حیاتبخش ادعیه مفاتیح در حیطه تعلیم و تربیت برای مقابله با چالشهای موجود نیازمند است، اما متأسفانه تحقیقات منسجم و هدفمندی در جهت دستیابی به این مهم وجود ندارد. این تحقیق در تلاش است تا با بررسی برخی ویژگیهای خدا، انسان، دنیا و مرگ در ادعیه مفاتیح، آموزههای تربیتی مربوط به هرکدام را استخراج نماید تا افقی تازه به سوی محقّقین تربیت اسلامی گشوده گردد. در این تحقیق از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. به این طریق که اطّلاعات از طریق کتابخانه جمعآوری گردیده، و پردازش آنها بوسیله استدلال و استنتاج انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می دهند که متن ادعیه مفاتیح سرشار از معارفی است که در صدد شناساندن خدا، انسان، دنیا و مرگ به خوانندگان است. بدست آوردن بینش دربارۀ ویژگیهای این مبانی، آموزههای تربیتی ذیقیمتی را به نظام آموزش و پرورش اسلامی ارائه خواهد داد.
واژگان کلیدی: آموزه، ادعیه، مفاتیح، خدا، انسان، دنیا و مرگ.
فهرست مطالب:
فصل اول: طرح مسئله
مقدّمه 1
بیان مسئله 7
هدفهای تحقیق 11
اهمّیّت و ضرورت انجام تحقیق 12
سؤالهای تحقیق 14
تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالات تحقیق . 14
الف- تربیت 14
ب- آموزههای تربیتی 15
ج- مفاتیح الجنان 15
د- دعا . 16
پیشینه نظری و تجربی 16
الف- پیشینه نظری 16
پیشینه تجربی . 20
ب- چکیده تحقیقات انجام شده در ایران . 20
ج- چکیده تحقیقات انجام شده در خارج از ایران . 22
روش اجرای تحقیق . 22
الف- نوع تحقیق بر اساس طرح تحقیق و اهداف آن . 22
ب- ابزار و روش جمع آوری داده ها 23
ج- منابع اطلاعاتی 23
د- روش تجزیه و تحلیل داده ها یا اطلاعات . 23
فصل دوم: مبانی خداشناسی در مفاتیح و آموزه های تربیتی آن
مقدّمه . 24
خداوند، مهربان است. . 26
آموزههای تربیتی 40
خداوند، حکیم است. 56
آموزههای تربیتی 60
خداوند، پوشاننده خطاست. . 77
آموزههای تربیتی 79
خداوند، هدایت کننده است. . 86
هدایت عمومی یا تکوینی . 86
هدایت تشریعی 86
هدایت توفیقی 86
هدایت در آخرت به سوی بهشت و وصول به مطلوب . 86
آموزههای تربیتی 88
فصل سوم: مبانی انسان شناسی در مفاتیح و آموزههای تربیتی آن
مقدّمه 91
انسان، حریص است. . 94
آموزههای تربیتی . 102
انسان، ممکن الخطاست. 111
آموزههای تربیتی 119
انسان، ضعیف است. . 121
آموزههای تربیتی 122
فصل چهارم: مبانی دنیا شناسی در مفاتیح و آموزههای تربیتی آن
مقدّمه . 125
دنیا، آفریدۀ خداست. 128
آموزههای تربیتی 141
دنیا، فریبکار است. . 147
آموزههای تربیتی . 149
دنیا، زودگذر است. . 154
آموزههای تربیتی 159
دنیا، محل سختیهاست. 164
آموزههای تربیتی 170
فصل پنجم: مبانی مرگ شناسی در مفاتیح و آموزه های تربیتی آن
مقدّمه . 174
مرگ، حقیقت است. 177
آموزههای تربیتی . 184
نحوۀ مرگ، عین نحوۀ زندگی است. 189
آموزههای تربیتی 195
فصل ششم: نتیجهگیری 198
محدودیّتهای محقّق . 201
محدودیتّهای تحقیق 202
پیشنهادات . 202
فهرست منابع . 203
منابع فارسی . 203
منابع عربی . 213
فصل اول
طرح مسئله
مقدّمه:
«هم دعـــــــا از تو اجابت هــم ز تو ایمــنی از تو مهـــــابت هــم ز تو
جز تو پیش کی بر آرد بنده دســـت هم دعا و هم اجابت از تـــوسـت»
(مولوی، 1388)
انسان در اعماق وجود خویش در می یابد که نیازمند تضرّع و ناله به سوی قدرتی نامتناهی است تا به زبان فطرت خود، خالق خویش را بخواند و نیاز خود را به سوی بی نیاز مطلق بیاورد و از او استمداد طلبد. خلجی مترجم صحیفه سجّادیه (1380) در این باره میگوید: «دعا، به معنای خواندن خداوند و خواستن از او، یکی از امور قطعی و دستورهای حتمی در ادیان توحیدی است» (ص 14). امام سجّاد علیه السلام (1380) می فرمایند: «و باز فرمودی: «مرا بخوانید شما را پاسخ میگویم، آنان که از بندگی من سر برتابند، خوار به دوزخ درآیند»[1]. پس خواندن خود را عبادت، و ترکَش را کبرورزی نامیدی، و بر ترک آن به درآمدن به دوزخ، همراه با خواری تهدید کردی» (دعای 45 صحیفه سجادیه). «فَإِنَّکَ أَمَرْتَنِی بِالدُّعَاءِ وَ تَکَفَّلْتَ لِی بِالْإِجَابَهِ، زیرا تو خود دستور دعایم دادی و اجابت آن را نیز برایم به عهده گرفتی » (اعمال مخصوص شب اول ماه رمضان، ص779).
در آیه شریفه 60 سوره مبارکه مؤمن (غافر) در قسمت اوّل خداوند انسان را دعوت به دعا می نماید و در ادامه می فرماید کسانی که از «عبادت» من سر برتابند.؛ از این آیه میتوان استدلال نمود که مغز و جان عبادت و پرستش، دعاست.[2] یعنی کسی که عزم رسیدن به هدف اصلی آفرینش خود «عبودیت» را دارد، «دعا» از مهمترین و بلکه تنها راه «عبد شدن» است. دعا اکسیری گرانبها در اعماق جان آدمی است که با فطرت او سرشته گردیده است. «انسان دعایی غریزی و درخواستی فطری دارد که با زبان فطرتش از پروردگارش حاجت می خواهد» (موسوی همدانی، 1387 الف، ص 47). فقر ذاتی انسان، او را به دعا وا می دارد و بهترین دلیل بر عرضه حاجت به سوی وجود مطلق، همان احساس عجز و ناتوانی در برابر قدرت کامل است.
دعا، هم یک نیاز ذاتی است و هم راهی برای برآورده شدن نیازها، و هم طریقی برای محو فلاکتهاست. دعای غریزی و فطری را همه موجودات عالم فریاد می کنند: «یَسْأَلُهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأنٍ[3]» (رحمن: 29)؛ «همه کسانی که در آسمانها و زمینند از او درخواست میکنند، و او همه روزه مشغول کاری نو است» (تفسیر المیزان، ج19، ص154) و انسان که اشرف مخلوقات است به نحو برتر، دعا را با زبان فطرت خود بیان می نماید و به حضرت باریتعالی عرض حاجت می کند: «اللّهم . فَإِلَیْکَ عَجَّتِ الْأَصْوَاتُ بِصُنُوفِ اللُّغَات، خدایا . صداها با انواع مختلف لغاتشان (و هر کس به زبانی ناله اش) بسوی تو بلند است» (دعای عرفه،ص875). خداوند اجابت دعا را بیقید و شرط قرار داده (بقره: 186) به شرط آنکه دعا، دعای حقیقی باشد و دعا کننده از زبان فطرت خود ـ که هیچگاه دروغ نمی گوید ـ دعا کند. ارکان اصلی دعا از نظر علامه طباطبایی (ره) (1387الف) اخلاص در دعا، مطابقت قلب و زبان، بریدگی از اسباب ظاهری و توسّل به خدای تعالی است و آدابی از قبیل خوف و طمع، رغبت و رهبت، خشوع و تضرّع، اصرار، ذکر، عمل صالح، ایمان و ادب حضور باعث می شودکه دعا، نیایش حقیقی شود و بی قید و شرط به استجابت برسد و این آداب و مقدمات وسایلی برای پرورش و تربیت روح انسان است. دعا به صورت دعای فطری و دعای زبانی صورت می گیرد. دعای فطری نیازی به تعلیم ندارد؛ چون پروردگار عالم آن را با سرشت آدمی تنیده است. «زبان دعا زبان مشترک آدمیان است و منشأ فطری دارد و می تواند محور وحدت انسان ها و بستر گفتگوی تمدنها و ادیان قرار گیرد» (سلمانپور، 1384، ص 38). هر انسانی نیز، می تواند به هر زبان و لهجه ای و با هر محتوایی که مطابق با دعای فطری اوست، به زبان، «دعا» گوید.
ائمه طاهرین علیهم السلام به عنوان انسان هایی که به کمال رسیده اند، در این زمینه دعاهایی را به انسان ها تعلیم فرمودند که نه تنها با زبان غریزه آنها همنواست، بلکه متون آموزشی متقنی را برای انسان به ارمغان آورده اند. « نکته بارزی که با کمی تدبّر در ادعیه اسلامی موجود در کتب دعا . جلوه می کند این است که دعاهای ائمه علیهم السلام تنها دعا نیست بل متن درس اسلامشناسی است، متن درس برای عقاید اسلامی، احکام، اخلاق و درس زندگی و آداب معاشرت، آداب جهاد و . می باشد و چه نیکو درسهایی که معلمان آنها ائمه سلام الله علیهم اجمعین باشد» (برازش، 1368، ص48). با توجه به نکات ذکر شده ـ که «الدّعاءُ مُخُّ العِبادهِ» (مجلسی،1404ق ب، ص 300) « دعا مغز و جان عبادت است» (غفاری ساروی، 1375، ص334) ـ و اینکه هدف نهایی آفرینش انسان «عبودیت» (باقری، 1387) و «هدایت متربی به سیر الی الله و قرب به خداست» (صاحبدل، 1388)؛ و با توجه به اینکه ائمه اطهار علیهم السلام منابع اصیلی از معارف الهی را به انسان تعلیم فرموده اند، پس می توان اینگونه نتیجهگیری کرد که بررسی ادعیه ائمه اطهار علیهم السلام و تعمّق در آن، می تواند نکات ظریف و دقیقی را در طریق تربیت انسان و «عبودیت» به بشر تعلیم دهد.
در فرهنگ تشیع، اهمیت بسیار به مسئله نیایش داده شده است و شرط لازم و ضروری رسیدن به کمال واقعی انسان، دعا معرفی شده است (کلباسی، 1362). از سوی دیگر رسیدن به کمال مطلوب انسانیت، جز با پرورش قوای فطری و درونی او امکانپذیر نخواهد بود و «عبودیت» جز از راه «تربیت» میسّر نمی شود. از همه اینها این نتیجه را می توان اخذ نمود که از مضامین ادعیه در جهت تربیت انسان سود بسیاری می توان جُست و تعمّق در ادعیه باعث دریافت معارف ارزشمندی در باب تربیت خواهد گردید.
در طول تاریخ، انسان به عنوان موجودی دارای اندیشه، همواره در پی کشف مجهولات ذهنی خود بوده است. او در ورای زندگی مادی خویش، با سؤالاتی روبرو می شود که پاسخ به آنها برای او حیاتی به نظر می رسد. پاسخ صحیح به سؤالات ذهن او، باعث ترجیح و تعیین گزینه های خاص در زندگی و جهتگیری او در مسیری معین می گردد. موجود چند ساحتی «انسان» برای پرورش ابعاد گوناگون وجود خود نظیر جسم، عقل، عاطفه، اخلاق، معنویت و . باید چارچوبی در ذهن خود بسازد و از فلسفه ای پیروی نماید. «می توان فلسفه را نوعی دانش جامع و ژرف قلمداد کرد که آدمی می تواند نسبت به اشیا و امور و نحوه انجام کارها به دست آورد، به طوری که اینچنین دانشی می تواند سبب گردد انسان امور عالم را آنگونه که هستند ببیند و کارها را آن گونه که باید انجام دهد» (علوی، 1386، ص 17). نگاه جامع و ژرف به همه جوانب زندگی سبب می شود که بصیرتی در فرد ایجاد گردد و کارها را آنگونه که باید، انجام بدهد. در قرآن کریم، خداوند متعال به کَرّات انسان را به فیلسوفانه نگریستن دعوت می نماید (نساء: 86) و از پیروی کورکورانه از روشها منع می نماید (مائده: 104). مفاتیح الجنان تألیفی از ادعیه و زیارات منقول از ائمهاطهار علیهم السلام می باشد که معارف زلال وحی را به نسل امروز منتقل می نماید. در صورتی که «تدبّر» به جای سطحی نگریستن به ادعیه و زیارات قرار گیرد، مسلمین به گنجی عظیم دست خواهند یافت که هر چه بیشتر استخراج گردد، معادن جدیدتری کشف خواهد شد.
شریعتی (1387) یکی از عناصری که دعای اسلامی را تشکیل می دهند را عنصر فکری میداند: «عنصر فکری یعنی این که تمام متن دعای اسلامی از اول تا آخر . درباره خداشناسی، انسان شناسی، اصول اخلاقی و اصول اجتماعی و حقوق افراد نسبت به هم و طبقات نسبت به هم و بیان ایدهآل های بشری و همچنین بیان ترس و گریز از خطرها و پستی های اجتماعی و فردی و اخلاقی است» (ص83).
قرآن و اهل بیت دو ثقل مهم دین الهی اسلام می باشند که هر کدام با دیگری تفسیر می گردد و هر دو با هم اصول اعتقادی و عملی انسان را ترسیم می نمایند و غفلت
