زیر رده (Sub Class): پیوسته گلبرگ
راسته (Order): Laminales
تیره (Family): Lamiaceae نعنائیان
جنس (Genus): Otostegia
گونه (Species): Boiss.(Burm)Otostegia persica
۲-۱-۳٫جنس Otostegia
Otostegiaجنس کوچکی است که حدوداً ۳۳ گونه گیاه را در خود جای می‌دهد. مناطق رشد گیاهان این جنس عمدتاً مناطق مدیترانه‌ای و آسیای میانه است. (۱) در ایران فقط ۳ گونه از این جنس یافت می‌شود:aucheri، michauxii, O. Persica ,O.O,که از بین این سه گونه، ۲ گونه آخر آندمیک ایران می‌باشد. (۲)
گیاهان این خانواده به صورت علفی، بوته‌ای، پایا، و خاردار و پوشیده از کرک‌های ساده بوده و به صورت وحشی می‌رویند. ساقه تا ارتفاع ۳۰ سانتیمتر تا ۱ متر، پوشیده از کرک، چهارگوش، منشعب، برگ‌ها ببضوی یا مدور یا تخم مرغی با پهنک منقسم به شبکه‌ای از برگ‌ها و گل‌ها در انتهای ساقه و در کنار برگ‌ها مجتمع می‌گردند. (۳)
هم اندازه و گاهی ۲تای خارجی از باقی آن‌ ها بلندتر است. لبه‌ی بالایی کلاهک مانند بوده و لبه‌ی پایینی ۳ شکافه است. لب مرکزی از لب‌های جانبی بزرگ‌تر است. دارای ۴ پرچم بوده که به سمت لبه‌ی بالایی صعود می‌کند. بساک شکل منشعب مانند داشته و انشعاب بالایی کوتاه‌تر از انشعابات پایینی است. میوه‌های این جنس عموماً ۳ یا ۴ وجهی بوده پوشیده از کرک و گاهاً بدون کرک است. دارای ریشه‌ای وسیع است و ریشه‌های گیاه ۶ هفته‌ای آن در ابعاد ۷۰ سانتی متر اندازه‌گیری شده‌اند.
۲-۱-۴٫گونه‌ی Otostegia persica (Burm.) Boiss
O.persicaگیاهی است پایا، در بن و پایه چوبی، سبز کدر، خاردار، به ارتفاع ۱۵۰ـ ۸۰ سانتی‌متر.
ساقه‌ی آن متعدد، سخت –چوبی ،بسیار پرشاخه ،باشاخه‌های طویل، چهار پهلو ،سبز متمایل به سفید یامتمایل به زرد،کرکینه پوش است. برگ‌هاکوچک،دردوروسبز،باپهنک یاتیغه‌ای به ابعاد ۱۵- ۱۰×۱۵-۱۰ میلیمتر ،زبروخشن ، دردوروکرکپوش،واژتخم‌مرغی یا تقریباً مدور، در پشت دارای رگبرگ‌های برجسته و مشخص، در قاعده کنجی، در انتها دارای ۷-۵ دندانه خار مانند به طول ۲-۱ میلیمتر، در پایین باریک شده و منتهی به دمبرگ کوتاه؛ خارهای گوشوارکی سفید و کرکینه پوش، بسیار سخت، بلندتر از برگ‌ها هستند.
گل، سفید یا کرم متمایل به سفید، مجتمع در چرخه‌هایی شامل دو دسته کناری شامل سه گل؛ براکته‌ها درفشی، به درازی ۱۵-۱۰ میلیمتر، پایا و خار مانند و کوتاه‌تر از لوله‌ی کاسه؛ کاسه دارای لوله‌ی کرک‌پوش، به طول ۱۰-۸ میلیمتر، استوانه‌ای، دارای ۱۰ رگه طولی، در لبه وسیع، غشایی، دو لبه، مشبک، کمی کردار، لب بالایی آن پهن دراز –سرنیزه‌ای، کامل، هم‌قد باطول لوله ،درانتها دارای حلقه‌ای مشخص؛خودیا (کاسک) ایستاده، کرک‌پوش، با لب سه قسمتی ،قسمت میانی فرورفته وچاله‌دار ، پرچم‌هاراست ومانده درزیر (کاسک) خانه‌های بساک متعابد،خامه دو‌بخشی.
۲-۱-۵٫رویشگاه گونه‌ی Otostegia persica (Burm.) Boissدر ایران
انتشار جغرافیایی آن در جنوب: فارس: کتل کمارج، ده مورد، نیریز، بین کازرون و بوشهر، شیراز، بین شیراز و جهرم، کنگان، کوه خورموج، هویزه، چنار راه دار، کنار تخته؛ جنوب شرقی: بین آب باریک و درزین، بین شاه چغک و تاروم، بین جیرفت و ده بکری، تخت سلیمان، بین حاجی‌آباد و سیرجان، بین بم و جیرفت، بین بم و کرمان نزدیک نای بید، بافت سبزواران، گردنه مرغک، بین حاجی‌آباد و بندرعباس، طاهری بین بوشهر و بندرلنگه؛ بلوچستان: بین خاش و ایرانشهر، مکران، کارواندر، سرباز، تنگه سرخه، بشاگرد. (۴)
۲-۱-۶٫اثرات فارماکولوژیک و بیولوژیک جنس Otostegia
جنس Otostegia خواص بیولوژیک و درمانی مهمی را دارا می‌باشد. Otostegia Limbata در طب سنتی جهت درمان بیماری‌های لثه و زخم‌های مصرف می‌شود. (۵ و ۶) برگ‌ها و سرشاخه‌های هوایی O.saxatilisدر درمان کولیک، آسم، آنفلوآنزا، بی‌خوابی و هموروئید به کار می‌رود. جوشانده‌ی حاصل از برگ‌ها دارای خاصیت ضد زخم معده، ضد اسپاسم و آرام‌بخش می‌باشد و در اروپا از آن جهت ناراحتی‌های عصبی استفاده می‌شود. (۷).
O.africana در طب سنتی در درمان کولیک، مارگزیدگی، آسم، آنفلوانزا و بی خوابی کاربرد دارد. (۸) خواص ضدافسردگی و آرام‌بخشی قسمت‌های هوایی O.nigrو O.Larendaکه بومی ترکیه می‌باشند به اثبات رسیده است. برخی گونه‌های Otostegia در طب سنتی ترکیه به عنوان ضد زخم معده، ضداسپاسم و آرام‌بخش به کار می‌روند. O.nigraبطور گسترده‌ای در درمان زخم‌ها و سوختگی‌ها مصرف می‌شود. همچنین اثر چشمگیری در کاهش سرفه و بهبود التهابات سیستم تنفسی فوقانی دارد. (۹ و ۱۰)
از دی ترپنوئیدهای جدا شده از گونه‌های Otostegiaدر صنایع آرایشی به عنوان عامل کراتولیتیک بکار می‌رود. این ترکیبات برای پوست، مو و ناخن مفید بوده و تا حدی جهت بهبود عملکرد سیستم‌های حفاظتی پوست سودمنداند. (۱۱)

۲-۱-۷٫موارد استعمال گونهOtostegia persica (Burm.) Boiss
در طب سنتی ایران از O. persicaدر درمان مالاریا، کاهش قندخون و درمان زخم استفاده می‌شود. همچنین از آن جهت درمان آلرژی –آرتریت واسپاسم استفاده می‌گردد. (۱۲) طبق بررسی‌ های انجام شده،فلانوئیدهای حاصل ازبخش هواییO. persicaدارای اثرات آنتی اکسیدان قوی می‌باشد. (۱۲) دی ترپنوئیدهای استخراج شده از O. persica دارای اثر چشم‌گیری در مهار آنزیم‌های بوتیریل کولین استراز و استیل کولین استراز می‌باشند که به عنوان عوامل موثری در درمان آلزایمر شناخته شده‌اند. (۱۳)
دی ترپنوئیدهای فوق همچنین از O.persica استخراج شده و بنابراین وجود اثرات ضدقارچی در O.persica قابل پیش‌بینی می‌باشد.
بخش دوم
مراحل تهیه عصاره های گیاهی
۲-۲-۱٫تعریف عصاره
عصاره یکی از اشکال دارویی است که به کمک حلال مناسب طی عمل ماسراسیون، پرکولاسیون و غیره تهیه می‌شود. عصاره‌ها یا به تنهایی به عنوان دارو مصرف می‌شوند و یا بخشی از دارو را تشکیل می‌دهند. اگر مواد موجود در سلول‌های گیاهی با حلال‌ها از گیاهان استخراج شوند، به این محصول عصاره گفته می‌شود. عصاره معمولاً از گیاهان خشک تهیه می‌شود.
عصاره تام: اگر عصاره با متانول یا اتانول استخراج شود با توجه به پلاریته آن‌ ها حاوی کلیه مواد موجود در گیاه بوده و عصاره تام می‌گویند.
اگر حلال از عصاره جدا نشود، همه‌ی عصاره‌ها مایع هستند. اما اگر حلال جدا شود برحسب مواد موجود در گیاه، عصاره ممکن است خشک، نیمه جامد یا خمیری و یا مایع باشد.
۲-۲-۲٫عصاره‌گیری
گیاهانی که برای عصاره‌گیری در نظر می‌گیریم باید کاملاً سالم بوده زیرا در صورت آلودگی گیاه نه تنها مواد حاصل از میکروب‌ها از آن استخراج می‌شوند بلکه ممکن است عفونت سبب تغییر در متابولیسم عادی گیاه شده و مواد موثر گیاه را از بین ببرد. (۱۴)
به طور کلی عصاره‌گیری یعنی جداسازی مواد فعال گیاه از اجزای غیرفعال آن به وسیله حلال مناسب. البته این امر مطلق نیست زیرا مواد غیرفعال هم به مقدار بسیار ناچیز وارد عصاره می‌شود ولی با انتخاب روش و حلال مناسب می‌توان این مواد غیرفعال را در عصاره بسیار کاهش داد. (۱۴)
۲-۲-۳٫روش‌های عصاره‌گیری
۲-۲-۳-۱روش خیساندن یا Maceration
اصطلاح ماسراسیون از لغت یونانی macerareبه معنای غوطه‌ور شدن گرفته شده است. به فرایند ماسراسیون، خیساندن نیز می‌گویند. عمل خیساندن یک روش قدیمی است که بوسیله آب یا حلال‌های مختلف صورت می‌گیرد. گیاه مورد نظر را به صورت پودر یا خرد شده داخل یک ظرف بزرگی ریخته و مقدار مناسبی حلال افزوده تا حدی که حلال، کل پودر را بپوشاند و مقداری نیز روی پودر قرار گیرد. پس از دو تا چهار روز (برحسب نوع گیاه) محلول را صاف می‌کنند.
۲-۲-۳-۲٫روش پرکولاسیون Percolation
در این روش بافت‌های گیاهی مورد مطالعه را به صورت پودر درآورده و در ظرفی به نام پرکولاتور ریخته و عمل عصاره‌گیری را انجام می‌دهند.
باید توجه داشت که شکل و اندازه پرکولاتور در نوع عصاره حاصل از بافت گیاهی دخالت دارد. بدین ترتیب که اگر مقدار معینی از گرد را در سه شکل و اندازه مختلف از پرکولاتور ریخته و در شرایط یکسان عمل پرکولاسیون را انجام دهیم، سه نوع عصاره را با غلظت‌های مختلف به دست خواهد آمد (عصاره غلیظ، تنتور غلیظ، تنتور ضعیف).
پودر مورد استخراج نباید بیش از ظرفیت پرکولاتور را اشغال نماید.
درجه نرمی و زبری پودر را بسته به ساختمان فیزیکی ماده خام مورد آزمایش، باید در نظر گرفت. پودر گیاه مورد استخراج را قبل از ریختن در پرکولاتور با حلال مورد نظر مرطوب نموده تا بهتر حلال را در خود جذب نماید. قبل از این که گرد مورد نظر استخراج در پرکولاتور ریخته شود،‌ باید یک تکه پنبه یا پشم شیشه را در ته پرکولاتور قرار داد. گرد مورد استخراج باید کم کم و به صورت یکنواخت در پرکولاتور ریخته شود و با وارد کردن فشار یکنواخت بر سطح پرکولاتور، دستگاه از پودر پر شود. پس از این که گرد مورد استخراج در پرکولاتور ریخته شد، یک کاغذ صافی روی سطح گرد قرار داده و روی آن یک یا دو قطعه شیشه یا جسم سنگین فلزی گذاشته تا به هنگام اضافه نمودن حلال، یکنواختی گرد به هم نخورد.
اضافه کردن حلال باید طوری باشد که همیشه روی گرد را پوشانده و در طول عمل استخراج گرد خشک نگردد. میزان خارج شدن عصاره از پرکولاتور باید ۵ میلی لیتر در دقیقه برای یک کیلوگرم در نظر گرفته شود.
در طول استخراج مواد به وسیله پرکولاتور نباید اجازه داد پرکولاتور از حلال مربوطه خشک گردد،‌زیرا در اثر خشک شدن، در قسمت پودر مورد استخراج ایجاد شکاف گردیده و حلال بدون تماس با پودر مورد استخراج، خارج می‌گردد.
۲-۲-۳-۳٫انتخاب حلال مناسب
برای انجام عصاره‌گیری قسمت مورد استفاده‌ی گیاه را به قطعات مناسب تقسیم کرده و سپس با حلال مناسب عصاره‌گیری می‌نمائیم و در نتیجه عصاره مایع به دست می‌آید که مدت طولانی آن را نمی‌توان نگهداری کرد و بسته به نوع حلال باید عصاره جامد به دست آید.
درصد استخراج مواد بستگی به زمان تماس حلال با گیاه دارد که هرچه بیشتر باید مقدار بیشتری مواد را در خود حل می‌کند تعیین نوع حلال بستگی به نوع مواد استخراجی دارد، برای بدست آوردن عصاره تام گیاه می‌بایست حلال پلار استفاده شود. از بهترین آن‌ ها الکل اتیلیک و الکل متیلیک ۸۰ درجه می‌باشد که مانع از اثر آنزیم‌های اکسید کننده هیدرولیز کننده موجود در بافت‌های گیاهی می‌شوند.
یک حلال مناسب شرایط ذیل را باید داشته باشد:
بدبو و مضر نباشد.
مقرون به صرفه باشد.
مواد غیرفعال را کم‌تر در خود حل کند.
حلال مواد موثره باشد.
باعث فساد مواد استخراجی نشود بلکه از فساد آن‌ ها نیز جلوگیری کند. (۱۴)
۲-۲-۳-۴٫مزایای روش پرکولاسیون
مزایای پرکولاسیون عبارت است از کوتاهی مدت کار، صرفه‌جویی در مقدار مایع مصرف شده و به دست آوردن محلول‌های نسبتاً کامل بدون کمک حرارت از مزایای دیگر آن است که جریان ملایم و تدریجی مایع ابتدا بعضی مواد دارویی را در خود حل کرده و همین محلول هنگام عبور از قسمت‌های دیگر گرد، موجب سهولت انحلال مواد دیگر می‌گردد. یکی دیگر از مزایای آن این است که تنتورهایی که طبق این روش به دست می‌آیند از هیدرولیز دیاستازها مصون می‌باشند.
به طور کلی می‌توان مراحل عمل پرکولاسیون را به طور خلاصه چنین بیان نمود: