحد، دولتها و ملتها در دهه پایانی قرن بیستم  و آغاز سده جدید برای پرهیز از جنگ و خونریزی و استقرار صلح و امنیت بین المللی مورد توجه قرار داده‌اند(احتشامی،17:1388). و همچنین بارینگتن مور پیدایش و رشد دموکراسی را کشاکشی طولانی و ناتمام برای دستیابی به سه هدف می‌داند: 1- محدود کردن قدرت خودکامه 2- نهادن قوانین و مقررات عقلایی و عادلانه به جای مقررات خودسرانه 3- سهیم شدن طبقات پایین جامعه در تصمیم‌گیری‌ها(مور، 1375: 9).

 

دموکراسی واژه‌ای است یونانی که از قرن شانزدهم وارد زبان انگلیسی شد(هلد،14:1378). دموکراسی اصطلاحی است مشتق از واژه یونانی Demokratia که در آن پیشوند دموس به معنا و مفهوم  اداره داخلی کشوری در برابر پولیس اداره امور خارجی کشور به کار می­رود. دموس بعدها به معنای تهیدستان و روستائیان و سرانجام به معنای مردم استعمال شده است. کراسیا از ریشه کراتوس مشتق شده و به معنای اقتدار و اختیار و نیز حکومت و فرمانروایی می‌باشد(علی بابائی،1365: 113).

 

    تحقیقات تاریخی و باستان­شناسانه اخیر محققان نشان داده است که ریشه مفهومی و نهادی بعضی از ابداعات سیاسی که منجر به ایجاد نظام‌های مردم­سالار گردیده است. در تمدن‌های قدیمی‌تر از یونان باستان و در میان تمدن‌های شرقی وجود داشته است. این محققان سابقه اولین نظام‌های مردم سالار را به تاریخ کهن سومر، در نیمه هزاره چهارم قبل از میلاد باز می‌گردانند(کمالی اردکانی،1384 : 23).

 

   جاکوبسن در مقاله “دموکراسی اولیه در مزوپوتامیای باستان”، ریشه‌های اولیه و کهن دموکراسی را در مزوپوتامیا، یعنی میان رودان جستجو می‌کند. او استدلال می‌کند که دموکراسی‌ها در بین­النهرین(سومریها) تکوین و سپس به دیگر مناطق از جمله یونان گسترش یافته است(Jacobsen, 1943). او می‌گوید: «در دموکراسی بدوی سومر قدرت نهایی در دست مجمع عمومی شهر قرار داشت که از تمام مردان بالغ آزاد تشکیل می‌گشت. به طور متعارف امور روزمره جامعه را شورای معمرین شهر اداره می­کرد تمام کارهای بزرگ و تمام تصمیم‌های مهم از مجمع عمومی همه اتباع سرچشمه می‌گرفت». اسپیزر ( Speiser) می‌نویسد: «مقام  مجمع شهر، سرمومری بر پایه مشورت استوار بود و دلالت آن محدود کردن قدرت سیاسی حکمران بود». ساموئل کرامر می‌نویسد: «دموکراسی و مهمترین بنیاد آن یعنی «مجمع سیاسی» محصول تمدن غرب نیست و در انحصار آن نبوده، نخستین مجمع سیاسی تاریخ مدون بشر، در شهرهای مستقل سومر پدید آمده» (هانتینتگتون،26،1373). رابرت دال می­گوید: «دموکراسی نیز شبیه آتش، نقاشی و یا نوشتن، بیش از یکبار و در چند جا اختراع شده و علاوه بر یونان باستان در هر کجا که شرایط زمانی و مکانی مطلوب وجود داشته، دموکراسی از نو اختراع شده است» (کمالی اردکانی،24:1384). ریشه‌های دموکراسی مدرن ابتدا در انگلستان و در محتوای فرمان بزرگ در سال 1215 از سوی پادشاه وقت صادر شد جستجو نمود که در آن پادشاه اختیارات خود را به نفع زمینداران محدود می‌سازد و هسته پارلمان را بنا می­ کند(Hoit.1992). مفهوم دموکراسی به معنی شکل حکومت، سابقه­اش به فیلسوفان یونانی می­رسد، اما معنی جدید آن مربوط می­شود به قیام‌های انقلابی جامعه غربی اواخر سده هیجدهم(هانتینگتون،8:1373). امروزه در سده بیست و یکم میلادی، دموکراسی رایج‌ترین نظام سیاسی است. دموکراسی مدرن در آغاز پدیده‌ی بود که در کشورهای غربی گسترش یافت و جانشین نظام‌های سیاسی تک­حزبی، توتالیتر و فاشیستی گردید(بشیریه،15:1380). تا آنجا که برنده نوبل جایزه اقتصاد در سال1988، آمارتیا سن ظهور دموکراسی را بزرگترین رویداد قرن می‌داند(سن،100:1383).

 

   حکومت‌های امروزی برای مشروعیت خویش در سطح جهان تلاش می‌کنند با بکارگیری دموکراسی و اصول آن، حکومت خود را حکومت مردم و بنا به خواست و اجماع و رضایت مردم بدانند و قدرت خود را عملا  ناشی از خواست مردم بدانند(فلاحی،17:1389). تا آنجا که در واقع، رهبران و صاحب نظران سیاسی پیوسته «پیروزی دموکراسی» را گوشزد می‌کنند و می‌گویند به «پایان تاریخ» رسیده‌ایم(دال،1995). با فروپاشی کمونیسم اروپایی و تجزیه ابرقدرت آن اتحاد­جماهیر­­شوروی، فوکویاما، در

 

چکیده

 

طرح مسأله:هدف این پژوهش بررسی رابطه سرمایه اجتماعی با شهروندی دموکراتیک در بین دانشجویان دانشگاه تهران می باشد. شهروندی دموکراتیک با تأکید بر هر دو بعد حق/ وظیفه شهروندی، با آگاهی از حقوق خویش ، ملزم می گردد وظیفه خود را به عنوان شهروند با مشارکت فعال در امور جامعه ایفا نماید. در این تحقیق سعی شده است با تکیه بر نظریات توکویل، پوتنام، آلموند و وربا و.اثر سرمایه اجتماعی را بر گسترش شهروندی دموکراتیک نشان دهیم.

 

روش: نوشتار حاضر به روش پیمایش است.جامعه آماری تحقیق دانشجویان دانشگاه تهران هستند که تعداد 380 نفر به عنوان نمونه تحقیق با روش نمونه گیری طبقه ای متناسب با حجم انتخاب شدند. ابزار این تحقیق پرسشنامه است. داده های حاصله از تحقیق از طریق آماره های توصیفی و استنباطی و با بهره گرفتن از نرم افزار Spssمورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند.

 

یافته­ها : در بررسی های به عمل آمده از 380 پاسخگو مشخص گردید که، با افزایش سرمایه اجتماعی و دو بعد مربوط به آن – اعتماد اجتماعی و مشارکت مدنی – در میان دانشجویان، سطح شهروندی دموکراتیک آنان نیز افزایش می یابد. همچنین، رابطه اعتماد با بعد نگرشی شهروندی دموکراتیک قوی تر از رابطه مشارکت مدنی با آن بوده است و بالعکس. در خصوص نتایج متغیرهای زمینه ای ، دانشجویانپسر از نظر شهروندی دموکراتیک در سطح بالاتری قرار داشتند.و در بین قومیت های مختلف، قوم ترک نسبت به دیگر اقوام در سطح بالاتری از شهروندی دموکراتیک قرار داشت.

 

کلید واژه­ها : سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت مدنی، شهروندی دموکراتیک، بعد نگرشی، بعد رفتاری

 

فهرست مطالب                                                                                                     صفحه  

 

فصل اول : کلیات تحقیق 1

 

1-1 مقدمه 2

 

2-1 بیان مسأله 4

 

3-1 اهمیت و ضرورت مسأله 6

 

4-1 اهداف پژوهش 7

 

5-1 سوألات پژوهش 8

 

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق 10

 

1-2 شهروندی 12

 

2-2 شهروندی و نظریه های مربوط به آن 19

 

3-2 رویکردهای شهروندی 25

 

الف ) دیدگاه جمهوری خواهی مدنی 26

 

ب ) دیدگاه لیبرالیسم شهروندی 27

 

ج ) دیدگاه سوسیال دموکراتیک شهروندی 28

 

4-2دموکراسی و شهروندی 33

 

5-2 شهروندی دموکراتیک 42

 

6-2 شهروندی دموکراتیک: پدیده چند معنایی 47

 

7-2 ابعاد شهروندی دموکراتیک 54

 

8-2 ویژگی های شهروندی دموکراتیک 59

 

9-2  سرمایه اجتماعی و دموکراسی 64

 

10-2 سطوح سرمایه اجتماعی 72

 

11-2 ابعاد سرمایه اجتماعی 74

 

1-11-2 اعتماد اجتماعی 81

 

2-11-2  مشارکت مدنی 89

 

12-2 سرمایه اجتماعی و شهروندی دموکراتیک 93

 

1-12-2الکسیس دو توکویل 94

 

2-12-2 رابرت پاتنام 95

 

3-12-2 گابریل آلموند و سیدنی وربا 96

 

4-12-2 تالکوت پارسونز 97

 

5-12-2 یورگن هابرماس 98

 

13-2 پیشینه تجربی تحقیق 104

 

1-13-2  مطالعات انجام شده داخلی 104

 

2-13-2  مطالعات انجام شده خارجی 107

 

14-2 چارچوب نظری تحقیق 111

 

15-2 فرضیه های تحقیق 117

 

فصل سوم : روش 119

 

1-3 روش پژوهش 120

 

2-3 جامعه آماری 121

 

3-3 حجم  نمونه و روش نمونه گیری 121

 

4-3 تکنیک جمع آوری  داده ها 124

 

8-3 سنجش متغیرها و عملیاتی کردن پژوهش 124

 

9-3 تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش 126

 

6-3 اعتباریا روایی 135

 

7-3 اعتماد یا پایایی 136

 

5-3 شیوه تحلیل داده ها 137

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها 139

 

فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری 183

 

1-5 بحث و نتیجه گیری 184

 

2-5 پیشنهادات 192

 

3-5 محدودیتها 193

 

منابع و مآخذ 194

 

پیوست 205

 

مقدمه

 

دموکراسی به عنوان یکی از بهترین شیوه های حکومتی از ابتدای شکل گیری جوامع و تمدن ها همواره موردتوجه اندیشمندان و آرمان ملت ها بوده است.امروزه نیز دموکراسی به عنوان یکی از مشخصه های بارز مدرنیته و جهان مدرن به شمار می رود و می توان آن را مهمترین هدف جوامع و یکی از معیارهای اصلی  در رشد و توسعه سیاسی آن قلمداد کرد. در زمینه لزوم برقراری دموکراسی، ویژگی های منحصر به فرد دموکراسی، دلایل برتری دموکراسی بر دیگر شیوه های حکومتی و مسایلی دیگر در این حوزه، مطالعات و بررسی های فراوانی صورت گرفته است. به طوری که «مبحث نظری گذار به دموکراسی و زمینه های اجتماعی آن مهمترین مبحث در جامعه شناسی سیاسی به شمار می رود.» (بشیریه، 1384: 9) اما به طور کلی، دیدگاه های نظری سطح کلان در مورد دموکراسی به طور عمده بر پیش نیازها یا شرایط ساختاری لازم برای گذار به دموکراسی و یا استقرار آن تاکید نموده اند.(عبداللهی و حسین بر، 1385: 7) درواقع بیشتر  استقرار دموکراسی از بالا مورد بررسی قرار گرفته است و شکل گیری دموکراسی در سطوح خرد و در میان افراد جامعه کمتر مورد توجه بوده است. در حالی که، وقتی از دموکراسی و لزوم رسیدن به آن به عنوان یک روش حکومتی سخن می رانیم، باید شرایطی را نیز برای رسیدن به این هدف داشته باشیم و یا اگر فاقد آنیم، برای ایجاد و القای آن همت گماریم. حکومت های دموکراتیک مبتنی بر دموکراسی، برای تحقق اهدافی که مدنظر آن هاست، احتیاج به شهروندان دموکراتیک دارند.(میرابراهیمی،1381: 8) همان گونه که هانتینگتون معتقد است، جهت گیری های هنجاری شهروندان پیش شرط تحولات دموکراتیک به شمار می رود. در واقع دوام و قوام دموکراسی به وجود شهروندان دموکراتیک یا متمایل به آرمان های دموکراتیک وابسته است. (موحد و دلبری، 1383: 137) بدین اعتبار، استقرار و دوام دموکراسی، بدون شهروندانی دموکراتیک که دارای ارزش های دموکراتیک بوده و با آگاهی کامل از حقوق سیاسی خود در جامعه خواهان مشارکت فعال در امور سیاسی جامعه باشند، میسر نخواهد بود.در نتیجه، اولین گام در راه رسیدن به دموکراسی در جامعه وجود شهروندان دموکراتیک می باشد. با توجه به اهمیت شهروندی دموکراتیک در یک نظام سیاسی، شناخت عوامل تأثیرگذار در رشد و گسترش آن ضرورت می یابد. یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر این مقوله، سرمایه اجتماعی است. این مفهوم به طور کلی به پیوندها و ارتباطات مبتنی بر اعتماد بین مجموعه های انسانی و سازمان به عنوان منبعی ارزشمند اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضاء می شود. ایده محوری آن در واژه روابط خلاصه می شود و به عنوان یک اهرم توفیق آفرین مطرح و مورد اقبال فراوانی نیز واقع شده است. اعضای جامعه با برقراری تماس با یکدیگر و پایدار ساختن آن قادر به همکاری با یکدیگر می شوند و به این طریق چیزهایی را کسب می کنند که به تنهایی قادر به کسب آن نمی باشند و یا با دشواری بسیار موفق به کسب آن ها می شوند. (وزیری، 1387: 3) بدین ترتیب، سرمایه اجتماعی با چنین تأثیر فزاینده ای می تواند در ارتباط  با پدیده های اجتماعی گوناگونی مطرح گردیده و عملکرد مثبتی از خود بروز دهد. در نتیجه، می توان انتظار داشت با افزایش سرمایه اجتماعی در میان افراد  جامعه شاهد گسترش روز افزون ارزش های دموکراتیک و در نتیجه مشارکت فعال در جامعه همراه با رشد و توسعه سیاسی خواهیم بود.

 

  2-1 بیان مسأله

 

شهروندی زاییده زیستن در دنیای معاصر است شهروندی با تأکیداتی تازه در تلاش است با ایجاد تفاهم در زندگی اجتماعی، راه پیشرفت و ارتقای جامعه را هموار سازد.(فتحی و چوکده،1385: 95) یکی از ویژگی های کلی شهروندی، تحصیل قواعد یک سلوک دموکراتیک حقیقی است، چه از لحاظ رفتار و چه از نظر ارزش های اخلاقی، شهروند نه تنها باید به حقوق خود بلکه باید به وظایف خود نیز اگاه باشد. ازجمله وظایف او، تکلیف مبارزه برای آن است که حقوق او محترم شمرده شوند و نیز وظایف مربوط به ضرورت رفتار هم فعال و هم مسئول در امور سیاسی است.(ارمه،1376: 171) از آنجایی که نظام جمهوری اسلامی ایران یک نظام مردمسالاری است،یعنی برپایه رأی و خواست و رضایت مردم استوار است و مردم یکی از منابع اصلی مشروعیت نظام هستند،همچنان که تأکیدات امام ورهبری،قانون اساسی،انتخابات متعدد (مجلس خبرگان،ریاست جمهوری،مجلس شورای اسلامی،شورای شهرو) شواهدی بر این امر می باشد بنابراین وظیفه و تکلیف مردم است که از نظام حمایت کرده و به مشروعیت آن با مشارکت فعال سیاسی خویش صحه گذارند.درعین حال با توجه به تحولات اخیر در جامعه سیاسی ایران(وقایع دوم خرداد،انتخابات سال80) و از طرف دیگر،گسترش ارتباطات (اینترنت و ماهواره) و افزایش اطلاعات و آگاهی سیاسی در بین اقشار مردم و به ویژه دانشجویان، نشان دهنده این امر است که علاوه بر بعد تکلیف شهروندی که همراه با مشارکت سیاسی و اعلان مشروعیت نظام می باشد، بعد حقوقی شهروندی بویژه حقوق سیاسی نیز حائز اهمیت است.چراکه این دو بعد مکمل یکدیگر بوده و با نادیده گرفتن یکی از ایعاد، دیگری رو به فرسایش و کاهش می گذارد و در نتیجه چالش های سیاسی پدید آمده گسترده شده و تعارض جای وفاق را می گیرد. درحالی که می توان با شناخت هر دو بعد شهروندی دموکراتیک، برپایه ارزش های مذهبی و مردمسالاری دینی،دست به تدوین پروژه ها و طرح هایی زد که بتوان با جهت دادن تمایلات و گرایش های دموکراتیک از آن در جهت تقویت انسجام اجتماعی و وحدت ملی در شرایط خاص جامعه اسلامی ایران سود برد.

 

از طرف دیگر،جامعه ایران به عنوان یکی از جوامع در حال توسعه می باشد و یکی از عوامل عمده توسعه و رفاه اجتماعی،وجود سرمایه اجتماعی است.

 

درواقع سرمایه اجتماعی ثروت و دارایی نامرئی است که حکایت از آمادگی روحی- روانی آحاد یک جامعه برای درگیر شدن در عمل جمعی دارد. یعنی سرمایه اجتماعی می تواند به مثابه حلقه مفقوده ای، حوزه های اجتماعی – سیاسی را در راستای توسعه کمی و کیفی جامعه، به یکدیگر متصل کند. درچنین شرایطی است که تحقق جامعه مدنی و تحکیم دموکراتیک آسان تر می شود.(غفوری و جعفری،1387: 211)درعین حال مطابق با برخی دیدگاه هایی که از توکویل الهام می گیرند (نئوتوکویلی ها) به ویژه پاتنام، آلموند و وربا، پاکستون، و حتی پیش از آن جامعه شناسانی نظیر پارسونز (در طرح نظریه اجتماع جامعه ای)یکی از مؤلفه ها و منابع اصلی گسترش و تثبیت دموکراسی و شهروندی دموکراتیک (توازن حقوق و وظایف)، سرمایه اجتماعی است به ویژه مشارکت مدنی و اعتماد که در کنار سایر عواملی که برای تشکیل وحدت ملی،هویت ملی،انسجام اجتماعی و حس تعلق اجتماعی دارند بر رشد تمایلات دموکراتیک و شکل گیری شهروندی دموکراتیک تأثیرگذار است .

 

در این راستا، دانشجویان به عنوان قشر فرهیخته جامعه با توجه به نقشی که در آینده کشور از نظر اداره امور و فعالیت ها دارند و به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه سیاسی در جامعه محسوب می شوند و شناخت نگرش ها و رفتارهای سیاسی آنان به عنوان شهروندان دموکراتیک در جامعه حائز اهمیت است.بنابراین در این پژوهش، درصدد هستیم به بررسی رابطه سرمایه اجتماعی با شهروندی دموکراتیک در میان دانشجویان دانشگاه تهران بپردازیم.

 

3-1 اهمیت و ضرورت مسأله

 

در جایی که بحث آگاهی از حقوق و وظایف شهروندی و مشارکت همه جانبه شهروندان در مسائل مربوط به جامعه به ویژه مسائل سیاسی مطرح می گردد، مقوله شهروندی دموکراتیک نمود بیشتری می یابد چرا که شهروندی دموکراتیک یک گام جلوتر از شهروند عادی است و با آگاهی از حقوق و وظایف خویش در جامعه درصدد مشارکت فعال می باشد. بدین ترتیب وجود شهروندی دموکراتیک از شاخص های اصلی توسعه سیاسی جوامع است. بر اساس بررسی IRCA  (2005)در 16 کشور جهان، شهروندی، اجتماع و دموکراسی، یکی از هدف های کلی واساسی آن کشورها بوده است.در بررسی نلسون (2001) نیز که برنامه های شهروندی مورد ارزیابی کیفی قرار گرفتند و سوال اصلی بررسی دیدگاه والدین، معلمان و دانش آموزان در مورد ویژگی های یک شهروند خوب بوده است، مؤلفه های دموکراتیک از دیدگاه هر سه گروه مهمترین بوده است. درواقع شهروند آینده تمایل شدیدی به گنجاندن مؤلفه های دموکراتیک را در خود دارد.گرچه مطالعات انجام شده در کشور و در سطح  بین المللی نشان می دهند که در ویژگی های شهروندی کشورهای مختلف از جمله ایران تفاوت هایی وجود دارد، توجه به پرورش ویژگی های شهروند لیبرال در سایر ممالک در مقابل اهمیت و ضرورت شهروند خوب برای جامعه مذهبی ایران که هودسن(2004) از آن تحت عنوان شهروند مذهبی یاد می کند، یکی از مصداق های آن است. اما بررسی تحقیقات انجام شده در جامعه مذهبی ایران نشان می دهد که مؤلفه های دموکراتیک حتی در جامعه مذهبی ایران به تدریج اهمیت پیدا کرده است. (به نقل از قائدی، 1385: 203-204)

 

بدین ترتیب، از یک سو، با توجه به اهمیت شهروندی دموکراتیک در برقراری و دوام  دموکراسی، از آن جا که جامعه ما نیز همانند سایر جوامع همواره خواستار دموکراسی واقعی در شیوه حکومتی و رویه زندگی بوده است، به نظر می رسد بحث پیرامون شهروندی دموکراتیک و شناخت آن دارای اهمیت زیادی باشد. و از سوی دیگر نیز، کمبود مطالعات انجام شده در این زمینه بر ضرورت بررسی این مسئله می افزاید چرا که در مباحث گسترده شهروندی، جای خالی بحث از شهروندی دموکراتیک  محسوس است. بدین منظور  تحقیق حاضر سعی دارد تا به تشریح شهروندی دموکراتیک به عنوان کلید استقرار و تثبیت دموکراسی بپردازدکه در این راستا بررسی چگونگی تاثیر سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از عوامل مؤثر در گسترش شهروندی دموکراتیک نیز حائز اهمیت است.

 

4-1 اهداف پژوهش

 

اهداف اصلی :

 

شناخت رابطه سرمایه اجتماعی با  شهروندی دموکراتیک در بین دانشجویان دانشگاه تهران.
 

شناخت رابطه اعتماد اجتماعی  با  شهروندی دموکراتیک در بین دانشجویان دانشگاه تهران.
 

شناخت رابطه مشارکت مدنی با  شهروندی دموکراتیک در بین دانشجویان دانشگاه تهران.
اهداف فرعی :

 

شناخت رابطه اعتماد با بعد نگرشی شهروندی دموکراتیک .

 

گرایش به معنویت از گرایش های ذاتی به ودیعه گذاشته شده در نهاد آدمی می باشد. میل به معنویت با معنادهی به زندگی، ایجاد آرامش و ایمان به نیرویی فراتر از انسان همراه است. مرور مطالعات نشان می دهد که باورها و گرایش های دینی می تواند بر کلیت زندگی آدمی از جمله کیفیت زندگی وی تأثیر گذار باشد. بر این اساس و با توجه به تأثیر باورها و گرایش های معنوی بر کیفیت زندگی، در این پژوهش به بررسی رابطه بین گرایش های معنوی و کیفیت زندگی در دانشجویان دانشگاه شاهد پرداخته شد. همچنین، بررسی رابطه بین متغیرهای زمینه ای و کیفیت زندگی از دیگر اهداف این پژوهش بود. پیش بینی کیفیت زندگی بر اساس ابعاد گرایش های معنوی و متغیرهای زمینه ای هم دیگر هدف این پژوهش بود.

 

بدین منظور در قالب یک پژوهش توصیفی از نوع همبستگی، تعداد 359 نفر (147 پسر و 212 دختر) از دانشجویان دانشگاه شاهد به شیوه تصادفی متناسب با حجم، انتخاب و با بهره گرفتن از پرسشنامه های «گرایش های معنوی»، «WHOQOL» و پرسشنامه محقق ساخته «متغیرهای زمینه ای» مورد ارزیابی قرار گرفتند.

 

نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون نشان داد با افزایش گرایش های معنوی، میزان کیفیت زندگی دانشجویان نیز افزایش می یابد. همچنین با بالا رفتن گرایش های معنوی در حیطه های «باورهای معنوی»، «احساس معنویت»، «خودشکوفایی معنوی» و «رفتارهای معنوی»، میزان کیفیت زندگی افزایش می یابد. بررسی رابطه معنویت با بعد جسمانی کیفیت زندگی نیز نشان داد با افزایش گرایشهای معنوی، باورهای معنوی، احساس معنویت و خودشکوفایی معنوی، میزان کیفیت زندگی در بعد جسمانی افزایش می یابد. در عین حال نتایج نشان داد با افزایش گرایشهای معنوی و ابعاد چهارگانه آن، میزان کیفیت زندگی در بعد روانی، بعد محیطی و بعد روابط اجتماعی افزایش می یابد (05/0p<). بررسی رابطه بین کیفیت زندگی و متغیرهای زمینه ای، نشان داد با افزایش سن پاسخگویان میزان بعد محیطی کیفیت زندگی افزایش می یابد. ولی سن با سایر ابعاد کیفیت زندگی و نیز نمره کل کیفیت زندگی رابطه معناداری نشان نداد. در زمینه درآمد مشاهده گردید که با افزایش درآمد میزان کیفیت زندگی دانشجویان افزایش می یابد(05/0p<).

 

از سوی دیگر، تحلیل رگرسیون گام به گام نشان داد که از بین ابعاد چهارگانه گرایش های معنوی و متغیرهای 9 گانه زمینه ای، بعد «خود شکوفایی معنوی» 1/28 درصد، بعد «باورهای معنوی» 9/1 درصد، متغیر زمینه ای در آمد 6/1 درصد و بعد «احساس معنویت» 8/0 درصد از کیفیت زندگی را تبیین می کند. چهار متغیر مذکور در مجموع 4/32 درصد از کیفیت زندگی دانشجویان را تبیین کردند (05/0p<). نتایج نهایی این تحقیق ضمن آنکه بر وجود رابطه بین گریش های معنوی و کیفیت زندگی در جامعه دانشجویی ایران صحه می گذارد، نشان داد که ابعاد سه گانه گرایش های معنوی نقش به سزایی در تبیین کیفیت زندگی ایفا می کند. این نتایج بر غنی سازی بیشتر زندگی بر اساس باورهای معناگرایانه به صورت کل و تبیین هدف و چیستی زندگی بر اساس باورهای دینی به صورت خاص، تأکید می کند.

 

کلید واژه ها: گرایش های معنوی، باورهای معنوی، خودشکوفایی معنویی، احساس معنویت، رفتارهای معنوی، کیفیت زندگی، دانشجویان.

 

 

 

فهرست مطالب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان
صفحه
فصل اول: کلیات
1
مقدمه
1
1-1- بیان مسأله
3
1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق
9
1-3- اهداف پژوهش
13
 
1
فصل دوم: ادبیات تحقیق
14
مقدمه
14
2-1- پیشینه نظری:
14
2-1-1-کیفیت زندگی
14
2-1-1-1- تاریخچه کیفیت زندگی
14
2-1-1-2- مفهوم کیفیت زندگی
19
2-1-1-3- ابعاد کیفیت زندگی
26
2-1-1-4- دیدگاه های نظری مربوط به کیفیت زندگی
46
2-1-1-5- عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی
61
2-1-1-6- جمع بندی کیفیت زندگی
70
2-1-2- معنویت
72
2-1-2-1- تاریخچه مفهوم معنویت
72
2-1-2-2- تعاریف معنویت
76
2-1-2-3- ابعاد معنویت
84
2-1-2-4- تفاوت دین و معنویت
87
2-1-2-5- ویژگی‌های معنویت و تجارب معنوی
91
2-1-2-6- انواع معنویت
92
2-1-2-7- رویکردهای مختلف به معنویت
94
2-1-3- رابطه معنویت با کیفیت زندگی
105
2-2- پیشینه پژوهشی
112
2- 2- 2- مطالعات داخلی
112
2- 2- 1- مطالعات صورت گرفته در خارج از کشور
114
2-3- چارچوب نظری و فرضیات تحقیق
123
 
 
 
 
فصل سوم: روش شناسی
133
مقدمه
133
3ـ 1 ـ مبانی روش تحقیق
134
3-2- تعریف متغیرها
134
3-2-1- متغیرهای زمینه ای
134
3-2-2- متغیر مستقل گرایشهای معنوی
136
3-2-3- متغیر وابسته کیفیت زندگی
140
3-3- روش تحقیق
144
3-4- ابزار گردآوری داده ها
145
3-5- جامعه و نمونه آماری
147
3-5-1- جامعه آماری
147
3-5-2- حجم نمونه
148
3-5-3- روش نمونه گیری
149
 
 
فصل چهارم: یافته های پژوهش
151
مقدمه
151
4-1- توصیف یافته ها
151
4-2- آزمون فرضیات
169
4-3- تحلیل رگرسیون
186
 
 
فصل پنجم: بحث در یافته ها
190
مقدمه
190
5-1- مرور نتایج پژوهش
190
5-2- محدودیت های پژوهش
198
5-3- پیشنهادات
198
منابع
201
پیوست:پرسشنامه کیفیت زندگی و گرایشهای معنوی
216

 

مقدمه

 

زندگی بهتر چیست و چگونه می توان به آن دست یافت؟ با چه روشهایی می توان سطح کیفیت زندگی را ارتقا بخشید؟ چگونه می توان خوب زندگی کرد؟ این پرسشها و پرسشهایی از این دست مدتهای مدیدی است ذهن انسان را به خود مشغول کرده است. انسان از دیر باز در پی پاسخگویی به این سوالات بوده است. تاریخچه اینگونه پرسشها که در واقع پرسش از زندگی سعادتمند و خوشبختی می باشد به سرآغاز تاریخ باز می گردد. انسان همواره در این آرزو بوده است که زندگی بهتر و راحت‌تری داشته باشد. متخصصان علوم اجتماعی و رفتاری در پی یافتن پاسخ و رسیدن به این غایات، نهایت سعی خود را می کنند. بهکامی، مثبت اندیشی، رضایت از کار، تولید و بهره وری و در نهایت، جامعه کامیاب نیز از جمله این غایات هستند. شاید به جرأت بتوان گفت که تلاش بشر در این زمینه، مختص زمان و مکان خاص نبوده است و انسان دارای میراث مشترکی است که حقیقت واحدی را پی می گیرد. مرور تعلیمات شرق دور از سه قرن پیش از میلاد مسیح تا آرای فلاسفه قدیم یونان و از تعلیمات ادیان ابتدایی تا آموزه های پیامبران حاکی از این واقعیت است.

 

تاریخچه پیدایش مفهوم کیفیت زندگی به دوران ارسطو در 385سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. در آن دوران ارسطو زندگی “خوب” یا  “بد”  یا  “خوب انجام دادن کارها” را به معنی شاد بودن در نظر گرفته است، لیکن در عین حال به تفاوت مفهوم شادی در افراد مختلف پرداخته است و ذکر نموده است سلامتی که در یک فرد بیمار باعث شادی می شود با ثروت که فرد فقیری را شاد می کند یکسان نیست و به طور مشخص بیان نموده است که شادی نه تنها برای افراد مختلف معانی متفاوتی دارد بلکه برای یک فرد نیز در شرایط متفاوت معنی یکسانی نخواهد داشت

 

به هر حال در آن  زمان شادی یا شادمانه زیستن معادل با آنچه که امروز کیفیت زندگی نام دارد تلقی می شد؛ ولی اصطلاح  “کیفیت زندگی” تا قرن بیستم مورد استفاده قرار نگرفته بود. مفهوم کیفیت زندگی از جمله مسایل مهمی است که ابتدا با گسترش همه جانبه فناوری و فرایند صنعتی شدن در کشورهای غربی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفت. گسترش روزافزون فرایند صنعتی شدن که خود را با تولید انبوه کالاها و خدمات متنوع در بعد کمی نشان میدهد، مشکلات زیادی برای بشر مدرن به همراه آورد. درحقیقت، همگام با افزایش جمعیت، شهرنشینی و تمرکز صنایع، سرمایه ها، امکانات و خدمات شهری رشد کرده و شهرهای بزرگ به کلان شهرهای کنونی تبدیل شده اند و مشکلات دشوار و پیچیده ای پدید آمد. .(نجات،1387: 58)

 

از جمله این مشکلات می توان به پدیده آلودگی هوا و تخریب محیط زیست اشاره کرد که با اضافه شدن فشارها و استرس های روانی، صدمات جبران ناپذیری به بشر وارد کرده است. به همین دلیل توجه بسیاری از دانشمندان و صاحب نظران به مفهوم کیفیت زندگی معطوف شد تا از این طریق تلاش هایی در راستای ارتقای شرایط زندگی و بهبود بخشیدن به بعد کیفی زندگی بشر صورت گیرد. کیفیت زندگی یکی از مفاهیم بنیادی مطرح در حوزه مطالعات اجتماعی است. امروزه کیفیت زندگی به عنوان عنصر کلیدی در سیاستگذاری و بررسی سیاست های عمومی مورد بحث قرار می گیرد. تغییر عقیده از اینکه فقط پیشرفت های علمی، پزشکی، تکنولوژی می تواند زندگی را بهبود بخشد، به این باور که بهزیستی فردی، خانوادگی، اجتماعی و جامعه از ترکیب این پیشرفت ها به همراه ارزش‌ها و ادراکات فرد از بهزیستی وشرایط محیطی به وجود می آید، از منابع اولیه گرایش به کیفیت زندگی است (Schalock & etal , 2002: 456).

 

مفهوم کیفیت زندگی دامنه بسیار گسترده ای را در بر می گیرد که طیف وسیعی از  شاخصها را شامل می شود از تغذیه و پوشاک گرفته تا مراقبت های بهداشتی، محیط اجتماعی و محیط مادی پیرامون. اگر چه کیفیت زندگی در بعضی از منابع به سطح زندگی ترجمه شده ولی سطح زندگی و پیشرفت مادی فقط یکی از پایه های کیفیت زندگی را شامل می شود. درواقع مفهوم کیفیت زندگی یک متغیر مرکب است که از چندین متغیر متأثر می گردد. تغییر در سطح درآمد مردم، شرایط زندگی، وضع سلامت، محیط، فشار روحی و روانی، فراغت، شادمانی خانوادگی، روابط اجتماعی و چندین متغیر دیگر نظیر آن به شکل مرکب کیفیت زندگی و تغییرات آن را تعیین می‌کند.

 

 از حدود دهه پنجم قرن بیستم، مفهوم کیفیت زندگی در مطالعات اجتماعی در مورد اقشار مختلف از زنان،کودکان و معلولان مورد بحث قرار گرفته است. باتوجه به اینکه بخش اعظم جمعیت کشورمان را گروه سنی جوانان تشکیل می دهند لذا بررسی کیفیت زندگی و عوامل تأثیر گذار بر آن، خصوصاً در میان جوانان از اهمیت بالایی برخوردار است. از سویی دیگر با در نظر گرفتن اهمیت و نقش دین و خصوصاً باورها  و نگرش‌های معنوی در زندگی انسان، بررسی رابطه این نوع گرایشات با کیفیت زندگی جالب توجه می نماید. از این رو در این پژوهش به بررسی روابط بین این دو متغیر پرداخته می شود.

 

1-1- بیان مسأله

 

­چندین اندیشه کلیدی مفهوم کیفیت زندگی را بیان می کند. اولین اندیشه این است که افراد درباره کیفیت زندگی نظرات منحصر به  فردی دارند و  به روش  زندگی فعلی، تجربیات گذشته، امید به آینده، و آرمانهای آنان بستگی دارد. دومین اندیشه این است که کیفیت زندگی به عنوان یک ساختار چند بعدی در بر گیرنده ابعاد مختلف است. در سومین اندیشه، کیفیت زندگی شامل دیدگاه های عینی و ذهنی است.

 

در سالهای اخیر کیفیت زندگی[1](QOL) توجه محققین را به خود جلب کرده است. کیفیت زندگی مفهومی وسیع تر از سلامتی است(عبدالهی و محمد پور، 1385: 45). شاخصهای کیفیت زندگی عبارت از: 1- سلامت روان، 2- سلامت بدن، 3- زندگی مناسب خانوادگی، 4- زندگی مناسب اجتماعی، 5- آب و هوا و فضای مناسب، 6- امنیت شغلی، 7- دارا بودن آزادی، 8- تساوی جنسی،
 9- امنیت و ثبات سیاسی است(اکونومیست، 2005 ، به نقل از عابدی،1385: 5). کیفیت زندگی بیش از هر چیز امری نسبی است. برداشت افراد درباره کیفیت زندگیشان با یکدیگر یکسان نیست. بر این اساس شاید بتوان نتیجه گرفت که میان ارزیابی جوانان از واقعیت های زندگی و مطلوبیت زندگی و از آن مهمتر معیارهایی که برای ارزیابی زندگی وجود دارند، با آنچه پدران و مادران و حاکمان و مسئولان جامعه دارند، تفاوت وجود دارد و این شکاف، مدام رو به گسترش بوده و عمیق تر خواهد شد. (­خوارزمی،1388: 35)

 

در دهه های اخیر جامعه شناسان توجه ویژه ای به مفهوم و واقعیت “زندگی” داشته اند، به طوری که این مفهوم در سالهای اخیر به یکی از مباحث کانونی و مرکزی این علم تبدیل شده است. طرح موضوع هایی چون  سبک زندگی، سرمایه های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در زندگی، رضایت از زندگی و کیفیت زندگی جایگاه و اهمیت این توجه را نشان می دهد.کیفیت زندگی مفهومی است که از یک سو برای شناخت ویژگیهای دوران اخیر و تحولات آن و از سوی دیگربه عنوان شاخصی برای نشان دادن نتایج تحولات اقتصادی، اجتماعی وسیاسی به کار می رود(روکس برو، 1380: 8) کیفیت زندگی یک اندیشه بنیادی است و به شخص و محیط زندگی او توجه کرده، به استانداردهای عالی­ می اندیشد و در بر دارنده مفاهیم مثبتی مانند خوشحالی، موفقیت، ثروت، رفاه، سلامت و رضایت است.

 

فیتز پتریک نیز در تعریف رفاه، اموری چون شادکامی و خوشبختی را یکی از چشم اندازهای کیفیت زندگی معرفی می کندکه سطح و عمق آن با رفاه ارتباط پیدا می‌کند. در این تعریف رفاه به عنوان یکی از مهم ترین شاخصهای توسعه حالتی است که غالباً به عنوان رضایت یا خرسندی از زندگی بیان می شود. یعنی افراد باید به طور کلی از زندگی خود و ابعاد آن راضی و شادکام باشند. فیتز پتریک برآن است که این احساس احتمالاً بدین سبب شکل می گیرد که فرد به این آگاهی و احساس می‌رسد که آرزوهایش تحقق یافته است و این احساس راحتی را وقتی که با ناکامی ها و شکست هایی مواجه می‌شود، از دست می دهد. به عبارتی دیگر ارتباط بین رفاه و کیفیت زندگی هم در سطح خرد و هم در سطح کلان قابل مشاهده است.(فیتز پتریک، 1381: 20)

 

کیفیت زندگی مفهومی است که از یک سو برای شناخت ویژگیهای دوران اخیر و تحولات آن و از سوی دیگر به عنوان شاخصی برای نشان دادن نتایج تحولات اقتصادی ، اجتماعی وسیاسی به کار می رود. شاید به همین وجه باشد که مایکل تودارو بر آن بود که “توسعه” را باید جریانی چند بعدی دانست که مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی، طرز تلقی عامه مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر مطلق است. توسعه در اصل باید نشان دهد که مجموعه نظام اجتماعی، هماهنگ با نیازهای متنوع اساسی و خواسته های افراد و گروه های اجتماعی در داخل نظام، از حالت نامطلوب زندگی گذشته ، خارج شده وبه سوی وضع یا حالتی از زندگی که از نظر مادی ومعنوی بهتر است سوق می یابد.(روکس برو، 1370: 8)

 

سازمان بهداشت جهانی در سال 1993، کیفیت زندگی را به عنوان ادراک افراد از موقعیتشان در زندگی در حوزه های فرهنگی و نظام آموزشی که در آن زندگی می نمایند و در ارتباط با اهداف، انتظارات، استانداردها و نگرانی هایشان تعریف کرده است. 

 

نوردون فلت[2](1991) کیفیت زندگی را خشنودی از زندگی توصیف نموده است. به نظر او سنجش خشنودی افراد از طریق بررسی تجربه افراد از میزان حصول به آمال و آرزوهایشان انجام پذیر است. این تجربه ممکن است برای افراد دیگر همان معنی و مفهوم را نداشته باشد.(power,2003:70)

 

سازمان بهداشت جهانی کیفیت زندگی را «درک فرد از موقعیت خویش در زندگی، در متن فرهنگی و سیستم های ارزشی که فرد در آن زندگی می کند، در رابطه با هدفها، انتظارات، استانداردها و علایق خود تعریف می کند». این تعریف ابعاد فیزیکی، روانشناختی، سطح استقلال، ارتباطات اجتماعی، ارتباط با محیط و معنویت را شامل می شود. این تعریف این دیدگاه را بیان می‌کند که کیفیت زندگی به ارزیابی ذهنی افراد از کیفیت زندگی اشاره دارد که این خود مبتنی بر زمینه‌های فرهنگی اجتماعی است(power,2003:70).

 

شاید بتوان گفت تنها بعد از مطرح شدن جامعه شناسی کلان، مفاهیمی نظیر احساس خوشبختی به عنوان شاخصهای پیشرفت اجتماعی در جامعه شناسی به طور اساسی مورد بررسی قرار گرفتند. روت وینهوون جامعه شناس هلندی علت اصلی چنین غفلت دراز مدتی را اولاً تا حدی ناشی از نگاه جامعه شناسانه دانشمندان این علم به علم مورد بررسی‌شان می داند. او اعتقاد دارد جامعه‌شناسان گمان می‌کنند حیات علمی‌شان تنها در گرو بررسی آسیب‌های اجتماعی می‌باشد. ثانیاً اعتقاد به تئوری نسبی بودن احساس خوشبختی و رضایت از زندگی، آن را به یک موضوع ذهنی و روانشناسی بدل نموده است که جامعه شناسان پا در حریم آن نمی‌گذارند. در حالیکه می توان ثابت نمود این مفهوم نسبی نبوده و با تغییر وضعیت محیط می توان احساس خوشبختی بیشتری را برای تعداد بیشتری از افراد فراهم آورد(وینهوون، 2006: 3).

 

این مفاهیم(خوشبختی و رضایت از زندگی) که به عنوان ابعاد کیفیت زندگی مطرح هستند نه تنها تحت تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی قرار دارند بلکه پایین بودن میزان آنها خود در بردارنده پیامدهای ناگوار اجتماعی خواهد بود.