حضرت علی (ع) در خطبه ۱۸۲در این زمینه می فرماید: پس بترسید از خداوندی که شما در برابر نظر او هستید و موهای پیشانی و خفت و خیز و نشست و برخاست شما در دست اوست .اگر شما اعمالی را پنهانی انجام می دهید و با کسی نگویید، او می داند و اگر آشکار نمایید، می نویسید نگهبان گرامی (فرشتگان) را بر شما واداشته که حقی از قلم نمی اندازند وبیجا و ناکرده را نمی نویسند. (فیض الاسلام،بی تا، ص،۶۰۲)
این شیوه نظارت را روش مستقیم و بدون واسطه نامیده اند، زیرا خداوند مستقیما” و بدون واسطه انسان را زیر نظر دارد.
۲-۳-۱-۲۲- ۲- خود نظارتی: بر طبق این روش انسان باید در مسیر رشد و تکامل خویش بر اعمال و رفتار خود نظارت و کنترل داشته باشد، این کنترل که در نتیجه نظارت الهی است یک کنترل درونی است که از آن به (نفس لوامه) تعبیر شده است، یعنی نفسی که انسان در مقابل (نفس اماره) کنترل می کند تا مبادا از مسیر اصلی منحرف شود.حضرت علی (ع) درجای دیگر می فرماید: (العلم من عرف قدره وکفی بالمرءجهلا الایعرف قدره) شخص دانا و علم کسی است که قدر خود را بشناسد و برای جهل و دانایی انسان همین بس که از قدر و منزلت خویش بی خبر ماند.( سرمدی ،۱۳۷۹ص، ۹۲)

انسانی که قدر و منزلت خود را درک کند، استعدادهای مثبت وجود خود را به هدر نمی دهد چنین انسانی نسبت به رشد و کمال خود به دیده بی اعتنایی نمی نگرد و حسنات خود را شوخی تلقی نکرده به بازی نمی گیرد. این انسان به جای آنکه به عیب جویی از این و آن بپردازد، به عیب خویش توجه کرده، سعی در اصلاح خویش می کند. (انسان کامل از دید نهج البلاغه ۱۳۶۲)
۲-۳-۱-۲۳- نظارت با واسطه و مستقیم
این نوع نظارت توسط مدیریت سازمان انجام می گیرد دکتر افجه ای درباره این نوع نظارت می نویسد: ( از آن جا که نظارت الهی، نیاز به زمان و امکانات معنوی بسیار از بابت انسان های مشغول در آن سازمان دارد، تا زمان تحقق این امر به طور مطلق نیز مدیران نباید غافل نشسته، سازمان را به حال خود رها سازند. برای پیشبرد این امر لازم است مدیران، با فراغت، پویایی، و کارایی که لازم مدیر بودن آن است با حضور به هنگام در محیط کار بر نحوه ی رفتار و کردار کارکنان آگاهی یابند و همچنین از طریق تماس با مراجعین سازمان، مدیران قسمت ها و شنیدن سخنان آنان از چگونگی ارائه خدمت توسط کارکنان مطلع شوند. بدیهی است این روش نظارت نیاز به امام گونه و مغز گونه عمل نمودن مدیر در درون سازمان داشته، مدیری که درگیر امور اجرایی باشد قادر به اعمال چنین نظارتی نیست.)
(افجه ای ، ۱۳۶۴، ص، ۱۱۸)
۲-۳-۱- ۲۴- نظارت غیر مستقیم
در این روش، یک مدیر اسلامی کار نظارت بر سازمان را از طریق بازرسان مخفی انجام می دهد. حضرت علی (ع) در فرمان خود به مالک اشتر در این زمینه چنین می فرماید: (مقتضی است به منظور انجام این مسئولیت بزرگ (فرمانداری مصر) بر اعمال خویش گروهی بازرسان مخفی بگماری تا پنهانی تورا از چگونگی امور مملکت مشخص دارند) .(فاضل ،۱۳۶۷،ص، ۳۲)
۲-۳- ۱-۲۵-چرخه اعتبارات هزینه ای و تملک دارایی های سرمایه ای
با عنایت به اینکه بدون شناخت مراحل چرخه اعتبارات هزینه ای و بودجه ای، پرداختن به وظایف نظارتی ذیحساب و عاملان ذیحساب در ناجا و تأثیر نظارتی و مذکور مشخص نخواهد شد لذا لازم است چرخه اعتبارات از مراحل تهیه و تصویب تا ابلاغ و اجرا و اصطلاحات و مفاهیم مرتبط ابتدا بیان شود که در ذیل این مهم مورد بررسی قرار می گیرد:
بودجه از چهارمرحله تشکیل میشود که در مجموع این چهار مرحله را دوره یا سیکل بودجه نامیده اند
این چهار مرحله عبارتند از:
۱- تهیه، تنظیم بودجه (بودجه پیشنهادی).
۲- تصویب بودجه (بودجه مصوب).
۳- اجرای بودجه (بودجه تخصیصی).
۴- نظارت و کنترل بودجه (تفریق بودجه).
۲-۳-۱-۲۵- ۱- تهیه وتنظیم بودجه
مجلس شورای اسلامی با توجه به نظام مالی و اقتصادی کشور که اصول آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی تعیین شده است خط مشی و سیاست عمومی و مالی کشور را مشخص می سازد، سپس دولت به عنوان قوه مجریه برنامه های اقتصادی و مالی را تهیه و درقالب بودجه های جاری و عمرانی تدوین می نماید. در این مرحله دولت با صدور بخشنامه بودجه به تمام سازمانهای دولتی و نهادهای انقلابی دستورالعمل تهیه و تنظیم بودجه را ایلاغ می نماید و دستگاه های اجرایی موظفند طی مدت تعیین شده در بخشنامه بودجه، نیازهای مالی خود را اعم از جاری، برنامه ای و عمرانی برای سال آینده در قالب پیش نویس لایحه بودجه مقدماتی دستگاه اجرایی تهیه و به وزارتخانه های متبوع ارسال نمایند، در هر وزارتخانه ستادهایی جهت بررسی و تصویب بودجه تشکیل می شود که پس از بررسی های لازم و تصویب آن، پیش نویس لایحه بودجه هر وزارتخانه به طور جداگانه به معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ارسال میگردد. در معاونت برنامه ریزی و نظارت ریاست جمهوری لوایح بودجه ی وزارتخانه ها بررسی، تلفیق و تصویب می شود و بدین ترتیب، لایحه بودجه کل کشور تهیه و به شورای اقتصادی جهت بررسی و تصویب ارسال میگردد، پس از تصویب شورای اقتصاد به تفکیک هر وزارتخانه در هیئت دولت بررسی و تصویب نهایی صورت میگیرد. لایحه بودجه کل کشور پس از طی این مراحل توسط رئیس جمهور، تقدیم مجلس میگردد.
اقدامات انجام شده در این مرحله به طور خلاصه به ترتیب زیر می باشد:
وظایف و عملیاتی که انجام میگیرد:
۱- تهیه دستور العمل تنظیم بودجه ی جاری و عمرانی (بپیوست بخشنامه بودجه).
۲- صدور بخشنامه بودجه.۳- تهیه پیش نویس لایجه بودجه (مقدماتی).۴- بررسی وتصویب (اولیه).
۵- بررسی وتصویب (ثانویه) و تلفیق.
مرجع مسئول:
۱- معاونت راهبردی ریاست جمهوری.۲- هیئت دولت.۳- دستگاه اجرایی.۴-ستاد بودجه وزارتخانه ها
۲-۳-۱- ۲۵- ۲- تصویب بودجه
پس از تقدیم لایحه بودجه به مجلس، کلیات آن بررسی و تصویب شده و پس از آن برای بررسی جزئیات به کمیسیون بودجه ارسال میگردد. این کمیسیون که اعضای آن متخصص در امور برنامه و بودجه می باشند، به عنوان کمیسیون تخصصی بررسی های لازم را در امور اعتبارات و بودجه هر یک از دستگاه های اجرایی انجام می دهد و گزارش آن را به مجلس ارائه می دهد تا در جلسه علنی مطرح شده و تصمیم مقتضی اتخاذ گردد. درجلسه علنی حتی جزئیات بودجه به بحث گذاشته شده و رأی گیری می شود. پس از تصویب بودجه درجلسه علنی لایحه آن تصویب و به وسیله ی رئیس جمهور به شورای نگهبان ارسال میگردد تا تایید شود و پس از آن توسط رئیس قوه ی مقننه به عنوان بودجه سالانه کشور به رئیس جمهور و سپس به وسیله رئیس جمهور جهت اجرا به دولت ابلاغ می گردد.
اقدامات انجام شده در این مرحله به طور خلاصه به ترتیب زیر می باشد:
وظایف و عملیاتی که انجام میگیرد:
۱- بررسی و تصویب کلیات بودجه و ارسال به کمیسیون بودجه.۲- بررسی جزییات و تهیه گزارش.
۳- بررسی و تصویب نهایی بودجه.۴- ارسال جهت تنفیذ شورای نگهبان. ۵- بررسی و تصویب و اعاده به مجلس شورای اسلامی.۶- ابلاغ به رئیس جمهور.۷- ابلاغ به دولت.۸- ابلاغ به دستگاه های اجرایی کشور.
مرجع مسئول:
۱- مجلس شورای اسلامی.۲- کمیسیون بودجه.۳- جلسه علنی مجلس شورای اسلامی.۴- شورای نگهبان.۵- رئیس مجلس شورای اسلامی.۶- رئیس جمهور.۷- دولت
.
۲-۳-۱- ۲۵-۳- اجرای بودجه
هر سال پس از دریافت قانون بودجه توسط دولت ازمجلس شورای اسلامی، در اولین گام بر اساس مصوبات قانون بودجه و سهم مشخص و مصوب هر دستگاه اجرایی، موافقت نامه اجرایی بین دستگاه های اجرایی با معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری در خصوص چگونگی، میزان، نوع فعالیت و برنامه ها مبادله میگردد تا بر همان مبنا مجریان هر سازمان اقدام به هزینه ی بودجه و پیشبرد برنامه های دستگاه ذی ربط نمایند و هرسه ماه گزارشی از فعالیت ها و بستر های جذب بودجه را به معاونت بودجه راهبردی ارائه نموده و اعتبار سه ماهه بعدی را مطالبه و اخذ نمایند.
چون ابلاغ بودجه مصوب به دستگاه های اجرایی در هرسال تا اردیبهشت ماه طول می کشد و از آن پس اجرامیشود، بدیهی است به منظور جلوگیری از توقف فعالیت های برنامه دستگاه ها و تامین هزینه های جاری، مبالغی به عنوان تنخواه گردان ازسوی خزانه داری کل به ذیحساب هر دستگاه اجرایی واگذار می گردد. ذیحساب دستگاه نیز پس از دریافت اعتبارات مصوب، آن را به حساب عاملین ذیحساب واریز می نماید. دراین مرحله، ذیحساب پس از تقاضا و دریافت وجه از خزانه، موظف به انجام عملیات مالی (پرداخت هزینه ها، تنظیم اسناد هزینه ها، ثبت عملیات مالی در دفاتر و تهیه گزارش مالی) می باشد. در مرحله هزینه اعتبار پس از اخذ تاییدیه دیوان محاسبات، ذیحساب صورتحساب دریافت و پرداخت خود را همراه با اسناد و مدارک مربوطه به وزارت امور اقتصادی و دارایی ارسال می نماید. براساس اعتبارات مصوب و اسناد و مدارک ارسال شده از سوی ذیحساب هر دستگاه اجرایی لایحه تفریغ بودجه نهایی کشور تهیه می گردد. این لایحه جهت بررسی و تصویب به شورای اقتصاد و هیئت دولت ارسال می گردد، پس از تصویب در هیأت دولت، توسط رئیس جمهور به مجلس تقدیم می گردد تا در مرحله نظارت بر اجرای بودجه از آن بهره برداری گردد.
اقدامات انجام شده در این مرحله به طور خلاصه به ترتیب زیر می باشد:
وظایف و عملیاتی که انجام میگیرد:
۱- دریافت تنخواه گردان ازخزانه.۲- ابلاغ تخصیص اعتبار به دستگاه اجرایی.۳- پرداخت هزینه ها، تنظیم اسناد، تهیه گزارش مالی. ۴- حسابرسی ورسیدگی به اسناد ودفاتر.۵- ارسال اسناد ومدارک به
وزارت امور اقتصادی ودارایی.۶- تهیه لایحه تفریغ بودجه.۷- بررسی و تصویب لایحه تفریغ بودجه.
۸- تقدیم لایحه تفریغ بودجه به مجلس.
۲-۳-۱-۲۵- ۴- نظارت یا کنترل بودجه
رسیدگی و تصویب لایحه ی تفریغ بودجه نظارت و کنترلی است که قوه مقننه پس از پایان سال مالی در مورد عملیات مالی قوه مجریه به عمل می آورد و این کار مهم طبق اصل ۵۵ قانون اساسی از طریق دیوان محاسبات انجام می گیرد. طبق اصل ۵۴ قانون اساسی، دیوان محاسبات زیر نظر مجلس شورای اسلامی انجام وظیفه می نماید و در انجام مأموریت خود استقلال کامل دارد.
(کلمه تفریغ به معنی فارغ شدن است و منظور از تفریغ بودجه یعنی ارائه بررسی حساب های دولتی طبق بودجه و برنامه های مصوب).
پس از تقدیم لایحه تفریغ بودجه به مجلس توسط رئیس جمهور مجلس آن را دیوان محاسبات ارجاع می دهد تا به گزارش هایی که توسط حسابرسان تهیه شده مطابقت به عمل آمده و گزارش کاملی تهیه و به مجلس تقدیم شود تا مجلس پس از بررسی و تصویب آن، گزارش را جهت تنفیذ به شورای نگهبان ارسال نماید. شورای نگهبان پس از بررسی و تنفیذ، آنرا به مجلس اعاده می کند تا توسط رئیس مجلس به رئیس جمهور و ازآن طریق به دولت ابلاغ شود. دراین مرحله دولت از بودجه فراغت حاصل می نماید.
اقدامات انجام شده در این مرحله به طور خلاصه به ترتیب زیر می باشد:
وظایف و عملیاتی که انجام میگیرد: