مادی و غیرمادی به دنبال حفظ محیط زیست است، در این پژوهش هدف، شناسایی مهمترین عوامل تاثیرگذار بر توسعه صنعت اکوتوریسم در یکی از شهرهای شمالی کشور، تنکابن میباشد. بر همین اساس با بهره گرفتن از ابزار مدیریت استراتژیک و با در نظر گرفتن پارادایم توسعه پایدار، به عوامل استراتژیک درونی و بیرونی  موثر بر توسعه پایدار طبیعت گردی توجه  شده است. از آنجایی که بخش شمالی ایران   و به طور خاص استان مازندران و شهرستان تنکابن به دلیل برخورداری از منابع طبیعی غنی، همواره مورد توجه گردشگران بوده است، در این پژوهش محقق با بهره گرفتن از منابع اطلاعاتی بسیار همانند اسناد و کتب، مصاحبه با متخصصان و بازدید میدانی، در پی یافتن راهکارهایی است که درآینده، صنعت گردشگری و به ویژه اکوتوریسم در منطقه مورد مطالعه به  بهترین شکل ممکن توسعه یابد.  در مرحله تجزیه تحلیل اطلاعات از ماتریس های ارزیابی عوامل درونی و ارزیابی عوامل برونی استفاده شده است. برای تشخیص بهترین نوع استراتژی برای توسعه اکوتوریسم پایدار در منطقه از ماتریس های داخلی و خارجی و سوات بهره گرفته و در نهایت برای انتخاب بهترین استراتژی از میان استراتژی های مناسب، از ماتریس برنامه ریزی استراژیک کمی استفاده شده است.  در نهایت به این نتیجه رسیدیم که برای کاهش و یا از بین بردن نقاط ضعف و تهدیدها و همچنین تقویت نقاط قوت و فرصت ها در شهر تنکابن، بهترین استراتژی برای توسعه پایدار در منطقه نوع ST  و به طور خاص تدوین و اجرای برنامه جامع مدیریت توسعه  اکوتوریسم می باشد. برای اجرایی ساختن هرچه بهتر این استراتژی نیز پیشنهاداتی ارائه شده است.
کلمات کلیدی:
اکوتوریسم، توسعه پایدار، ارزیابی استراتژیک، شهرستان تنکابن.
فهرست مطالب
عنوان                                                                                                            صفحه
مقدمه    . 1

 

فصل اول: کلیات تحقیقتشریح و بیان مساله . 3
 

اهمیت و ضرورت انجام پژوهش . 4
 

سابقه پژوهش ها و مطالعات انجام گرفته  سابقه پژوهش ها و مطالعات انجام گرفته داخلی 5
 

سابقه پژوهش ها و مطالعات انجام گرفته خارجی 6
 

اهداف اساسی از انجام پژوهش  هدف اصلی از انجام پژوهش 7
 

اهداف فرعی از انجام پژوهش .  7
 

پیش فرض های پژوهش  7
 

چارچوب تئوریک پژوهش . 7پرسش های پژوهش 10
 

فرضیه های پژوهش 10
 

روش انجام پژوهش . 10تعریف روش انجام پژوهش 10
 

تعریف جامعه آماری 11روش تعیین حجم نمونه 11
 

روش نمونه گیری 11
 

روش گردآوری اطلاعات  11منابع داده ها . 12
 

ابزار گردآوری داده ها . 12
 

روش سنجش روایی . 12
 

روش سنجش پایایی 12
 

روش تجزیه تحلیل داده ها . 12
 

فصل دوم: مبانی نظریرویکرد استراتژیک، اصول و اهداف آن 13تعریف رویکرد استراتژیک . 13
 

لزوم اجرای برنامه ریزی استراتژیک 16
 

اصول و مراحل رویکرد استراتژیک 16
 

رویکرد استراتژیک در برنامه ریزی و توسعه گردشگری 18پیوند گردشگری و توسعه پایدار . 18
 

اهداف و اصول توسعه پایدار گردشگری   19
 

رویکرد استراتژیک و توسعه پایدار  . 24
 

رویکرد استراتژیک به گردشگری  . 25
 

رویکرد استراتژیک در مدیریت اکوتوریسم . 27تعریف اکوتوریسم 27
 

اصول اکوتوریسم برمبنای توسعه پایدار . 29
 

رشد و توسعه اکوتوریسم و لزوم مدیریت آن 34
 

استفاده از ابزارهای استراتژیک در مدیریت اکوتوریسم . 35
 

فصل سوم: آشنایی با قلمرو مکانی و روش انجام پژوهشآشنایی با قلمرو مکانی . 37محیط طبیعی شهرستان تنکابن 37موقعیت جغرافیایی 37
 

ویژگی های اقلیمی 38
 

پوشش گیاهی 40
 

زندگی جانوری . 41
 

محیط انسانی شهرستان تنکابن 41تاریخچه سکونت 41
 

کلیات جمعیتی 42
 

فعالیت و کسب و کار 44
 

راه های ارتباطی . 45
 

منابع گردشگری . 47زیرساخت های گردشگری 47
 

جاذبه های گردشگری 50جاذبه های طبیعی  . 50
 

جاذبه های انسان ساخت و تاریخی  54
 

جاذبه ها و رویدادهای فرهنگی  . 56
 

روش شناسی . 59جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات . 59
 

تجزیه و تحلیل اطلاعات 60ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی . 61
 

ماتریس سوآت . 62
 

ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی . 62
 

فصل چهارم: تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات
4-1-  تجزیه و تحلیل عوامل درونزا  63
4-1-1- نقاط قوت . 64
4-1-2- نقاط ضعف  66
4-2- تجزیه تحلیل عوامل برونزا  . 68
4-2-1- فرصت ها  68
4-2-2- تهدیدها  71
4-3- ارزیابی عوامل درونی و بیرونی  . 73
4-4- تصمیم گیری با ماتریس QSPM  80

 

فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات
5-1-  خلاصه نتایج . 86
5-2- بحث و نتیجه گیری . 88
5-3- پیشنهادات برای تحقیقات آتی  . 90
5-4- جمع بندی  90

 

منابع و مآخذ . 91
 

چکیده انگلیسی . 96
مقدمه:
رشد فزاینده شهرنشینی و رویکرد به جغرافیای اوقات فراغت در دهه های اخیر سبب شده است که توجه به صنعت توریسم به عنوان بزرگترین ومتنوع ترین صنعت و نیز به عنوان هدفی قابل حصول در فرآیند توسعه پایدار،مورد توجه بسیاری از کشور ها قرار گیرد. اکوتوریسم به عنوان یکی از شاخه های این صنعت، جزء مهمترین فعالیت های اقتصادی در نقاط مختلف جهان می باشد. اکوتوریسم فرصت بسیار مناسبی را دراختیار بازدیدکنندگان قرار می دهد تا نسبت به اهمیت حفظ فرهنگ ها و چگونگی محافظت از طبیعت و جوامع بومی آگاه شوند.
تردیدی نیست که همه کشورهای جهان در رقابتی تنگاتنگ در پی بهره گیری از مزایای اقتصادی اجتماعی، فرهنگی و به ویژه دریافت سهم بیشتر از درآمد و بالا بردن سطح اشتغال ناشی از بهینه سازی این صنعت هستند. بی تردید مسایل مربوط به بهبود کیفیت که آینده  گردشگری در گرو آن است، در کانون پایداری  قرار دارد. بهبود کیفیت باید در تمام عرصه ها و ارکان و اجزاء تشکیل دهنده آن ارائه شود.
تا اواخر دهه 1970 ، گردشگری به عنوان فعالیتی طلایی و بدون دود (آلودگی) معرفی و هموار ه بر پیامدهای مطلوب و منافع به ویژه منافع اقتصادی آن تاکید می شد (چویی[1]،2003 :77).  از دهه 1980 یافته ها و گزارش های  تحقیقی متعدد، پیامدهای زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی نامطلوب گردشگری را مورد تایید قرار دادند . در  دهه مذکور پیامدهای زیست محیطی ناشی از گردشگری به تنها دغدغه محققان این حوزه مبدل شد(باتلر[2]، 1980: 5). در دهه 1990 در راستای پارادایم توسعه پایدار، رویکردهای سنتی توسعه گردشگری به چالش کشید  و با تاکید همزمان بر پیامدهای مطلوب و نامطلوب گردشگری، حرکت از گردشگری انبوه به سوی رویکرد توسعه پایدار گردشگری آغاز شد(جوراسکی و ویلیامز[3]، 1997: 3).  توسعه پایدار گردشگری یک جابجایی از رویکردهای سنتی اقتصاد نئوکلاسیک در زمینه توسعه گردشگری، به یک رویکرد کلی نگرتر (سیستمی تر) را نشان می دهد که در این رویکرد، نه تنها نیازهای بازار مورد توجه است بلکه نیا زهای جامعه و محیط زیست طبیعی نیز مورد توجه و تأکید قرار می گیرد( هاوکیس و ویلیامز[4]، 1993: v).  بنا به تعریف سازمان جهانی جهانگردی، توسعه پایدار گردشگری، فرآیندی است که با کیفیت زندگی میزبانان، تأمین تقاضای بازدیدکنندگان و به همان نسبت با حفاظت منابع محیط طبیعی و انسانی در ارتباط است.)هانتر و گیرین[5]، 1995: 22 (WTO, 1996 ; (قدمی.1387: 18).
یکی از چالش های روبروی افرادی که می خواستند تئوری توسعه پایدار و به دنبال آن توسعه پایدار گردشگری را برای اجرا ترجمه کنند، تعیین این بود که چه محدودیت هایی باید اعمال شود؟ چه کسی باید آن را تضمین کند؟ و آنها در چه سطحی باید تحقق یابند؟ (فریزن[6]، 1997: 22). در این راستا چندین چارچوب مفهومی مرتبط با موضوع پایداری معرفی شدند(WTO, 1996) و بسیاری از محققان گردشگری برای توسعه و بکارگیری مفاهیم، مدل ها، سیستم های پایش و شاخص های گردشگری پایدار، تلاش زیادی صورت داده اند که استفاده از ابزارهای برنامه ریزی استراتژیک هم از آن جمله است (قدمی. 1390: 65).
پژهش حاضر تلاشی است در جهت ارزیابی صنعت اکوتوریسم بر اساس معیارهای توسعه پایدار گردشگری در شهرستان تنکابن که با بهره گرفتن از ماتریس های مدیریت استراتژیک به نتیجه رسیده است. هدف شناسایی مولفه های استراتژیک  موثر بر توسعه اکوتوریسم و ارائه بهترین استراتژی برای بهبود آن در منطقه مورد مطالعه است. بر همین اساس با توجه به کاربردی بودن پژوهش به ترتیب در پنج فصل به عناوین کلیات تحقیق، مبانی نظری، قلمرو مکانی و روش شناسی پژوهش، تحلیل داده ها و آزمون فرضیات، نتایج و پیشنهادات پرداخته شده است.
فصل اول: کلیات تحقیق
 تشریح و بیان مسأله :
یکی از گام های اساسی در توسعه و پیشرفت هر منطقه ای،  استفاده بهینه از کلیه امکانات و منابع آن با مدیریت علمی و صحیح است. اکوتوریسم که یکی از بخش های اصلی در صنعت جهانگردی است، با توجه به وسعت کشور و تنوع گونه ها، امکان پذیر و سودآور خواهد بود. اصولا اکوتوریسم راهبردی است برای کنترل مناطق حفاظت شده. این نوع از گردشگری با هدف چندجانبه -یعنی حفاظت از محیط زیست، احترام به جوامع محلی و ارتقای مؤلفه های فرهنگی جوامع میزبان- سروکار داردکه این اهداف با مفهوم توسعه پایدار همخوانی دارند و شعار اصلی آن” سفر مسئولانه به مناطق طبیعی به منظور حفظ محیط زیست و بهبود اوضاع اقتصادی جوامع محلی” است (درام و مور. 1390). شهرستان تنکابن، دارای منابع طبیعی غنی و مناسب برای بازدید و گردش اکوتوریست ها می باشد اما در این میان دیده می شود از  اکوسیستم های این شهرستان درجهت توسعه بخش گردشگری استفاده چندانی نمی شود و یا به صورت درست بهره برداری نمی شود. اکوسیستم هایی از جمله دریا، رودخانه ،جنگل، کوه و. . طبق مشاهدات میدانی و آمار مربوط به ورود گردشگران طبیعت محور که توسط معاونت گردشگری استان مازندران در شهرستان تنکابن انتشار یافته است، تعداد گردشگرانی که بتوان آنها را اکوتوریست نامید، در مقایسه با پتانسیل های موجود در این شهرستان(منابع طبیعی غنی و مناسب برای تفرج) بسیار کم است. در واقع فقط بخش هایی از جنگل ها یا نوار ساحلی برای عموم گردشگران شناخته شده و بسیاری از مناطق بکر این شهرستان که برای اکوتوریست ها بسیار مناسب است، ناشناخته باقی مانده. حال مساله اصلی تحقیق این است که چگونه می توان منابع اکوتوریستی غنی این شهرستان را شناساند و توجه مسافران دوستدار طبیعت را از بخش های خاص شناخته شده به سوی منابع دیگر معطوف کرد تا از یک سو اثرات زیست محیطی حاصله به حداقل ممکن برسد و از سوی دیگر جوامع محلی، به عنوان مثال روستانشینان مناطق جنگلی، از فواید برگزاری تورهای طبیعت محور بهره مند شوند. از طرفی با توجه به اینکه در توسعه گردشگری، سریع ترین رشد در بخش اکوتوریسم بوده که بین 2.5 تا 7 درصد سریع تر از سایر بخش های توریسم توسعه یافته است(جوزی و دیگران. 1388: 71) و از آنجایی که صنعت گردشگری و به طور خاص، اکوتوریسم دارای پیچیدگی های بسیار میباشد که اجرای مدیریت علمی و کارا در آن با دشواری هایی همراه است، ارزیابی استراتژیک در وهله اول به مدیران و سایر ذینفعان کمک می نماید تا بدانند که اکوتوریسم در شهرستان تنکابن در چه جایگاهی است و در وهله دوم راهگشایی باشد برای اینکه بدانیم چگونه می توان اکوتوریسم را ارتقاء بخشید.
ارزیابی استراتژیک یکی از مهم ترین و اساسی ترین وظایف مدیران سازمان هاست که امروزه با توجه به وسعت و سرعت تحولات اقتصادی و اجتماعی و افزایش شدت رقابت ها، روز به روز بر اهمیت آن افزوده می شود. و تمامی مدیران برای بقاء سازمان هایشان ناگزیرند دیر یا زود به این مهم بپردازند. تاکنون پژوهش های بسیاری در بخش گردشگری در شهرستان تنکابن انجام شده است اما هیچ یک از این پژوهش ها به ارزیابی استراتژیک اکوتوریسم نپرداخته اند. و یا پژوهش های دیگری وجود دارد که ارزیابی استراتژیک گردشگری در شهرهای دیگر استان مازندران همچون فریدونکنار ، اختصاص یافته است.  می توان چنین نتیجه گرفت که پژوهش حاضر  میتواند کمک شایانی به توسعه اکوتورسم  شهرستان تنکابن بنماید.

 

اهمیت و ضرورت انجام پژوهش
اکوتوریسم ازمهم ترین فعالیت های اقتصادی در نقاط مختلف جهان به شمار می آید که فرصت بسیار مناسبی را در اختیار بازدیدکنندگان قرار می دهد تا از اهمیت حفظ فرهنگ ها و چگونگی محافظت از فرهنگ های محلی و طبیعت آگاهی یابند. شهرت اکوتوریسم در این است که ابزار مناسبی برای  محافظت از نواحی به شمار می آید (بدری و دیگران. 1390: 34).
توجه به یکی از بخش های گردشگری (اکوتوریسم) و ارزیابی استراتژیک آن در شهرستان تنکابن، نقش موثری در توسعه این منطقه و در نتیجه توسعه ملی و تنوع بخشی به اقتصاد ملی دارد. چراکه تنکابن همواره از جمله شهرهایی میباشد که مسافران بسیاری آن را برای سفر بر می گزینند. قابل ذکر است که طبق آمار های سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، طی سال های اخیر استان مازندران(شهرستان تنکابن در استان مازندارن قرار دارد) در رتبه های برتر از نظر میزان