چکیده

 

نگاهی گذرا به وضعیت محیط زیست جهان مبین این واقعیت است که کره زمین دستخوش بحران زیست‌محیطی است. این بحران ناشی از عواملی است که بشر در آن دست دارد. عامل اصلی آلودگی هوا در ایران، به عنوان یک کشور وابسته به درآمدهای غیر قابل اعتماد نفتی، ناشی از قیمت پایین انرژی و مصرف بی‌رویه آن بوده است. این مصرف بالا به همراه کارایی پایین آن انتشار گاز دی‌اکسید کربن و آلودگی هوا را به دنبال داشته است. به علاوه، توسعه‌نیافتگی سیاسی در ایران موجب شده تا حفاظت از محیط زیست به عنوان یک کالای لوکس و بی‌اهمیت تلقی گردد. از آن جا که دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی مهم‌ترین عامل در تقاضا برای انرژی در ایران است و تجارت و توسعه بازار مالی از عوامل مهم در حرکت به سمت رشد اقتصادی محسوب می‌شوند، در این مطالعه سعی شده است با توجه به تحقیقات اولیه‌ای که ارتباط بین توسعه مالی و اقتصادی و سیاسی، مصرف انرژی و تجارت خارجی را با کیفیت محیط زیست نشان داده‌اند، وجود و چگونگی این ارتباط در بلندمدت و کوتاه‌مدت در ایران طی دوره زمانی 1389-1350 (2010-1971) به بوته آزمون گذارده شود. به منظور آزمون فرضیه‌های تحقیق از روش‌های اقتصادسنجی چون آزمون‌های ریشه واحد برای بررسی مانایی، روش خود توضیح برداری با وقفه‌های توزیعی جهت آزمون وجود هم‌انباشتگی و بررسی روابط بلندمدت میان متغیرها، آزمون هم‌انباشتگی یوهانسن-جوسیلیوس برای تعیین وجود و تعداد بردار هم‌انباشتگی میان متغیرها، مدل تصحیح خطا برای آزمون اثرات کوتاه‌مدت و آزمون علیت گرنجر مبتنی بر مدل تصحیح خطای برداری برای تحلیل علیت استفاده شده است. توابع عکس‌العمل-تحریک و جدول تجزیه واریانس نیز اثر شوک‎های وارده بر متغیرها را بر روند خود و متغیرهای دیگر، توضیح می‌دهند. نتایج تحقیق بیانگر وجود ارتباط بلندمدت میان متغیرهای مورد بررسی می‌باشد. همچنین، مصرف انرژی و تولید ناخالص داخلی علت انتشار آلودگی در ایران هستند، اما رابطه میان توسعه مالی و انتشار آلودگی، U شکل و رابطه تجارت خارجی و آلودگی به شکل U معکوس می‌باشد.

 

واژگان کلیدی: کیفیت محیط زیست، توسعه مالی، توسعه اقتصادی، مصرف انرژی، الگوی خودتوضیح برداری با وقفه‌های توزیعی، الگوی تصحیح خطای برداری

 

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                    صفحه

 

فصل اول مقدمه و کلیات طرح تحقیق

 

1-1 مقدمه 2

 

1-2 بیان مسئله و سؤالات تحقیق 2

 

1-3 ضرورت مطالعه کیفیت محیط زیست 7

 

1-4 اهمیت انرژی، مصرف انرژی و تأثیر آن بر محیط زیست 7

 

1-5 اهمیت پرداختن به توسعه اقتصادی و تأثیر آن بر محیط زیست   8

 

1-6 اهمیت پرداختن به تجارت خارجی و نحوه تأثیر آن بر کیفیت محیط زیست   8

 

1-7 ضرورت توجه به توسعه مالی 9

 

1-8 اهداف تحقیق 10

 

1-9 فرضیه‌های تحقیق 10

 

1-10 روش‌ها و فنون اجرایی تحقیق 11

 

1-11 جنبه جدید بودن و نوآوری 12

 

فصل دوم مبانی نظری و پیشینه تحقیق

 

2-1 مقدمه 15

 

2-2 حفظ منابع طبیعی در راستای توسعه پایدار 15

 

2-3 مبانی نظری در حوزه اقتصاد و محیط زیست 16

 

2-3-1 محیط زیست جهانی 18

 

2-3-2 نگاهی به وضعیت زیست‌محیطی ایران 19

 

2-3-2-1 آلودگی هوا و اثرات تغییر اقلیم بر ایران 21

 

2-3-3 گرم شدن زمین و تغییرات آب و هوا 22

 

2-3-3-1 پدیده گلخانه‌ای و اثر دی‌اکسید کربن 23

 

2-3-3-1-1 هزینه‌های اجتماعی 26

 

2-3-3-1-2 دی‌اکسید کربن 27

 

2-3-3-2 پروتکل کیوتو و پیوستن جمهوری اسلامی ایران به این پروتکل 29

 

2-4 توسعه اقتصادی و محیط زیست 31

 

2-4-1 فرضیه پناهگاه آلودگی (PHH) 34

 

2-4-2 فرضیه موجودی عوامل 35

 

2-5 توسعه مالی و کیفیت محیط زیست 36

 

2-5-1 بازار مالی و جایگاه آن در اقتصاد 37

 

2-5-2 شکل عمومی بازارهای مالی در کشورهای در حال توسعه 38

 

2-5-3 مسائل بازار مالی در ایران 39

 

2-5-4 نظریات موجود در زمینه توسعه مالی و محیط زیست 40

 

2-5-5 کانال‌های اثرگذاری توسعه مالی بر محیط زیست 40

 

2-5-6 مهم‌ترین شاخص‌های توسعه مالی 41

 

2-6 مصرف انرژی وآلودگی محیط زیست 43

 

2-6-1 بررسی روند مصرف انرژی و تولید ناخالص داخلی در کشورهای صادر کننده نفت 44

 

2-6-2 روند مصرف انرژی در ایران 44

 

2-6-3 اثرات توسعه بخش انرژی بر محیط زیست 45

 

2-7 نفت، توسعه سیاسی و محیط زیست 47

 

2-8 تجارت خارجی و محیط زیست 48

 

2-8-1 آزادسازی تجاری و آلودگی زیست‌محیطی 51

 

2-9 مروری بر پیشینه تحقیق 54

 

فصل سوم. روش‌شناسی تحقیق

 

3-1 مقدمه 67

 

3-2 الگوهای سری‌های زمانی، مانایی و نامانایی 67

 

3-2-1 فرایندهای مانا 70

 

3-2-2 فرایند یا الگوی خودتوضیح مرتبه اول 71

 

3-2-3 آزمون‌های تشخیص مانایی 72

 

3-2-3-1 آزمون ریشه واحد برای مانایی 73

 

3-2-3-1-1 آزمون دیکی-فولر (DF) و دیکی-فولر تعمیم‌یافته (ADF)   74

 

3-2-3-1-2 آزمون فیلیپس-پرون 77

 

3-2-3-2 مشکلات آزمون‌های ریشه واحد و توصیه‌های مربوطه 78

 

3-3 هم‌انباشتگی 79

 

3-4 فرایند خودتوضیح برداری (VAR) 82

 

3-4-1 انتخاب طول وقفه در مدل‌های VAR 85

 

3-4-2 توابع واکنش-ضربه (عکس‌العمل-تحریک) 86

 

3-4-3 تجزیه واریانس 86

 

3-4-4 مانایی و هم‌انباشتگی در مدل‌های VAR 89

 

3-5 هم‌انباشتگی و الگوی تصحیح خطای برداری (VECM) 90

 

3-6 آزمون علیت گرنجر مبتنی بر VECM. 94

 

3-7 آزمون هم‌انباشتگی یوهانسن-جوسیلیوس 96

 

3-7-1 تعیین تعداد بردارهای هم‌انباشتگی 96

 

3-7-2 آزمون اثر یوهانسن 97

 

3-7-3 آزمون حداکثر مقدار ویژه 98

 

3-8 تشخیص وجود روند در آمار 100

 

3-9 اعمال قیدهای خطی بر روابط هم‌انباشتگی 103

 

3-10 تعیین تعداد وقفه‎های بهینه در الگوی VAR و تشخیص شکل مناسب VECM    103

 

3-11 روش ARDL 105

 

3-12 الگوی تصحیح خطا (ECM) 108

 

فصل چهارم. یافته‌های تحقیق

 

4-1 مقدمه 112

 

4-2 معرفی متغیرهای تحقیق 112

 

4-3 آزمون مانایی متغیرها 113

 

4-4 آزمون هم‌انباشتگی ARDL 114

 

4-4-1 آزمون‌های پایداری CUSUM و CUSUMSQ 121

 

4-5 آزمون هم‌انباشتگی یوهانسن-جوسیلیوس 123

 

4-6 آزمون علیت گرنجر مبتنی بر VECM. 124

 

4-7 توابع عکس‌العمل-تحریک 127

 

4-8 تجزیه واریانس 129

 

فصل پنجم جمع‌بندی، نتیجه‌گیری و پیشنهادها

 

5-1 مقدمه 133

 

5-2 خلاصه تحقیق 133

 

5-3 تفسیر نتایج و پیشنهادها 135

 

5-4 توصیه‌های مطالعاتی برای تحقیقات آتی 141

 

منابع و مراجع 144

 

 

 

فهرست جداول

 

جدول 1-1 متوسط نرخ رشد تولید ناخالص داخلی 3

 

جدول 2-1 سرانه انتشار گازهای آلاینده و گلخانه‌ای طی سال‌های 90-1386 (کیلوگرم به ازای هر نفر) 24

 

جدول 2-2 مطالعات داخلی 54

 

جدول 2-3 مطالعات خارجی 60

 

جدول 4-1 معرفی متغیرها 112

 

جدول 4-2 آزمون‌های ریشه واحد ADF و Phillips-Perron. 113