شواهد بسیاری وجود دارند تا نشان دهند توانایی کودکان پیش دبستانی برای فهم مشکلات پیچیده می‌تواند توسط رویکردهای ویژه ای( از قبیل: فراهم نمودن مثالهایی واقعی و استفاده کمتر از پرسش‌های با پاسخ ) افزایش یابد. از طریق استفاده از بازی، تغییر شناختی می‌تواند به طور غیر مستقیم به کودکان منتقل شود. توانایی درمانگر برای انعطاف پذیر بودن، کاهش انتظار برای مکالمات کلامی، و تکیه و اعتماد بیشتر به راه های تجربی می ­تواند به طور معناداری در موفقیت این رویکرد­ درمانی سهیم باشد( نل، ۱۹۹۸).

با اعتقاد بر این موضوع بازی درمانی شناختی-رفتاری، با ترکیب اقدامات شناختی و رفتاری در یک الگوی بازی درمانی ایجاد شده، توسط نل( ۱۹۹۵) به ادبیات روان درمانی معرفی شد(مارک­ای، ۱۹۹۸). بازی درمانی شناختی رفتاری یک درمان نفوذ پذیر توسعه یافته است که بر قابلیت انعطاف کودکان کوچکتر تکیه می­ کند، انتظار برای بیانات شفاهی با کودکان را کاهش داده و اعتماد به رویکرد تجربی را افزوده است. بازی درمانی شناختی رفتاری اقتباس نسبتا منحصر به فردی از درمان شناختی-رفتاری ویژه بزرگسالان است که برای کودکان پیش دبستانی و سال­های اول مقطع دبستانی توسعه یافته است. پیش از آغاز آن، بیشتر تکنیک های بازی ردمانی یا مبتنی بر تئوری‌های روان پویشی یا درمانجو محور بودند. با هر دو دیدگاه نظری پیشین، بازی درمانی ساختار نیافته و توسط کودک هدایت می شد. بازی درمانی شناختی-رفتاری یک دیدگاه نظری جدید در روان درمانی کودک فراهم می‌کند، که در آن­ها مهم ترین تفاوت‌ها بین این نوع بازی درمانی و بازی درمانی های دیگر شامل ساختار آن، اجرا روانی-تربیتی، و دیدگاه های معطوف بر هدف و مشارکتی می‌باشد فیعنی، هم توسط کودک و هم درمانگر هدایت می شود( نل، ۲۰۰۶). چارچوب نظری این درمان شناختی مبتنی بر مدل شناختی اختلالات هیجانی است. این مدل بر پایه­ تعامل شناخت، هیجانات و رفتار قرار دارد. رفتار آشفته بیانگر تفکر غیر منطقی است و درمان بر اساس تغییر شناختی است. در زمان کار با کودکان با بهره گرفتن از این مدل، مداخلات متمرکزند بر کمک به کودک برای فرمول بندی تفکراتی که باید با موقعیتشان سازگار شوند، نه این کودک را وادار کند همانند یک بزرگسال بیاندیشد.(امجدی فر، ۱۳۸۵). بازی درمانی شناختی- رفتاری به طور شاخص یک مدل سازی ترکیبی از مهارت‌های مقابله ای سازگارانه است. در طول استفاده از بازی، تغییر شناختی به طور غیرمستقیم مورد مکالمه قرار می‌گیرد و بیشتر رفتارهای سازگارانه به کودکان معرفی می شود. این طرح برای استفاده با بسیاری از مداخلات شناختی و رفتاری ویژه فراهم آمده است. در ترکیب های این نوع بازی، نتیجه کلی و پیشگیری از عود، از ویژگی های مهم به شمار می­روند. با اصلاحات و تغییرات جزئی بسیاری از اصول درمان شناختی همانند آنجه برای استفاده با بزرگسالان طراحی شده برای بچه های کوچکتر هم قابل استفاده است( نل، ۱۹۹۸).

نل( ۱۹۹۸) معتقد است درمان های شناختی-رفتاری برای کودکان و بزرگسالان از دو جهت”ارزیابی” و “مداخله” باهم متفاوتند:

۱-ارزیابی: همانند تمامی رویکردهای درمانی، اولین تکلیفی که توجه درمانگر را به خود جلب می‌کند “ارزیابی” است. اساسا ارزیابی در بازی درمانی شناختی-رفتاری متفاوت از سایر ارزیابی های بالینی کودک نیست. باید بررسی شود که کجا کودک در مسیر رشد نرمال و کجا رشد نرمال به انحراف کشیده می شود. اما تعیین انحرافات، کمبودها و نواقص شناختی در کودکان نسبت به بزرگسالان دشوارتر است و در این خصوص توجه به حساسیت مراحل و فرآیندهای رشدی نکته ای بسیار ظریف است. توانایی کودک برای انتقال آشفتگی و پریشانی­اش با مصاحبه­ی مستقیم با او مشخص نمی شود، اما از طریق یک مصاحبه والدینی، مشاهده رفتار کودک، آشکارسازی غیر مستقیم احساسات در طول بازی مشخص می­گردد.

تفاوت دیگر در ارزیابی کودکان، نیاز به جمع‌ آوری اطلاعات از منابع متعدد است. از یک دیدگاه شناختی چه برای کودکان و چه برای بزرگسالان به تعیین خود بیانگری ها، اسنادها، باورها ‌و فرضیات شخصی تأکید زیادی دارد. این اطلاعات در خصوص بزرگسالان با استفاده مستقیم از مصاحبه، خودبازنگری، خودسنجی و تکنیک های نمونه برداری و یادداشت افکار به دست می ­آید. درمورد کودکان اطلاعات مشابه به صورت اندکی استنباطی تر، از طریق مشاهده و گزارش والدین و مصاحبه با بزرگسالانی که در تعامل نزدیک با کودک هستند، ارزیابی بازی، آزمون های روان شناختی سنتی، و آزمون­های خلق شده توسط درمانگر جمع ­آوری می شود.

۲- مداخله: ارزیابی، با معرفی مداخلات طراحی شده برای افزایش قابلیت های رفتاری، اصلاح شناخت­های ناسازگارانه، و فراگیر نمودن انواع سازگارانه­ی شناخت ها دنبال می­ شود. در این بخش مداخلات درمان شناختی-رفتاری باید همانند تکنیک­های ارزیابی برای بازی درمانی شناختی-رفتاری در کودکان تعدیل یابند. با این حال برقراری هماهنگی بین سطح رشدی کودک و پیچیدگی مداخله های مورد نظر بسیار دشوار است و توانمندی های کودک باید در نظرگرفته شوند. بر همین اساس بازی درمانی شناختی-رفتاری بر استفاده­ تکلیف های زبانی پیچیده تأکید نمی کند.

بازی درمانی شناختی-رفتاری برای درمان کودکان دارای اختلالات هیجانی، کوتاه مدت، محدود به زمان، دارای ساخت رهنمودی، مشکل مدار و وابسته به رابطه درمانی بی عیب و نقص است. در این رویکرد هر دو روش استقرایی و سقراطی حائز اهمیت هستند و استفاده از فعالیت های بازی به عنوان وسیله­ ارتباطی بین درمانگر و کودک استوار است. بازی درمانی شناختی-رفتاری به سایر بازی درمانی ها شبیه است اما ازنظر فلسفه­ی مربوطه به تشکیل اهداف وانتخاب مواد و فعالیت های بازی و کاربرد درمان به منظور آموزش و بهره گیری از تحسین و تفسیر با سایرین فرق دارد. و در حکم مداخله­ فعالی است که درمانگر و کودک جهت تشکیل اهداف و انتخاب مواد و فعالیت های بازی با هم کار ‌می‌کنند( نل، ۱۹۹۸).

پژوهش های بسیاری نیز به رابطه مثبت میان باورهای خودکار آمدی و پیشرفت تحصیلی اشاره داشته اند (لایننبرینک و پنتریچ ،۲۰۰۳) در اکثر این پژوهش­ها معمولاً این ارتباط به گونه ای است که باورهای خودکار آمدی به عنوان متغیر میانجی اثرات متغیرهای چون تجارب گذشته، توانایی شناختی و حبس و دیگر باورهای خود را بر متغیر پیشرفت تحصیلی اعمال می‌کردند. یافته های یک فراتحلیل نیز روابط باورهای خود کار آمدی و پیشرفت تحصیلی را به طور متوسط در حدّ ۳۸/۰=۲ نشان می‌دهد (مولتون ،۱۹۹۱) یکی دیگر از عوامل مؤثر بر یادگیری خود نظم بخش ، سودمندی ادراک شده است که عبارت است از میزان ارزش و اهمیتی که دانش آموزان برای انجام وظایف کلاسی در راستای رسیدن به اهداف شخصی قایل هستند (میلر و بریکمن، ۲۰۰۴). مدل میلر و بریکمن (۲۰۰۴) یک ترکیب خطی از کار، روی انگیزش آینده محور با نظریه شناختی اجتماعی بندورا است که توضیح می‌دهد چگونه اهداف شخصی ارزشمند آینده افراد منجر به ایجاد نظامی از اهداف جزئی می شود که دستیابی به اهداف آینده را تسهیل می‌کنند.روشن سازی و گسترش این اهداف به افراد کمک می‌کند که تشخیص دهند کدامیک از انتخاب هایی که در محیط اطراف با آن مواجه می‌شوند، می‌تواند ابزاری برای رسیدن به اهداف شخصی ارزشمند آتی آن ها باشد . میلر و بریکمن (۲۰۰۴) اشاره به تاثیر مثبت ادراک وظایف جاری کلاس به صورت سودمندی بر یادگیری خود نظم بخش می‌کنند. در یکسری از مطالعات نیز (میلر ، ۲۰۰۵) دریافتند که ادراک سودمندی ، حتی زمانی که اهداف تبحری و توانایی ادراک شده کنترل می‌شوند ، یک پیش‌بینی کننده مهم خودنظم بخشی و استفاده از راهبردهای شناختی عمیق است. سودمندی ادراک شده توانایی پیش‌بینی پیامد های طولانی مدت فعالیت های جاری است . به عبارتی سودمندی ادراک شده شناخت فرد از سودمندی رفتار حاضر او برای تحقیق اهداف ارزشمند آینده است . دانش آموزان با ادراک مثبت از سودمندی کلاس برای تحقق اهداف آینده خود بیشتر از سایرین در تکالیف مدرسه برانگیخته می‌شوند، راهبردهای یادگیری موثرتری به کار می‌برند، سخت کوش تر هستند و عملکرد بهتری در مدرسه دارند.(فالت، اندریسنو لنز،۲۰۰۴)

سودمندی ادراک شده توانایی پیش‌بینی پیامد های طولانی مدت فعالیت های جاری است . به عبارتی سودمندی ادراک شده شناخت فرد از سودمندی رفتار حاضر او برای تحقیق اهداف ارزشمند آینده است . دانش آموزان با ادراک مثبت از سودمندی کلاس برای تحقق اهداف آینده خود بیشتر از سایرین در تکالیف مدرسه برانگیخته می‌شوند، راهبردهای یادگیری موثرتری به کار می‌برند، سخت کوش تر هستند و عملکرد بهتری در مدرسه دارند.(فالت، اندریسنو لنز،۲۰۰۴)

۲-۱-۱۸-نظریه های خودکارآمدی

شواهد تجربی متعددی نشان داده‌اند که مفهوم خودکارآمدی ، در پیش‌بینی و تعیین الگو های رفتاری

افراد دربافت های مختلف، مؤثر می‌باشد (زاژاکووا، لینچ و اسپنشاد،۲۰۰۵؛گری ،۲۰۰۶). در نظریه های شناختی بندورا (۱۹۸۶) فرض می شود که خودکارآمدی ، در تعیین فعالیت هایی که افراد تعقیب می‌کنند، میزان تلاشی که آن ها برای تعقیب فعالیت­ها به کار می گیرند و سطوح متمایز مقاومت افراد در مواجهه با موانع احتمالی ، مهم می‌باشد (گری، ۲۰۰۶). مرور دقیق پیشینه پژوهش نشان می‌دهد که از مفهوم خودکار آمدی ، به طور وسیعی ، در قلمروهای مطالعاتی مختلف استفاده شده است(پری ،دِوین،دافی و ونسی، ۲۰۰۷). برای مثال ، نتایج برخی از مطالعات تأکید کرده‌اند که در زمینه‌های تحصیلی ، بین ۱۱ تا ۱۴ در صد تغییر پذیری نمرات پیشرفت تحصیلی ، از طریق باورهای خودکار آمدی تحصیلی تبیین می شود (کان و ناتا، ۲۰۰۱)

باورهای خود کارآمدی تحصیلی بیانگر اطمینان فرد به توانایی خود در انجام موفقیت آمیز تکالیف تحصیلی، در یک طراز مشخص، می‌باشد (شانک ،۱۹۹۱؛بانگ و اسکالویک، ۲۰۰۳). محققان مختلف ، به منظور بررسی مفهوم خودکارآمدی ، ابزارهای متفاوتی را گسترش داده‌اند. در یک سطح کاملاً ویژه از اندازه گیری تحصیلی ، یک درس خاص یا محتوای درسی ویژه را اندازه گیری می‌کنند. برای مثال ، مقیاس های خودکار آمدی کلامی و ریاضی (زیمرمن و مارتینز-پونس،۱۹۹۰) جزو آن دسته از مقیاس هایی هستند که دانش وابسته به محتوای یک درس خاص را اندازه گیری می‌کنند.

زاژاکووا (۲۰۰۵) پرسشنامه خودکارآمدی را با الگوگیری از مقیاس میلدستون (لنت و همکاران،۱۹۸۶) و فهرست خودکارآمدی کالج (سولبرگو همکاران،۱۹۹۳) توسعه داده ­اند. ‌بنابرین‏، نتایج مربوط به ساختار عاملی و ویژگی های روان سنجی پرسشنامه خودکارآمدی ، اولین بار به وسیله زاژاکووا و همکاران (۲۰۰۵) گزارش شد. در پژوهش زاژاکووا و دیگران(۲۰۰۵)، نتایج تحلیل مؤلفه‌ های اصلی با بهره گرفتن از چرخش ابلیمین نشان داد که از چهار عامل اطمینان به توانایی خود در انجام موفقیت آمیز تحصیلی در دانشگاه ، اطمینان به توانایی خود در تعامل با دیگران و اطمینان به توانایی خود در مدیریت موفقیت امیز کار ، خانواده و دانشگاه تشکیل شده است . شاخص های بر ارزش تحلیل عامل تاییدی ، وجود عوامل چهارگانه را تأیید کرد. همبستگی منفی و معنادار بین نمرات متغیرهای خودکارآمدی و استرس فردی روایی همگرای را تأیید کرد. در نهایت ، ضریب آلفای کرانباخ عامل خودکارآمدی مبین پایایی بالا مقیاس بود.

۲-۱-۱۹-عوامل مؤثر بر خودکارآمدی

تحقیقات جدید پیرامون عوامل فردی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان به متغیرهایی مانند رویکردهای یادگیری ، جهت­گیری هدف ، خودکار آمدی ، خود تنظیمی، راهبردهای یادگیری و فراشناخت را شامل می‌شوند و ‌در مورد عوامل محیطی از مهمترین عوامل متغیرهایی چون خودکارآمدی افراد ، رضایت شغلی آن ها و سایر عوامل می‌باشد.(بوهل ، ۲۰۰۳)

مذهب و شادکامی

آیا آنچنان که فروید ( ۱۹۶۴/۱۹۲۸ ، به نقل از قمرانی ، ۱۳۸۹ ) مطرح کرده بود ، مذهب ( از طریق ایجاد نوروز وسواس ) خورنده شادکامی است یا با شادی همبسته است؟ به طور کلی ، مذهبی بودن فعال با چندین ملاک بهداشت روانی همبسته است . اولا مشخص شده است کسانی که به طور فعال مذهبی هستند ، نسبت به افراد غیر مذهبی ، علاوه بر اینکه کمتر دخانیات استعمال می‌کنند ، مشروبات کمتری می نوشند و حتی از لحاظ جسمی سالم ترند و زندگی طولانی تری دارند . وین هوون (۱۹۹۴) زمینه یابی های انجام شده در سراسر جهان را بررسی کرده و نشان داده است که تاثیر مذهب بر سلامت در زمینه یابی های انجام شده در آمریکا قویتر از زمینه یابی های اروپایی است و اینکه این تاثیر برای افراد مسن تر ، سیاه پوستان ، زنان و پروستان ها بیشتر بوده است . پولنر^[۹۱] ( ۱۹۸۹ به نقل از آرجیل ، ترجمه انارکی و همکاران ، ۱۳۸۲ ) دریافت که حمایت اجتماعی ثابت ، احساس نزدیک بودن به خداوند و داشتن تصویری دوستانه از خداوند با شادی ارتباط دارد . عامل دیگری نیز ممکن است وجود داشته باشد آن عبارت است از ایمان استوار .

پارک^[۹۲] و همکاران ( ۱۹۹۰ به نقل از آرجیل ، ترجمه انارکی و همکاران ، ۱۳۸۲ ) دریافتند که دانشجویانی که از لحاظ مذهبی درونی در سطح بالایی بودند . سپس از وقایع منفی زندگی ، احساس افسردگی ، اضطراب یا کاهش عزت نفس نمی کردند . کرک پاتریک^[۹۳] ( ۱۹۹۲ به نقل از آرجیل ، ترجمه انارکی و همکاران ، ۱۳۸۲ ) اظهار داشته است که رابطه با خداوند از طریق نیایش ، دعاهای خصوصی و تجارب مذهبی را می توان به همان صورت رابطه با انسان‌ها ، تجربه کرد و به همان مزایای مشابه دست یافت . از میزان دعاهای شخصی به عنوان قوی ترین پیش‌بینی کننده سلامتی نام برده شده است . مایرز (۲۰۰۰) معتقد است ، از آنجا که فرد با ایمان دارای ارتباطات و اعتقادات معنوی کمتر است احساس رها شدگی ، پوچی و تنهایی نمی کند . لذا شادی بیشتری را تجربه می‌کند. لوئیس، مالتبی، و دی^[۹۴] (۲۰۰۵) در تبین کار کردهای مذهبی به مواردی از جمله احساس اتصال با معبودی بسیار قدرتمند و مقدس ، عشق ، برابری و احساس در جمع بودن اشاره می‌کنند . مایرز (۲۰۰۰) در مطالعه ای که در آمریکای شمالی انجام داد بین شادکامی و پرداختن به فعالیت‌های دینی همبستگی متوسط به دست آورده است . کوهن^[۹۵] (۲۰۰۲) طی مطالعه ای ‌به این نتیجه رسید که سازگاری مذهبی ، حمایت اجتماعی ، هویت اجتماعی ، اعمال مذهبی و باورهای مذهبی با شادکامی همبستگی مثبت دارند . برنا و سواری (۱۳۸۷) دریافتند که بین نگرشهای مذهبی ، سلامت روانی ، رضایت از زندگی و عزت نفس با احساس شادکامی در بین دانشجویان همبستگی مثبت معنی داری وجود دارد . آزموده و شهیدی و دانش (۱۳۸۶) طی مطالعه ای دریافتند که افراد دارای جهت گیری‌های مذهبی درونی نسبت به افراد دارای جهت گیری مذهبی بیرونی از سرسختی و شادکامی بیشتری برخوردار بودند . همچنین بین جهت گیری مذهبی درونی و بیرونی و سرسختی و مؤلفه های آن تعهد ، مهارت مبارزه جویی و شادکامی رابطه وجود دارد . صحرائیان ، غلامی و امیدوار (۱۳۹۰) در بررسی خود نشان دادند که بین شادکامی و نگرش مذهبی رابطه معنی داری وجود دارد . هادیانفر (۱۳۸۴) اظهار داشته که اقامه نمازهای واجب پیش‌بینی کننده نیرومندی برای احساس بهزیستی است . همچنین انتخاب همسر مذهبی ، انتخاب دوست مذهبی ، پرداخت وجوهات شرعی و تشویق دیگران به مذهبی بودن و بررسی درباره دین پیش‌بینی کننده های خوبی برای احساس ذهنی بهزیستی هستند . سلیگمن^[۹۶](۲۰۰۲) نیز معتقد است که به سه دلیل در افزایش سطح بهزیستی انسان اهمیت دارد . نخست اینکه مذهب ارائه کننده یک نظام منسجم اعتقادی است که به انسان این امکان را می‌دهد تا برای زندگی به جستجوی معنی بپردازد و برای آینده امید بیابد . دوم اینکه نظام های اعتقادی مذهبی کمک می‌کنند تا فرد دلیل قابل قبول و دست کم آرامش بخشی را برای توجیه ناکامی ها ، شکست ها و مصائب زندگی خود بیابد . سوم اینکه افرادی که واقعا مذهبی هستند و عنصر معنویت در اعتقادات آن ها نیرومند است ، گرایش کمتری نسبت به انحرافات دارند و رفتارهای نیکو و جامعه پسند و انسان دوستانه بیشتری انجام می‌دهند ، ( وست^[۹۷] ؛ ترجمه : شهیدی و شیر افکن ، ۱۳۸۷ ) .

پس جای تعجب نیست که میزان شادی گزارش شده توسط افراد مذهبی بیشتر از افراد غیر مذهبی باشد . یکی از اجزای معنویت که در افزایش میزان شادی نقش به سزایی ایفا می‌کند ، بخشایش است که در آموزه های مذهبی نیز به آن توجه ویژه شده است . پژوهش ها نشان می‌دهد که بخشایش ، از خشم که یکی از عوامل عمده در ایجاد ناشادی است پیشگیری می‌کند . اگر به موقع و به طور صحیح انجام شود باعث حل شدن احساساتی مانند درد و سوگ ، شرم و نفرت می شود ، ( وست ؛ ترجمه : شهیدی و شیر افکن ، ۱۳۸۷ ) .

فرهنگ و شادکامی:

پژوهش ها اخیر اجتماعی بین‌المللی تفاوت های زیادی در متوسط شادمانی و رضایت ملیت های مختلف را نشان داده است . این پژوهش ها عوامل اجتماعی شادمانی ملیت ها را مطرح می‌سازد . به عنوان مثال ، متوسط در آمد ، حقوق اجتماعی و فردی این ها می‌توانند اهمیت علمی بسیار زیادی داشته باشند زیرا می‌توانند ‌در مورد اینکه چطور تمام کشورها می‌توانند شادتر باشند پیشنهادی را ارائه کنند ، ( آرجیل ، ترجمه : انارکی و همکاران ، ۱۳۸۲ ) .

لین^[۹۸] ( ۱۹۸۱ ؛ به نقل از آرجیل ، ترجمه : انارکی و همکاران ، ۱۳۸۲ ) ، چندین تئوری ‌در مورد علت تفاوت های فرهنگی در شخصیت را توسط پیش‌بینی کننده های اجتماعی اندازه گیری کرد . او دریافت که روان رنجورخوها که آن ها را به عنوان زمینه عواطف منفی قرار می‌دهیم . در همه کشور های خاورمیانه بیشتر بوده است . که می توان آن را ناشی از تغییر سریع و تخریب راه های سنتی زندگی دانست . روان رنجورخویی در همه کشور های آمریکای لاتین بالاتر بوده است ( بجز برزیل ) که دلیل آن را ناشی از تعارضات و تحولات سیاسی می‌داند و او دریافت که کشور هایی که در جنگ جهانی شکست خوردند در روان رنجورخویی بالا بودند و از سال ۱۹۶۵ آن ها به حد طبیعی برگشتند . برونگرایی که آن ها به عنوان یک وسیله اندازه گیری شادمانی قرار دادند در آمریکا ، استرالیا و کانادا بالا بود برونگراها به احتمال بیشتری مهاجرت می‌کنند و با همدیگر در کشورهای زیادی دیده می‌شوند .

ترایندیس^[۹۹] (۲۰۰۰) ، معتقد است که عوامل خاص فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی نیز در تعیین شادکامی نقش مهمی بازی می‌کنند . در مطالعه بین فرهنگی همواره بین سلامت ذهنی و زندگی در دموکراسی پایدار و عاری از ستم سیاسی و تعارض نظامی رابطه مثبت به دست آمده است ، ( آرجیل ، ترجمه : انارکی و همکاران ، ۱۳۸۲ ) .

داینر و همکاران ( ۱۹۷۵ ؛ به نقل از آرجیل ، ترجمه : انارکی و همکاران ،۱۳۸۲) از اندازه گیری های سنتی فردگرایی استفاده کردند که شامل درجه بندی فردگرایی ، جمع گرایی کشورها توسط ترایندیس بود . آن ها دریافتند که همبستگی با سلامت ذهنی ۷۷/۰ وجود دارد . به طوری که هر دو درآمد و فردیت قویاً باهم همبستگی دارند و احتمالا علت ذهنی سلامت است.

به طور کلی می توان گفت، تفکر عملی ذهنی است و زمانی مطرح می‌گردد که انسان با مسئله ای مواجه است و خواستار حل آن است. در این هنگام در ذهن، تلاشی برای حل مسئله آغاز می‌گردد که این تلاش ذهنی را تفکر می‌نامند. فعالیت برای حل مسئله از مراحلی تشکیل شده است که از تعریف مسئله به طور شفاف، روشن و ملموس آغاز می‌گردد و با پیدا کردن راه حل هایی برای حل مسئله ادامه می‌یابد و با به کارگیری عملی بهترین راه حل و یافتن جواب نهایی به پایان می‌رسد (آندرسون^[۲۶]، ۲۰۱۲).

انواع تفکر

دربارۀ انواع تفکر نظرات مختلفی وجود دارد. گیلفورد (۱۹۸۸) با تمییز تفکر واگرا^[۲۷] و همگرا^[۲۸] به بررسی اندیشۀ منطقی و خلاق می پردازد. گیلفورد معتقد است که تفکر همگرا همان استدلال یا تفکر منطقی است که جوابی صحیح را برای حل مسئله جستجو می‌کند. درحالی که تفکر واگرا یا خلاق به راه حل های مختلف یک مسئله توجه دارد. دبونو (۱۹۸۶) هم تحت عنوان تفکر جانبی^[۲۹] و عمودی^[۳۰] این مقوله را بحث می‌کند و بر این باور است که تفکر عمودی در رابطه با تهیه و توسعۀ قالب های ذهنی است در حالی که تفکر جانبی در رابطه با تغییر چنین قالب ها و برانگیختن قالب های جدید است. منظور از قالب، نظم اطلاعات در روی سطح حافظه است که ذهن را تشکیل می‌دهد. البته او تفکر عمودی و جانبی را مکمل و لازم و ملزوم یکدیگر می‌داند و معتقد است که مهارت در هر دو لازم است.

در یک طبقه بندی دیگر انواع تفکر به دو دسته تحت عنوان تفکر منطقی و انتقادی تقسیم شده است. جان دیویی تفکر منطقی را شامل بررسی فعال، پایدار و دقیق هر عقیده و دانش برمی شمرد. گرایش در قالب پرسش، متوقف نمودن و کنارگذاشتن قضاوت و دیدگاه شخصی، جمع‌ آوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل اطلاعات با بهره گرفتن از قوای ذهنی و تفکر و نهایتاًً استنتاج و دست یابی به ایده جدید از اجزای تفکر منطقی به شمار می رود. تفکر انتقادی هرچند با تفکر منطقی در ارتباط است اما در تفکر انتقادی رویکرد اصلی همانا ایجاد یک جو و فضای نامتعادل و تا حدی خارج از شرایط معمول است تا افراد بتوانند فرآیندهای فکری خود را اصلاح، تعدیل، تغییر و بازسازی نموده، اساساً به گونه ای فکر کنند که با تفکر گذشته آن ها متفاوت باشد. جهت گیری اصلی این نوع تفکر، زیر سؤال بردن مجموعه دانش و ایده های گذشته همراه با حمایت از ایده های نو در قالب رسیدن به ایده و تفکر جدید است (مک گایر^[۳۱]، ۲۰۱۰).

با توجه به مطالبی که در باب تفکر و تعریف آن ذکر گردید، در ادامه به تشریح و توصیف تفکر انتقادی به عنوان هسته اصلی تفکر می پردازیم.

تفکر انتقادی

تفکر ‌در مورد تفکر در راستای بهبود فرایند فکر، در قلب تفکر انتقادی جای دارد (پاول^[۳۲]، ۱۹۹۳). لغت «انتقادی» برگرفته از دو واژه‌ای یونانی «kriticos» به معنای قضاوت ظریف و باریک بینانه و «kriticos» به معنای استاندارد می‌باشد. این واژه از لحاظ ریشه شناختی دارای معنای ضمنی «قضاوت کردن تشخیص بر اساس استانداردها» می‌باشد. در لغت نامه نیز واژه انتقادی «critical» ‌به این صورت تعریف شده است: قضاوت و تجزیه و تحلیل دقیق و در توضیح آمده است و واژه انتقادی در مفهوم خاص آن به معنای تلاش در رسیدن به ارزیابی به معنی و به منظور یقین مزایا و معایب است (پل و الدر، ۲۰۰۸).

نقد در فرهنگ نامه دهخدا به معنای برگزینی، عیب گرفتن، نقد کردن، نکته گیری و آشکار ساختن معایب شعر، مقاله، کتاب یا یک سخن است(معین، ۱۳۷۱). همچنین در فرهنگ فارسی عمید انتقاد به معنای سره کردن و آشکار کردن عیب شعر و بحث کردن درباره مقاله یا کتاب به طوری که خوبی بدی‌هایش آشکار شود(عمید، ۱۳۷۱). لغت نامه هرتیچ (۱۹۸۳) واژه «انتقادی» را به صورت ارزیابی دقیق و قضاوت سنجیده تعریف می‌کند. همین لغت نامه در تعریف «فکر کردن» به داشتن یک فکر، شکل دادن در ذهن . . . برای تعمق کردن . . . استدلال کردن… در نظر گرفتن به اشاره دارد. بررسی لغت نامه‌های متفاوت برای یافتن تعریف مشترک از تفکر انتقادی نشانگر آن است که اغلب آن ها تفکر انتقادی را استفاده دارد. ذهن برای قضاوت و ارزیابی دقیق و سنجیده در نظر می‌گیرند (نیکولز، ۲۰۰۳).

متخصصین امر و نظریه پردازان، به طور کلی تفکر انتقادی را شامل تجزیه و تحلیل، ارزشیابی و استنباط دانسته اند. تعبیر و تفسیر، تبیین و خودتنظیمی از جمله مؤلفه های محوری تفکر انتقادی قلمداد می شود. تفکر انتقادی، تحت عنوان توانایی کندوکاو یک مسئله، مشکل یا وضعیت به منظور یکپارچه سازی کلیه اطلاعات موجود در باره موضوع مورد بررسی و نیل به یک راه حل یا فرضیه جهت موجه ساختن جهت گیری فرد، تعریف شده است. همچنین تفکر انتقادی به بررسی فرضیه‌ها، درک ارزش های نهفته، ارزیابی شواهد و سنجش نتیجه گیری ها گفته می شود. شواهد فزاینده ای حاکی از آنند که احتمالاً تفکر انتقادی در صورتی رخ داده و تداوم می‌یابد که از سوی دیگران مورد حمایت قرار گرفته و به کرات تمرین شده و با بافت موقعیت های عملی مرتبط باشد (یوسفی و گردان شکن، ۱۳۹۰).

مفهوم انتقادی، همان‌ طور که در عبارت «تفکر انتقادی» به کار رفته است بر اهمیت و محوریت تفکر برای یک موضوع، سؤال یا حل یک مسئله دلالت می‌کند. در این زمینه، انتقادی به معنای مخالفت کردن یا معنای منفی نیست. کاربردهای مثبت و مفید بسیاری وجود دارد که برای تفکر انتقادی به کار برده می شود. برای مثال تدوین یک راه حل قابل اجرا برای یک مشکل پیچیدۀ شخصی، تأمل کردن به صورت گروهی دربارۀ آنچه که در طی یک فعالیت انجام می‌گیرد یا تجزیه و تحلیل فرضیه‌ها در کیفیت روش هایی که از نظر علمی در یک سطح معقولی از اعتماد درباره یک فرض ارائه شده مورد استفاده قرار می گیرند. با بهره گرفتن از تفکر انتقادی قوی، ما می‌توانیم یک استدلال را ارزیابی کنیم. برای مثال ‌به این دلیل یک باور ارزشمند مورد پذیرش قرار می‌گیرد که معتبر است و بر قضایای اثبات شده واقعی مبتنی می‌باشد. همچنین پس از بازخورد، یک سخنران ممکن است به عنوان معتبری از دانش در یک موضوع مشخص ارزیابی شود (آندولینا^[۳۳]، ۲۰۰۱).

ورشکستهCFO _t+1 ؛ NDNI _t+1 ؛ NI _t+1 – DA _t+1NI _t+1درماندهNDNI _t+1 ؛ NI _t+1 – DA _t+1NI _t+1؛ CFO _t+1سالمNI _t+1؛ NDNI _t+1 ؛ NI _t+1 – DA _t+1CFO _t+1

برای آنکه رگرسیون های نامعتبر از لحاظ آماره F و R² معتبر گردند، داده های آن ها تبدیل شد. در این مرحله از چهار نوع تبدیل (توان۲- جذر- Log _۱۰ و لگاریتم طبیعی Ln)، استفاده گردید که تنها تبدیل لگاریتم طبیعی، توانست مدل معتبری ارائه دهد. نتایج (نه اعداد) رگرسیون هایی که داده های آن به لگاریتم طبیعی تبدیل شده اند، تقریبا برابر با رگرسیون های که داده های آن ها تبدیل نشده اند؛ است. ضمن اینکه رگرسیون های تبدیل نشده، معتبرتر هستند (آماره F و R² ، خیلی بزرگ). بر این اساس، رگرسیون هایی که از اعتبار لازم برخوردار نبودند، حذف و فقط نتایج بهترین رگرسیون های معتبر از لحاظ آماره F و R² (NDNI _t+1 ؛ NI _t+1 – DA _t+1)، برای هر گروه نمونه ارائه گردید.

۴-۲-۳٫ بررسی نوع مدیریت سود بدون کنترل ویژگی های کیفی سود

برای ارزیابی تاثیر ویژگی های کیفی سود بر نوع مدیریت سود، مدل آزمون فرضیه‌ها، بدون کنترل ویژگی های کیفی سود با متغیرهای وابسته سودآوری آتی (NDNI _t+1 و NI _t+1 – DA _t+1) برای سه گروه نمونه برازش شد.

همان طور که از اطلاعات جدول (۴-۳)، مشاهده می شود، ضریب اقلام تعهدی اختیاری با متغیر سودآوری آتی NI _t+1 – DA _t+1 برای هر سه گروه ورشکسته، درمانده و سالم به ترتیب ۴۱۴/۰- ،۷۹۳/۰- ،۵۹۸/۰- که در سطح خطای ۰۱/۰ معنادار هستند.

همچنین ضریب اقلام تعهدی اختیاری با متغیروابسته NDNI _t+1، برای هر سه گروه ورشکسته، درمانده و سالم به ترتیب ۱۶۳/۰ با سطح اهمیت ۰۶۰/۰؛ ۰۲۰/۰ با سطح اهمیت ۹۵۱/۰؛ ۰۲۷/۰ با سطح اهمیت۸۰۶/۰، بوده که رابطه معناداری مشاهده نمی شود. طبق تئوری های موجود، می توان نتیجه گرفت که مدیریت سود، بدون کنترل ویژگی های کیفی سود در هر سه گروه نمونه، فرصت طلبانه است.

جدول(۴-۳): بررسی نوع مدیریت سود بدون در نظر گرفتن ویژگی های کیفی سود

X_j,t+1 = b₀ + b₁ DA _{j, t} + b₂ NDA _{j, t} + b₃ CFO _{j, t} + _{j, t}

متغیرهای وابسته

متغیرهای مستقل

NI _t+1 – DA _t+1

سود خالص عاری از اقلام تعهدی اختیاری

NDNI _t+1

سود خالص غیر اختیاری آتی

۱)گروه ورشکسته

ضریب

آماره t

ارزش احتمال

ضریب

آماره t

ارزش احتمال

اقلام تعهدی اختیاری (DA _t)

۴۱۴/۰-

۱۴۰/۴-

۰۰۰/۰

۱۶۳/۰

۰۸۲/۲

۰۶۰/۰

اقلام تعهدی غیر اختیاری (NDA _t)

۶۰۲/۰

۱۰۶/۶

۰۰۰/۰

۱۶۹/۱

۱۱۲/۱۵

۰۰۰/۰

جریان نقد عملیاتی سال جاری (CFO _t)

۶۶۷/۰

۱۷۲/۵

۰۰۰/۰

۲۰۴/۰

۰۲۰/۲

۰۴۶/۰

ضریب تعیین

۹۹۴/۰

۹۹۶/۰

ضریب تعیین تعدیل شده

۹۹۴/۰

۹۹۶/۰

۰۰۰/۰ sig = 655/5901 F = 124/2 DW =

۰۰۰/۰ sig = 992/9227 F = 912/1DW =

NI _t+1 – DA _t+1

NDNI _t+1
۲)گروه درمانده

ضریب

آماره t

ارزش احتمال

ضریب

آماره t

ارزش احتمال

اقلام تعهدی اختیاری (DA _t)

۷۹۳/۰-

۶۰۶/۱۰-

۰۰۰/۰

۰۲۰/۰

۰۶۲/۰

۹۵۱/۰

اقلام تعهدی غیر اختیاری (NDA _t)

۲۲۴/۰

۹۱۸/۲

۰۰۵/۰

۹۵۱/۰

۸۸۴/۲

۰۰۶/۰

جریان نقد عملیاتی سال جاری (CFO _t)

۰۵۳/۰

۶۱۷/۱

۱۱۲/۰

۰۹۸/۰-

۷۰۶/۰-

۴۸۳/۰

ضریب تعیین

۹۸۷/۰

ضریب تعیین تعدیل شده

۹۸۶/۰

۰۰۰/۰ sig = 478/1402 F = 625/1 DW=

۰۰۰/۰ sig = 076/63 F = = 045/2 DW=

NI _t+1 – DA _t+1

NDNI _t+1
۳)گروه سالم

ضریب

آماره t

ارزش احتمال

ضریب

آماره t

ارزش احتمال

اقلام تعهدی اختیاری (DA _t)

۵۹۸/۰-

۵۶۲/۳-

۰۰۱/۰

۰۲۷/۰

۲۴۷/۰

۸۰۶/۰

اقلام تعهدی غیر اختیاری (NDA _t)

۴۱۲/۰

۷۷۸/۲

۰۰۸/۰

۰۴۹/۱

۶۷۲/۱۰

۰۰۰/۰

جریان نقد عملیاتی سال جاری (CFO _t)

۰۲۸/۰-

۱۱۱/۰-

۹۱۲/۰

۱۵۲/۰

۹۰۶/۰

۳۷۰/۰

ضریب تعیین

۹۵۵/۰

۹۸۳/۰

ضریب تعیین تعدیل شده

۹۵۱/۰

۹۸۲/۰

۰۰۰/۰ sig = 535/287 F = 767/1 DW =

۰۰۰/۰ sig = 947/786 F = 983/1 DW =

در مرحله بعد، برای بررسی تاثیر ویژگی های کیفی سود بر نوع مدیریت سود، فرضیه های تحقیق مورد آزمون قرار گرفتند.

۴-۲-۴٫ آزمون فرضیه اول

فرضیه اول بیان می‌کند: با کنترل کیفیت اقلام تعهدی، مدیریت سود در شرکت های ورشکسته و درمانده فرصت طلبانه و برای شرکت های سالم کارا است. از اطلاعات جدول (۴-۴)، مشخص است که ضریب اقلام تعهدی اختیاری با متغیر سودآوری آتی NI _t+1 – DA _t+1 برای هر سه گروه ورشکسته، درمانده و سالم به ترتیب ۴۰۵/۰- ،۷۹۴/۰- ،۵۳۹/۰- که در سطح خطای ۰۱/۰ معنادار هستند. همچنین ضریب اقلام تعهدی اختیاری با متغیر NDNI _t+1، برای هر سه گروه ورشکسته، درمانده و سالم به ترتیب ۱۶۳/۰ با سطح اهمیت ۰۶۲/۰؛ ۰۱۷/۰ با سطح اهمیت ۹۵۷/۰؛ ۰۳۸/۰ با سطح اهمیت ۷۴۱/۰، بوده که رابطه معناداری مشاهده نمی شود. ‌بنابرین‏ می توان نتیجه گرفت که مدیریت سود با کنترل کیفیت اقلام تعهدی نیز در هر سه گروه نمونه، فرصت طلبانه است و فرضیه اول پذیرفته نمی شود. به علاوه از ضریب کیفیت اقلام تعهدی و ارزش احتمال آن در هر سه گروه، مشاهده می شود که رابطه معناداری با سودآوری آتی برقرار نشده است. این بدان معنی است که ویژگی کیفیت اقلام تعهدی به خوبی نمی تواند، سودآوری آتی را پیش‌بینی کند.