-
- آزادی درونی
-
- تساهل و مدارای نسبی
-
- -محوریت بایدها و نبایدهای فطری بر اساس آموزه‌های دین
دین‌شناختی
تفوق دین برعقل
دین روش کامل زندگی
۴-۳-۲- بررسی اوقات فراغت بر اساس مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب اسلام
۴-۳-۲-۱- تبیین تأثیر مبانی جهان‌شناختی «وجود زندگی جاوید پس از مرگ و حیات اخروی» و اصل عملی (لزوم باورمندی به وجود زندگی پس از مرگ) برآمده از آن بر شاخص اوقات فراغت
بر اساس این مبنا و اصل معنای واژۀ فراغت در دین بیانگر این است که افق اندیشۀ یک مسلمان در مقایسه با مکاتب مادی، نسبت به وقت و عمر، بازتر و جامع تر است چراکه از دیدگاه اسلام، عمر و فرصت حیات، نعمتی است که انسان مؤمن همواره برای رسیدن به کمال از آن استفاده می‌کند (کاویانی، ۱۳۹۱، ص ۷۵). از طرفی نیز بر اساس جهان‌بینی اسلام این دنیا مقدمۀ حیات ابدی است؛ و زندگی این جهانی زمینۀ سازندگی سراسر سعادت و یا شقاوت جهان آخرت است؛ بنابراین انسان موّحد نه تنها اوقات فراغت خود را صرفاً برای کسب لذائذ و خواسته‌های نفسانی و مادی صرف نمی‌کند بلکه چون این جهان را گذرگاه رسیدن به سعادت ابدی می‌داند و در واقع به حیات دنیا به عنوان مقدمۀ حیات آخرت و زندگی جاودانه می‌نگرد براین اساس از لحظه‌لحظۀ عمرش بیش‌ترین استفاده و بهره وری را در جهت رشد و کمال همه‌جانبۀ خود می کند؛ و از آنجایی که انسان موّحد عمر و فرصت حیات را یک نعمت الهی می‌داند، لذا در همۀ لحظات عمر، اعمال و رفتار خود را در مسیر قرب الهی قرار میدهد، یعنی کار، استراحت، عبادت، تفریح و … همه و همه برای خداوند و در مسیر کمال است: «انَّ صَلاتی وَ نُسُکی و مَحیایَ و مَماتی لله ربِّ العالمین» (سورۀ انعام، آیۀ ۱۶۲). بر این اساس است که مفهوم اوقات فراغت در مکتب الهی اسلام با مکاتب مادی متفاوت است. انسان مسلمان نمی‌تواند اوقات فراغتی به مفهوم مادی آن داشته باشد چرا که او تلاش می‌کند که در هر فرصتی که پیش می‌آید، آن را برای تجدید قوا و آمادگی روحی و جسمی جهت آماده‌تر شدن و توانمندی بیشتر در جهت عبادت و خدمت خالصانه به خلق خدا استفاده نماید، همان‌گونه که در دعای کمیل (قمی، ۱۳۹۰، ص۱۱۵) گفته شده است: (قَوِّ علی خِدمَتِکَ جَوارِحی) (کوهستانی و امنیان، ۱۳۸۳،ص ۶۷).
۴-۳-۲-۲- تبیین تأثیر مبنای انسان‌شناختی «تقدم فرد بر جامعه» بر شاخص اوقات فراغت
بر اساس مبنای انسان‌شناختی فوق انسان مسلمان می‌داند علاوه بر توجه به خواسته‌های خود باید به صلاح جامعه نیز بیندیشد؛ به عبارت دیگر فرد مسلمان اوقات فراغتی را برنمی‌گزیند که به موجب آن فسادی روی دهد که اثر آن علاوه بر این که خودش را نیز درگیر کند دامن‌گیر جامعه نیز شود. در واقع فرد مسلمان به نوعی با خواسته‌ها و تمایلات فردی خویش مقابله می‌کند تا بر خواسته‌های نفسانی خود در زمینۀ اوقات فراغتی که از چارچوب‌های دین خارج استغلبه کردهو مطابق دین خویش عمل نماید. بر این اساس فرد مسلمان از برخی از خواسته‌های خود در نحوۀ گذران اوقات فراغتمی‌گذرد و در واقع باخود فرمانی و عاملیتی که دارد به کنترل و تنظیمخواسته‌های نفسانی خود می‌پردازد تا در ایجاد جامعه‌ای سالم نقش‌آفرینی کند چراکه معتقد است جامعۀ سالم در نهایت به کمال فردی تک‌تک افراد جامعه منجر خواهد شد. بر این اساس است که به دلیل گذشتن از برخیخواسته‌های خود در زمینۀ نحوۀ گذران اوقات فراغتش، خویش را ملامت نمی‌کند و آزرده‌خاطرنمی‌شود چرا که این عمل را مطابق و در راستای کمال خویش می‌داند. بدین ترتیب فرد مسلمان انواعی از اوقات فراغتی را بر می‌گزیند که نه تنها خود او را متوجه ضرر نکند بلکه جامعه نیز از این آسیب به دور باشد.
۴-۳-۲-۲-۱- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی انسان‌شناختی بر شاخص اوقات فراغت
الف- محوریت فطرت و تعادل در ارضای تمایلات
فراغت همراه با پاک‌دامنی، از دعاهای همیشگی اولیای خداست. از سوی دیگر فراغتی که استفاده صحیح از آن نشود، بسیار نامطلوب است؛ زیرا معمولاً بیکاری و فراغت، زمینه‌ای برای بروز تمایلات شیطانی خواهد شد. بر اساس این اصل انسان مسلمان انواعی از اوقات فراغتی را برمی‌گزیند که در آن علاوه بر ارضای بُعد مادی به بعد معنوی وجودش نیز توجه شود که این خود منجر به توجه به تمامی ابعاد وجود انسان شده و در نهایت به ارضای متعادل امیال می انجامد. بدین ترتیب است که مفهوم لذت در اسلام و مکاتب مادی نیز بسیار متفاوت است. در اسلام لذت‌ها رابطۀ مستقیمی با نیات انسان دارند. انسان مسلمان حتی اوقات فراغتش را بر اساس نیت قرب به خداوند انتخاب می‌کند بنابراین فعالیت‌هایی را برمی‌گزیند که مطابق با توصیه‌های دین باشد که هماهنگ با فطرت انسانی است. بر این اساس اوج لذت مسلمان در رسیدن به رضای الهی است حتی در اوقاتی که برای فراغت خود برمی‌گزیند.
ب- تکلیف مداری
بر اساس این اصل، فرد مسلمان به گزینش انواعی از اوقات فراغتی مبادرت می‌ورزد که در حیطه و چهارچوب‌های دین قرار داشته باشد و انتخابی با این نحو را جزء تکالیفی می‌داند که به عهدۀ یک مسلمان است. از طرفی نیز با انجام این تکلیف اطمینان خاطر می‌یابد که حقوق دیگران را نیز رعایت کرده و حقی را از کسی ضایع ننموده است.
۴-۳-۲-۳- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی ارزش‌شناختی بر شاخص اوقات فراغت
الف- محوریت آزادی درونی
بر اساس این اصل همۀ فعالیت‌های انسان در طول روز باید به گونه‌ای باشد که به آزادی معنوی انسان منجر شده و آن را اعتلا بخشد. بعضی گمان می‌کنند به هنگام فراغت و استفاده کردن از آن و لذت بردن، یعنی اینکه از هر قید و بندی، حتی محدودیت‌های اخلاقی و دینی هم خود را رها سازند و در مقابل نیز انتظار دارند کسی در امور آن ها مداخله نکند و آزادی آن ها را برای لذت‌های مخرب آن ها تحدید نکند. این در صورتی است که در اسلام آزادی برای اعمال اراده در حیطه‌های مختلف زندگی باهدف رسیدن و رشد آزادی معنوی است نه اینکه با داشتن آزادی بتوانیم هر گونه اوقات فراغتی را که دوست می‌داریم و از حیطۀ دین خارج است انتخاب نماییم؛بنابراین در اسلام اوقات فراغت نیز می‌تواند فرصتی در جهت رشد و کمال انسان باشد. بر این اساس اوقات فراغت به عنوان زیرمجموعه‌ای از زمان، یک سرمایه ارزشمند و گنج نهان است به شرط آنکه توانایی استخراج و بهره‌گیری از آن را داشته باشیم.
ب- تساهل و مدارای نسبی
بر اساس اصل فرد می‌تواند از میان اوقات فراغتی که حلال می‌باشند با اعمال سلیقۀ خود انواعی را برگزیند اما زمانی که فرد انواعی از گذران اوقات فراغتی را برمی‌گزیند که در چهارچوب دین قرار ندارد و باعث آسیب به خود و جامعه می‌شودنمی‌توان مدارا کرد و حتی بر اساس آموزه‌های اسلام نباید مدارا کرد بلکه وظیفه و تکلیف الهی ایجاب می‌کند تا فرد یا گروه مورد نظر را ارشاد کرد تا از مسیر ضلالت خارج شوند. بر اساس این اصل است که امر واجبی چون امر به معروف و نهی از منکردر رابطه با مسئله‌ای چون نحوۀگذران اوقات فراغت نیز معنی می‌یابد که در واقع نشان‌دهندۀ احساس تکلیفی است که مسلمین نسبت به یکدیگر دارند.
ج- محوریت بایدها و نبایدهای فطری بر اساس آموزه های دین
بر این اساس ملاک فرد مسلمان برای انتخاب اوقات فراغت صرفاً احساسش نسبت به فعالیت‌های مختلف نیست به این معنی که اگر فعالیتی را لذت‌بخش دانست آن را انتخاب کند حتی اگر با بایدها و نبایدهای دین مطابقت نداشت؛ به عبارت دیگر فرد مسلمان باید احساسات خود را نسبت به انواع مختلف گذران اوقات فراغت ملاک‌ها و توصیه‌های دین هماهنگ نماید و اگر این قبیل احساسات و علاقه‌مندی‌ها در چهارچوب دین قرار نمی‌گیرد آن ها را انتخاب نکند. چراکه اعتقاد بر این است که دین مطابق فطرت انسان‌هاست و هر آنچه باعث خاموشی و خمودگی فطرت شود در خارج از چهارچوب‌های دینی قرار می‌گیرد.
۴-۳-۲-۴- تبیین تأثیر مبنای دین‌شناختی «تفوق دین بر عقل» و اصل عملی (دین روش کامل زندگی) برآمده از آن بر شاخص اوقات فراغت
در برخی از نگرش‌ها دین صلاحیت تصمیم‌گیری و اعمال نظر و توصیه را در بسیاری از مسائل زندگی ندارد؛ اما فرد مسلمان با اعتقاد بر این که دین شامل کامل‌ترین روش زندگی است توصیه‌های آن را در مورد همۀ مسائل زندگی و حتی در چگونگی گذران اوقات فراغت می‌پذیرد و تلاش می‌کند خود را به توصیه‌های دین مقید کند چرا که می‌داند دین از کلی‌ترین مسائل زندگی گرفته تا جزئی‌ترین آن ها را تحت پوشش قرار داده و دارای جامعیت هست؛ بنابراین نحوۀ گذران اوقات فراغت خویش را با دین و روش‌های توصیه‌شده در آن مطابقت میدهد.
۴-۳-۲-۵- ویژگی‌های اوقات فراغت د سبک زندگی اسلامی
- گزینش اوقات فراغتی که منجر به ارضای امیال به صورت متعادل می‌باشد.
- گزینش اوقات فراغت در چهارچوب بایدها و نبایدها (آموزه‌ها و احکام) دین.
- انتخاب انواعی از اوقات فراغتی که حلال باشد به عنوان یکی از تکالیف فرد.
- داشتن مدارای نسبی در گزینش اوقات فراغتی که در چهارچوب دین انتخاب شده است و عدم مدارا و تساهل افراد و نهادهای دینی و اجتماعی در مقابل انواعی از اوقات فراغتی که خارج از چهارچوب دین قرار دارد و نشان دادن مدارای نسبی
- در نظر گرفتن تقدم کمال فرد بر جامعه در زمینۀ انتخاب انواع گذران اوقات فراغت.
۴-۳-۲-۶- مصادیق نحوۀ گذران اوقات فراغت در اسلام
در معانی الاخبار (به نقل جوادی آملی، ۱۳۹۱، ص۲۰۰) آمده است رسول خدا «صلی الله علیه و آله»می‌فرماید: خردمند اوقات روزانه‌اش را به چهار بخش قسمت می‌کند:…بخشی از آن را برای بهره‌جویی از حلال قرار میدهد و این بخش قسمت‌های دیگر را تقویت می‌کندو مایۀ آرامش و آسایش قلب می‌شود.
در جامع الصغیر (همان) نیز آمده است که رسول خدا «صلی الله علیه و آله» می‌فرماید: به سرگرمی و بازی بپردازید، زیرا دوست ندارم سختگیری و خشونت در دینتان مشاهده شود. علاوه بر این، امیرالمؤمنین «علیه السلام» در تفسیر آیۀ «لا تَنسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنیا»: (سورۀ قصص، آیۀ ۷۷) می‌فرماید: سلامتی، توانایی، فراغت، جوانی، نشاط، بی‌نیازی و ثروت خود را فراموش نکن و با بهره‌گیری (سالم) از آن ها در پی آخرت باش. همچنین در تحف العقول (صص ۲۰۱-۲۰۲) آمده است امام صادق «علیه السلام»می‌فرماید: برای خویش از لذایذ حلال دنیا بهره‌ای در نظر بگیریدتا حدی که به بی‌مبالاتی (دوری از مروت) و اسراف نرسد و بدین وسیله به کارهای دینی بپردازید، زیرا روایت شده است: کسی که دنیایش را برای دینش رها کند از ما نیست. علاوه بر این برخی از مطادیق تفریحات سالم در اسلام عبارتند از:
- اسب دوانی و تیراندازی: در جامع الصغیر آمده است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند:محبوب‌ترین سرگرمی نزد خدا اسب دوانی و تیراندازی است. همچنین در الکافی نیز آمده است که ایشان فرمودند: سرگرمی مؤمن در تأدیب اسب و تیراندازی و بهره وری با همسر است (همان، ص ۲۰۳).
- شنا و ریسندگی: الجامع الصغیر آمده است که رسول خدا فرمود: بهترین سرگرمی مرد مؤمن شنا و بهترین سرگرمی زن ریسندگی است (همان، ص ۲۰۴).
