امروزه حاکمیت تفکر راهبردی بر طرحها و برنامه های توسعۀ گردشگری به منظور رعایت پایداری منابع و سرمایه های منطقه، تخصیص بهینۀ منابع و توان مقصد، الویتبندی نیازهای توسعه و همچنین کنترل بهینۀ برنامه ها امری پذیرفته شده است. آنچه نظام و ابعاد برنامه ریزی راهبردی را در مقصدهای گردشگری تعریف مینماید، ویژگیهای منطقه از نظر منابع، جاذبهها، زیرساختها و تسهیلات و خدمات، عوامل سازمانی (عناصر عرضه) و همچنین شرایط و ویژگیهای بازارهای موجود و بالقوه است. با بررسی مطالعات صورت گرفته میتوان گفت که رابطۀ دو سویهای میان عرضه و تقاضای گردشگری وجود دارد یا به عبارتی دیگر، تقاضای موجود مناطق و نرخ رشد آن بر منابع عرضه و میزان به کارگیری آنها تاثیر می گذارد و سطح توسعه در منابع عرضه و همچنین رقابتپذیری مقصدها نیز بر بازارهای آتی مؤثر است. در این میان تدوین و ترکیب راهبردهای پویا، جامع و اثر بخش و الویتبندی آنها، به دلیل محدویت منابع و ضرورت توجه به مسائل مختلف (در مقاطع زمانی مختلف) مدیریت مقصدها را بهینهتر خواهد ساخت که این مهم با توجه به ویژگیهای منطقه از نظر منابع گردشگری، حجم و نوع گردشگران، نگرش جامعۀ محلی و خدمات موجود، به عنوان عوامل تعیین کننده راهبردهای توسعۀ مقصدها صورت خواهد پذیرفت. در این بخش روش انجام تحقیق در حوزه برنامه ریزی راهبردی مورد بررسی قرار میگیرد.
۲-۳) نوع و روش تحقیق
روش تحقیق بر مبنای هدف کاربردی است و نتایج آن می تواند مورد استفاده ادارات و نهادهای متوّلی گردشگری (به طور مشخص اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهر بوکان) قرار گیرد. به لحاظ روش، تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی[۱۵۹] میباشد (احمدی، ۱۳۹۱). در مرحلۀ نخست با مراجعه به اسناد و مدارک مربوطه بررسیهای توصیفی صورت گرفته و با توجه به اینکه در مراحل بعد، از تکنیکSWOT به منظور تحلیل و همچنین ارزیابی استفاده گردیده در زمره مطالعات تحلیلی از نوع راهبردی- ساختاری طبقه بندی می شود. از اینرو، از آنجا که این تحقیق، برنامه ریزی استراتژیک را مد نظر قرار داده است؛ لذا مراحل این نوع برنامه ریزی به طورضمنی طبق مدل برنامه ریزی استراتژیک فرد.آر دیوید دنبال خواهد شد.
۳-۳) ابزارها و روش گردآوری اطلاعات
گردآوری اطلاعات در این تحقیق، به دو روش مطالعه اسنادی و کتابخانهای و میدانی ( مصاحبه، مشاهده و پرسشنامه) صورت گرفته است. از روش مطالعه اسنادی و کتابخانهای برای تنظیم چارچوب نظری تحقیق استفاده شده؛ تا با بررسی تحقیقات پیشین و نتایجی که در مقصدها جغرافیایی مختلف به وجود آمده، مؤلفه های تحقیق را تعیین کرده؛ سپس، با توزیع پرسشنامه به جمعآوری اطلاعات پرداخته شده است. از سوی دیگر با توجه به موضوع و اهداف تحقیق؛ جهت بررسی ویژگیهای شهر بوکان طبق شاخص های مدل باتلر؛ از روش مصاحبۀ سازمان نیافته با ۷ نفر از مسئولان و کارشناسان توسعه گردشگری شهر بوکان استفاده شده است. ویژگی عمدۀ این افراد شناخته شده بودن، قدرت بالای تأثیرگذاری بر گردشگری شهر از نظر تصمیم گیری میباشد.
۴-۳) جامعه آماری
جامعه آماری این تحقیق شامل:
کارشناسان (دارای حداقل مدرک کارشناسی در رشته های مرتبط)؛
مدیران میانی (مسئولین دارای حداقل سه سال سابقه خدمت در زمینه امور گردشگری)؛
مدیران ارشد بخش دولتی (رئیس میراث فرهنگی، فرماندار و سرپرست شهردار و رئیس شورای شهر)؛
اعضای هیأت علمی دانشگاه؛
مدیران آژانسهای مسافرتی و کارشناسان شرکتهای مهندسین مشاور که به عنوان خبرگان گردشگری شناخته میشوند.
۵-۳) نمونه آماری
۱-۵-۳) روش نمونه گیری
نحوۀ انتخاب اعضای این تحقیق به صورت نمونه گیری غیراحتمالی[۱۶۰] ( هدفدار یا قضاوتی[۱۶۱]) است. در این تحقیق از روش نمونه گیری انباشتی نیز (موسوم به گلوله برفی[۱۶۲] – نوعی دیگر از روش نمونه گیری غیراحتمالی محسوب می شود) استفاده شده است (احمدی، ۱۳۹۱). در بین راهبردهای متنوع نمونه گیری در تحقیق کیفی، طبق نظر جانسون، ۱۹۸۹؛ میریام، ۱۹۹۸، نمونه گیری شبکه ای /زنجیرهای یا معیارمحور بهترین و مناسبترین راهبرد برای تحقیق کیفی است. در این شیوه محقق بر اساس موضوع، اهداف یا ابعاد تحقیق، افرادی را برای مصاحبه انتخاب می کند. محقق بعد از انتخاب اولین فرد و اجرای مصاحبه، فرد بعدی را به پیشنهاد وی جهت مصاحبه پیدا می کند. این جریان به همین شکل ادامه مییابد تا زمانی که تعداد نمونهها کافی به نظر برسد.
۲-۵-۳) حجم نمونه
در این تحقیق، محقق تعداد افراد مورد مصاحبه را مشخص نمیکند، به دلیل اینکه در نمونه گیری شبکه ای/زنجیرهای یا معیار محور، تعداد افراد مورد مصاحبه یا حجم نمونه به اشباع نظری[۱۶۳] سوالهای تحقیق بستگی دارد. بنا به نظر کوربین و اشتراس (۲۰۰۸)، به این ترتیب که هرگاه محقق دریابد که پاسخهای داده شده یا مصاحبه های انجام شده با افراد (خبرگان گردشگری) به اندازهای به هم شباهت دارند که منجر به تکراری شدن پاسخ و یا مصاحبه ها شده و داده جدیدی در آن وجود ندارد، تعداد مصاحبه ها را کافی دانسته و دست از انجام مصاحبه میکشد. این مرحله از گردآوری داده ها را اشباع نظری میخوانند. در این تحقیق۳۰ نفر برای ارائه پرسشنامه در نظر گرفته شده است.
۶-۳) مراحل انجام تحقیق
مراحل انجام این تحقیق به اختصار در ذیل هر گام آمده است:
۱-۶-۳) گام اول: شناسایی شاخص های اساسی مدل باتلر طی مراحل مختلف عمر توسعۀ مقصدهای گردشگری
مدل چرخۀ حیات مقصد گردشگری باتلر که از نظر تئوریک و عملی بسیار مورد توجه میباشد؛ مراحل مختلفی را برای سیر تحول مقصدها قائل است. مقصدهای گردشگری بر اساس جایگاهی که در چرخۀ حیات خود دارند واجد ویژگیهایی هستند که باید در فرایند تدوین استراتژی مورد توجه قرار گیرند. در جدول۱-۳ به شناسایی ویژگیهای مراحل مختلف چرخه عمر مقصد باتلر با توجه به متغیرهای تعداد گردشگران، نسبت جمعیت گردشگران به جامعه محلی، رقابت، سهم و رشد بازار، مشارکت جامعۀ محلی، سطح توسعه زیرساختها، رفتارهای جامعۀ محلی، مدیریت و اثرات گردشگری پرداخته می شود. شناسایی جایگاه مقصدها بر اساس چرخۀ عمر مقصدهای گردشگری باتلر به وجود داده های آماری مختلف در یک دورۀ چند ساله از عمر توسعۀ گردشگری در مقصدها نیازمند است. اما با توجه به فقدان داده های آماری موثق و رسمی و همچنین وجود شاخص هایی برای شناسایی جایگاه مقصدها در هر مرحله از عمر مقصد طبق مدل چرخۀ عمر مقصد باتلر، در این تحقیق تلاش شده است تا به شیوهای کیفی (متکی به مصاحبه های انجام شده) به شناسایی جایگاه مقصد در مدل مذکور پرداخته شود.
جدول۱-۳- ویژگیها ومتغیرهای مقصدها طبق مدل چرخه حیات مقصد باتلر، استراتژی های مناسب، ترکیب و الویت آنها
باتلر | متغیرها | استراتژی های مناسب، ترکیب و الویت آنها | |||||||
گردشگر(تعداد، انگیزه، سازماندهی) | نسبت جمعیت گردشگران به جامعه محلی | رقابت، سهم و رشد بازار | مشارکت جامعۀ محلی(مشارکت پذیری) | سطح توسعۀ زیرساختها و تسهیلات | رفتارهای جامعۀ محلی | مدیریت | اثرات گردشگری | ||
اکتشاف | تعداد کم، انگیزۀ کسب تجارب جدید، گردشگران آگاه و فرهیخته، ماجراجو، علاقمند به آمیزش با جامعۀ محلی و طبیعت، آگاه به مسائل توسعه پایدار | بسیار کم | رقابت و سهم بازار پائین اما رشد سهم بازار زیاد | مشارکت برنامه ریزی شده نیست، بیشتر اهداف معنوی و غیر تجاری دنبال می شود. |