چکیده
هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش برنامه درسی پنهان، بر مسئولیت پذیری دانش آموزان مقطع متوسطه اول از دیدگاه معلمان شهر گیلانغرب درسال تحصیلی 93-1392 بود. در این پژوهش شش مولفه به عنوان مؤلفههای برنامه درسی پنهان که، شامل معلم، دانشآموز، روش تدریس، ارزشیابی، قوانین و مقررات و محیط فیزیکی میباشد، در نظر گرفته شده است. روش پژوهش توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری کلیه معلمان مقطع متوسطه اول شهر گیلانغرب که جمعیت آن ها 100نفر میباشد. با توجه به محدود بودن جامعه آماری در این پژوهش نمونه تحقیق کلیه جامعه آماری بود که به صورت تمام سرشماری 99 نفر شده است. ابزار پژوهش پرسشنامه محقق ساخته میباشد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روشهای آمار توصیفی(میانگین، انحراف استاندارد) و استنباطی(t استودنت تک گروهی، t مقایسه میانگین دو گروه مستقل، تحلیل واریانس)، استفاده گردید. نتایج پژوهش حاکی از تأثیر معنادار مؤلفههای برنامه درسی پنهان بر مسئولیت پذیری دانش آموزان است. نتایج تحقیق در راستای متغیرهای تعدیل کننده پژوهش به طور کلی نشان از عدم وجود تفاوت معنادار بین اظهارات پاسخگویان بر حسب متغیرهای جنسیت، سن، سطح تصیلات، مدرسه محل تدریس و وضعیت استخدام میباشد. به عبارت دیگر میتوان اذعان داشت که بین اظهارات پاسخگویان در خصوص نقش برنامه درسی پنهان بر مسئولیت پذیری دانش آموزان بر حسب متغیرهای سن، جنس و. تفاوت معناداری وجود ندارد.
واژههای کلیدی: برنامه درسی پنهان، مسئولیت پذیری، متوسطه اول، گیلانغرب
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1 بیان مسئله. 13
2-2 اهمیت و ضرورت تحقیق15
1-2-1 اهمیت و ضرورت نظری.15
1-2-2 اهمیت و ضرورت کاربردی15
3-1 هدفهای تحقیق16
1-3-1 اهداف کلی:.16
1-3-2 هدفهای جزئی16
1-4 سؤالهای تحقیق.17
1-4-1 سؤالهای فرعی17
1-5 تعریف نظری و عملیاتی مفاهیم تحقیق17
1-5-1 تعاریف نظری17
1-5-2 تعاریف عملیاتی.18
فصل دوم: مطالعات نظری
2-1 بخش اول: مبانی نظری برنامه درسی پنهان.20
2-1-1 مفهوم شناسی برنامه درسی پنهان20
2-1-2 تاریخچه برنامه درسی پنهان20
2-1-3 نظریهها و دیدگاههای برنامه درسی پنهان.24
2-1-3-1 دیدگاه و کار غیر نظری25
2-1-3-2 دیدگاه نظریه عملکردی.26
2-1-3-3 دیدگاه نظریه انطباقی.26
2-1-3-4 نظریه انتقادی-بازآفرینی27
2-1-4 ابعاد و مؤلفههای برنامهدرسیپنهان.29
2-1-5 ضرورت توجه به برنامهدرسیپنهان31
2-2 بخش دوم مطالعات نظری: مسئولیتپذیری34
2-2-2 جلوهای از مسئولیت پذیری و پاسخگویی در قرآن 36
2-2-3 خانواده و مسئولیت پذیری کودکان.37
2-2-4 پیش شرط و فرایند مسئولیتپذیری38
2-2-5 آموزش مسئولیت پذیری. 39
2-2-6 مسئولیت پذیری و مدرسه41
2-2-7 مسئولیت پذیری دانش آموزان.43
2-2-8 خود مختاری و مسئولیت.45
2-2-9 مسئولیت و عزت نفس47
2-3 بخش سوم: مروری بر پیشینه پژوهشهای انجام شده
2-3-1پژوهشهای داخلی49
2-3-2 پژوهشهای خارجی.51
فصل سوم:روششناسی تحقیق
3-1 روش انجام پژوهش.57
3-2 جامعه پژوهش57
3-3 نمونه تحقیق.57
3-4 ابزار تحقیق.57
3-5 پایایی ابزار58
3-5 روشهای تجزیه و تحلیل دادهها58
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل دادههای تحقیق
4-1 بخش اول: تحلیل توصیفی59
4-1-1 جنسیت.59
4-1-2 سن.60
4-1-3 سطح تحصیلات.61
4-1-4 مدرسه محل تدریس62
4-1-5 وضعیت استخدام63
4-2 بخش دوم: تحلیل استنباطی.64
4-2-1 بررسی سوال اول پژوهش64
4-2-2 بررسی سوال دوم پژوهش .71
4-2-3 بررسی سوال سوم پژوهش78
4-2-4 بررسی سوال چهارم پژوهش.85
4-2-5 بررسی سوال پنجم پژوهش.92
4-2-6 بررسی سوال ششم پژوهش.99
فصل پنجم: نتیجهگیری و پیشنهادات
5-1 نتیجه گیری107
5-1-1 نتایج بررسی اولین سؤال پژوهش.107
5-1-2 نتایج بررسی دومین سؤال پژوهش108
5-1- 3 نتایج بررسی سومین سؤال پژوهش .109
5-1-4 نتایج بررسی چهارمین سوال پژوهش .110
5-1-5 نتایج بررسی پنجمین سوال پژوهش.112
5-1- 6 نتایج بررسی ششمین سوال پژوهش.113
5-2 پیشنهادهای پژوهش.115
5-2-1پیشنهادهای کاربردی115
5-2-2 پیشنهادهای پژوهشی.115
5-3 محدودیتهای پژوهش.116
5-3-1 محدودیتهای تحت کنترل تحقیق116
5-3-2 محدودیتهای خارج از اختیار پژوهشگر116
فهرست منابع و مآخذ 117
الف) منابع داخلی117
ب) منابع خارجی124
پیوستها.127
پیوست شماره(1).127
مقدمه
آنچه را که طراحان و برنامهریزان درسی برای رشد و تربیت فراگیرندگان طراحی و برنامه ریزی می کنند، «برنامه درسی رسمی»است. برنامه درسی به عنوان یکی از ستونهای الزامی سازه علومتربیتی نقش بیبدیلی در عمل کردهای تربیتی داشته است و حتی پا را از قلمرو رسمی بودن بیرون گذاشته، فرایندهای غیر رسمی را در بر گرفته است(تقی پور وغفاری،34:1388). صاحبنظران، انواع متعددی برای مفهوم برنامه درسی، ارائه دادهاند برای نمونه، میتوان به نظر آیزنر[1](1994) اشاره کرد که برنامه های همزمان اجرا شده در امکان آموزشی را به سه دسته برنامه رسمی، پنهان و پوچ تقسیم مینماید.
بیان مسأله:
برنامه درسی[2] به عنوان یک حوزه تخصصی، محدود به مجموعه ای از تجارب و یادگیرهای از پیش تعیین شده نیست. عوامل دیگری به طور اجتناب ناپذیر در کنار برنامه های رسمی وجود دارند که در بسیاری از جنبهها به طورگسترده، پایدارتر و نافذتر، درشکلگیری تجارب، انتقال افکار، نگرشها، ارزش ها و اعمال و رفتار دانش آموزان تاثیر میگذارند و نفوذ آنها کل فرایند تعلیم و تربیت را تحت تاثیر قرار می دهند. چنین تجاربی را که در طی تحصیل در مدرسه و کلاس درس آموخته و درک می شود و جزء برنامه درسی از قبل تعیین شده نیست، برنامه درسی پنهان یا پیامدهای قصدنشده گویند که دارای آثار مثبت و منفی فراوان بر دانش آموزان است. کم توجهی و غفلت از آثار منفی می تواند تحقق اهداف والای تعلیم و تربیت را دچار مشکل سازد. گرچه این یادگیریها و تجارب، در برنامه درسی صریح و از پیش طراحی شده پیش بینی نگردیده، اما آنها یک برنامه درسی واقعی را تشکیل می دهند زیرا در زمره مهمترین و موثرترین محتواهای آموزشی هستند که دانش آموزان در مدرسه به طور طبیعی یاد می گیرند. این برنامه درسی در مدرسه آموزش داده میشود و از تجارب داخل کلاسها، کتابخانهها، جشنها، و محیط اجتماعی مدرسه شکل میگیرد( علیخانی و مهرمحمدی،40:1384).
بدون تردید یکی از مولفههای بسیار مهم در شکل گیری مسئولیت پذیری دانش آموزان، در مدرسه برنامه درسی پنهان است دانش آموزان از طریق برنامه های درسی و به ویژه برنامه درسی پنهان با انواع دانش علمی، اجتماعی تاریخی، سیاسی و.و مهارتها و نگرشهای مختلفی همچون احترام، صداقت، همدردی ،وطن پرستی ، تعهد[3]، انضباط ، رعایت قانون و مقررات و غیره آشنا میشوند. (حسینعلی و غفاری،1388). اگر در جهان بینی اسلام را نگاه کنیم و در پی آن باشیم که با دید اسلام، انسان را دنبال کنیم در تحلیل، نهایت به یک اصل می رسیم و آن اینکه انسان مسئول است مسئله تعهد و مسئولیت پذیری در انسان نه چون امری مربوط به علم اخلاق بلکه به عنوان یک ضرورت حیاتی محسوب می شود، این ضرورت در خصوصیات زیستی و زندگی جمعی انسان مبتنی است(پایدار،10:1354).
مسئولیت یا مسئولیت پذیری به تنهایی اشاره به حس وظیفه شناسی، پاسخگوبودن و تعهد دارد. در یک دستهبندی کلی میتوان مسئولیت پذیری را به انواع زیر تقسیمبندی کرد: 1- مسئولیت پذیری درقبال خود 2- مسئولیت پذیری در برابر خدا 3- مسئولیت پذیری در برابر دیگران 4- مسئولیت پذیری در برابر طبیعت(طالبی و خوشبین،210:1391). اساس ایجاد حس مسئولیت در افراد به نخستین سالهای زندگی هر فرد بر میگردد. هر انسان سالم که فرایند رشد متعادل و بهنجار را پشت سر گذاشته باشد در کنار همه احساسهای طبیعی و عاطفی دارای حس پذیرفتن پیامدهای رفتار و تصمیمهای خویش میباشد(ابوطالبی،28:1389).
از جمله تحقیقات که در ایران انجام شده است میتوان به پژوهشهای زیر اشاره کرد ؛ ” سبحانی نژاد”(1379) در پژوهشی که تحت عنوان “بررسی مسئولیت پذیری اجتماعی در برنامه درسی کنونی دوره ابتدایی ایران” یافته های این پژوهش نشان داد در محتوای دروس پایه های چهارم و پنجم ابتدایی بیشترین توجه به مسئولیتهای مدنی بوده است. درعین حال به دو بعد شناختی و عاطفی مسئولیت های اجتماعی به طور ناقص و به بعد عملکردی آن نیز هیچ گونه توجهی نشده است.
