- حسن بن شعبه حرانی، تحف العقول (قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴هـ.ق)، ص ۳۹۹. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب الصدق و اداء الامانه، ح ۲، ص ۱۰۴. ↑
- وسائل الشیعه، پیشین، ج ۱۹، کتاب الودیعه، باب وجوب اداء الامانه، ص ۶۸. ↑
- اسراء / ۲۳. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب البر بالوالدین، ح ۱، ص ۱۵۷. ↑
- همان، ص ۱۵۸. ↑
- همان، ح ۱۳، ص ۱۶۲. ↑
- نساء / ۱. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب صله الرحم، ح ۱۱، ص ۱۵۲. ↑
- همان، ح ۳۳، ص ۱۵۷. ↑
- همان، ح ۱۷، ص ۱۵۲. ↑
- بحار الانوار، پیشین، ج ۷۲، کتاب العشره، باب ۵۱، التواضع، ح ۷، ص ۱۲۰. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب التواضع، ح ۲، ص ۱۲۲. ↑
- همان، ح ۳. ↑
- همان، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب الحیا، ح ۴، ص ۱۰۶. ↑
- همان، باب حسن خلق، ح ۶، ص ۱۰۰. ↑
- فصلت / ۳۴. ↑
- فصلت / ۳۵. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب العفو، ح ۱، ص ۱۰۷، در متن حدیث «الخلائق» است. ↑
- عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غرر الحکم (قم: دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶)، ص ۳۸۸، ح ۸۸۹۲. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب شده ابتلاء المومن، ح ۳، ص ۲۶۰. ↑
- همان، ج ۲، باب کفم الغیظ، ح ۶، ص ۱۱۰. ↑
- همان، باب الحلم، ح ۵، ص ۱۱۲. ↑
- همان، باب کفم الغیظ، ح ۵، ص ۱۱۰. ↑
- همان، باب اهتمام بامور المسلمین، ح ۷، ص ۱۶۴. ↑
- همان، ح ۵، ص ۱۶۴. ↑
- همان، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب الحب فی الله…، ح ۱۶، ص ۱۲۷. ↑
- همان، ح ۱۱، ص ۱۲۶. ↑
- همان، ح ۳، ص ۱۲۵. ↑
- همان، ج ۲، باب الحب فی الله…، ح ۸، ص ۱۲۶. ↑
- قصص / ۵۶. ↑
- غرر الحکم، پیشین، ح ۲۴۶۷، قسم اول، باب ۶، فصل اول، ص ۱۴۰. ↑
- همان، ح ۲۵۲۱، ص ۱۴۲. ↑
- همان، ح ۲۴۸۴، ص ۱۴۰. ↑
- همان، ح ۸۵۷، ص ۶۵، قسم اول، باب اول، فصل ۱۲. ↑
- همان، قسم اول، باب ۶، فصل اول، ح ۲۵۱۲، ص ۱۴۱. ↑
- همان، قسم سوم، باب سوم، فصل ۷، ح ۷۲۲۳، ص ۳۱۲. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب حب الدنیا و الحرص، ح ۳، ص ۳۱۵. ↑
- همان، باب ذم الدنیا، ح ۱۱، ص ۱۳. ↑
- غرر الحکم، پیشین، قسم اول، باب ۶، فصل اول، ح ۲۴۵۱، ص ۱۳۹. ↑
- همان، قسم سوم، باب سوم، فصل سوم، ح ۶۶۱۳، ص ۲۹۵. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب حب الدنیا…، ح ۶، ص ۳۱۶. ↑
- نور / ۴۴. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب طلب الرئاسه، ح ۳، ص ۲۹۷. ↑
- قصص / ۸۳. ↑
- من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج ۳، باب معرفه الکبائر، ح ۴۹۵۷، ص ۵۷۲، در متن حدیث اینطور آمده است: من مشی الی صاحب بدعه و وقمره…. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب فضل العلم، باب البدع و الرای…، ح ۸، ص ۵۶. ↑
- همان، ح ۴، ص ۵۴. ↑
- کهف / ۱۱۰. ↑
- کافی، پیشین، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب الریاء، ح ۷، ص ۲۱۵. ↑
- همان، ح ۱، ص ۲۹۳. ↑
- همان، ح ۳. ↑

نمایشگر ۳-۳ . آزمون اعتبار متغیرهای تحقیق
ازنظر میزان اعتبارپرسشنامه درروش آلفای کرونباخ داشتن ضریب آلفا کمتراز۶۰% عموما” ضعیف تلقی می شودواعتبارباحداقل۷۰% قابل قبول وبالاتراز۸۰% خوب می باشد(دانایی فرد،الوانی،آذر،۱۳۸۳).پس درتحقیق فوق پرسشنامه طراحی شده در تمام شاخص ها ازاعتبار و پایایی خوبی برخوردار است.
۲-۱-۷-۳- تحلیل روایی^[۲۳۵] پرسشنامه
روایی پرسشنامه از دو روش روایی محتوا و روایی عاملی بررسی گردیده است. در ابتدا نظرات خبرگان در مورد پرسشنامه بررسی و اعمال گردید و سپس با بهره گرفتن از داده های گرآوری شده روایی عاملی بررسی گردید. روایی عاملی از طریق تحلیل عاملی اکتشافی انجام گردید که نتایج آن در فصل چهارم ارائه خواهد شد. روایی عاملی صورتی از روایی سازه است که با بهره گرفتن از تحلیل عاملی انجام می شود.یک عامل، یک متغیرفرضی(سازه)است که نمرات مشاهده شده را در یک یا چند متغیر تحت تاثیر قرار می دهد. هرگاه تحلیل عاملی روی یک ماتریس همبستگی صورت گیرد، آزمونهایی که تحت تاثیر عوامل خاصی قرار گرفته دارای بار عاملی بالا در آن عامل است(سرمدودیگران، ۱۳۸۵). کلیه سوالات استخراج شده مبتنی برنظریات علمی و مدلهای از پیش تعیین شده است و اساسا تدوین این پرسشنامه مبنای نظری داشته که در ادبیات تحقیق گزارش گردیده است. پس از اجرای پرسشنامه در سطح گروه نمونه (۳۵۴ نفر) با بهره گرفتن از تحلیل عاملی اکتشافی، عاملهای مهم این پرسشنامه استخراج گردید و با مدل نظری مقایسه شد.
۸-۳٫ روش های تجزیه و تحلیل داده های آماری
پس از آنکه محقق داده ­ها را گرد آوری­، استخراج وطبقه بندی وجداول توزیع فراوانی ونسبت های توزیع را تهیه کرد ، باید مرحله جدیدی از فرایند تحقیق که به مرحله تجزیه وتحلیل داده ها معروف است آغاز شود ؛ این مرحله خود شامل دو شیوه تحلیل کیفی وتحلیل کمی است­­(حافظ نیا ،۱۳۸۵ ). استفاده از روش های آماری (­کمی­) با توجه به نوع و روش تحقیق وهدف محقق متفاوت است واز روش های ساده واولیه آماری تا روش های پیچیده را شامل می­ شود­. استفاده از روش های آماری به دو شکل توصیفی واستنباطی انجام می­گیرد (همان منبع ۱۳۸۵­).
آمار توصیفی را عمدتا مفاهیمی از قبیل جدول توزیع فراوانی ونسبت­های توزیع­،نمایش هندسی و تصویری توزیع­، اندازه­ های گرایش به مرکز ، اندازه­ های پراکندگی ونظایر آن تشکیل می­دهد­.آمار توصیفی برای تبیین وضعیت پدیده یا مساله یا موضوع مورد مطالعه مورد استفاده قرار می­گیرد یادر واقع ویژگیهای موضوع مورد مطالعه به زبان آمار تصویر سازی وتوصیف می­ شود (همان منبع ، ۱۳۸۵ ).

در تحلیلهای ­آمار استنباطی ­همواره نظر بر این ­است که نتایج ­حاصل از مطالعه گروه کوچکی به نام نمونه چگونه به گروه بزرگتری به نام جامعه تعمیم داده شود­. به عبارتی محقق بر مبنای ارزشهای حاصله در نمونه به آزمون فرضیه متوسل می­ شود و تکنیکهای آماری مورد نیاز از طریق آمار استنباطی تامین می­ شود.­در واقع از دو طریق به تحلیل داده ­ها می پردازد :
۱-برآورد ارزشهای جمعیت از طریق ارزشهای نمونه
۲-آزمون فرضیه ­ها
در این تحقیق نیز پس از جمع­آوری پرسشنامه ­ها و استخراج پاسخها برای تبدیل داده ­ها­ی اولیه حاصل از پرسشنامه ­ها به حالت قابل استفاده با بکارگیری نرم افزار اس.پی.اس.اس^[۲۳۶] و ورود اطلاعات به آن به استخراج آمار توصیفی با دسته­بندی اطلاعات­،تبدیل اطلاعات دسته بندی شده به فراوانی،­میانگین آماری و جداول یک بعدی و دو بعدی اقدام شدو سپس نرمال بودن تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است و وضعیت مولفه­های تحقیق مورد آزمون قرار گرفته و در ادامه با بهره گرفتن از تحلیل مسیر توسط نرم افزار لیزرل^[۲۳۷] مدل مسیر ترسیم گشته و فرضیات تحقیق مورد آزمون واقع شدند­.
۱-۸-۳٫ آزمون های آماری مورد استفاده
۱-۱-۸-۳٫ تجزیه و تحلیل واریانس فریدمن ^[۲۳۸]
این آزمون هنگامی به کار می‌رود که داده‌های آماری حداقل ترتیبی باشند و بتوان با مفهوم ترتیبی آنها را در رده‌بندی دو طرفه مرتب نمود. در این آزمون ارزش متغیر­ها برای هر مورد رتبه بندی می­ شود­. رتبه ­های پایین میانگین­ها به ارزش­های کم متغیر­ها و رتبه ­های بالای میانگین­ها به ارزش­های بالا­تر تخصیص می­یابد. به طور کلی آزمون فریدمن بررسی می­ کند که آیا رتبه ­های میانگین­ها بین متغیر­ها متفاوت است یا خیر؟
به کمک این آزمون می‌توان متغیرهای موجود در تحقیق را رتبه‌بندی نمود. (صدقیانی، ابراهیمی، ۱۳۸۱).
آماره آزمون فریدمن  به شرح زیر تعریف می‌شود.

که در آن:
تعداد موارد یا پاسخ دهندگان = n.
تعداد متغیرهایی که رتبه‌بندی می گردند = k.
حاصل جمع رتبه‌های داده شده به متغیرها از سوی پاسخ دهندگان = R.
۲-۱-۸-۳٫ مدل لیزرل^[۲۳۹]
مدل لیزرل برای اولین بار در اوایل دهه ۱۹۷۰ توسط جیمز وارد کیس لینگ ^[۲۴۰] ، کارل جورسکاگ ^[۲۴۱] ، و دیوید وایلی^[۲۴۲] تنظیم و ارائه شد . بهمین دلیل گاهی اوقات آن را مدل جی. کی. دبلیو^[۲۴۳] می­نامند ( بنتلر ، ۱۹۸۰ )­. ولی این مدل بیشتر با نام جورسکاگ همراه است و از زمانی که وی برای اولین بار مدل لیزرل را معرفی کرد­، مدلهای ساختار کوواریانس اشتهار قابل توجهی در میان پژوهشگران جدی در بسیاری از زمینه های تحقیقی و کاربردی کسب کرده است­. این اشتهار اساسا” به دو دلیل بوده است
۱ – این مدلها قادرند روابط علی و تئوریکی را که پژوهشگران به هنگام تفکر درباره فراگرد های علی و روابط بین متغیرها در نظر دارند ، به طور بسیار ساده و ملموس منعکس کنند.
۲ – با نرم افزار کامپیوتری که بر این مبنا ایجاد شده ، برآورد پارامترهای مدل در قالبی بسیار ساده امکان پذیر شده است .
در مدلهای ساختار کوواریانس هدایت پژوهش از طریق تئوری صورت می گیرد . نخست روابط بین متغیرها توسط تئوری در قالب یک نمودار تحلیل مسیر مشخص ، و سپس پارامترهای مربوط به آن مدل برآورد و تحلیل می شوند . پارامترهای برآورد شده توسط نرم افزار کامپیوتری دقیقا” مشابه ضرایب رگرسیونی در تحلیل رگرسیون چند متغیره است و معانی و تفاسیر کاملا” مشابهی دارند ( قاضی طباطبائی ، ۱۳۷۴ ) .
به طور کلی ، در علوم اجتماعی و رفتاری بیشتر نظریه ها و مدلها در قالب مفاهیم نظری بیان می شوند که مستقیما” قابل مشاهده و اندازه گیری نیستند . در چنین مواقعی معمولا” از تعدادی معرفها یا نشانگرها برای اندازه گیری و مطالعه این متغیرهای نظری استفاده می شود . دو مسئله اساسی در استنباط علی از مسایل علوم اجتماعی و رفتاری وجود دارد که عبارتند از :‌
۱ – اندازه گیری : اندازه گیریهای مشاهده شده واقعا” چه چیزی را اندازه می گیرند ؟ چگونه و با چه دقتی می توان نوع اشیایی را که باید اندازه گرفته شوند ، مشخص کرد ؟ روایی و اعتبار اندازه گیریهای انجام شده را چگونه می توان تعیین و بیان کرد ؟
۲ – روابط علی بین متغیرها و قدرت تبیین نسبی آنها : چگونه می توان روابط علی پیچیده را بین متغیرهایی که مستقیما” قابل مشاهده و اندازه گیری نیستند ، ولی در معرفهای
جایز الخطا و یا خطا دار منعکس هستند ، استنباط کرد ؟ چگونه می توان قدرت رابطه را بین متغیرهای نهفته ارزیابی کرد ؟‌
در پاسخ به چنین پرسشهایی درباره استنباط علی ” مدل های لیزرل ” به شکل جامع از دو قسمت تشکیل می شوند :
الف – مدل اندازه گیری ^[۲۴۴]
ب­­ - مدل تابع ساختاری ^[۲۴۵]
مدل اندازه ­گیری پاسخ پرسش اول­، یعنی چگونگی اندازه گیری متغیرهای مکنون­^[۲۴۶] ، توسط متغیرهای مشاهده شده و روایی و اعتبار آنها را مطرح و مشخص می­ کند .
مدل تابع ساختاری­، پاسخ پرسش دوم­، یعنی روابط علی بین متغیرهای مکنون را مشخص می کند و تاثیرات علی و میزان واریانس تبیین شده و تبیین نشده را مورد ارزیابی قرار می­دهد ( قاضی طباطبایی ، ۱۳۷۷ ) .
مدلهای اندازه ­گیری در علوم رفتاری و اجتماعی­، در مواردی اهمیت دارند که مفاهیمی مانند رفتارها­، نگرشها­، احساسات و انگیزه های مردم مورد مطالعه قرار می گیرند . بیشتر ابزارهای اندازه گیری چنین مفاهیمی­، خطای اندازه گیری بسیار زیادی دارند­. مدل اندازه گیری لیزرل می تواند چنین خطاهایی را مورد توجه قرار دهد­. در لیزرل ، این ضرایب مجهول در یک مجموعه از معادلات خطی ساختاری برآورد می­شوند­. متغیرهای موجود در دستگاه معادلات ، ممکن است هم متغیرهای مشاهده شده و هم متغیرهای مکنون باشند که مستقیما” مشاهده و اندازه گیری نشده اند ، ولی به متغیرهای مشاهده شده مربوطند . مدل مذکور بر این فرض استوار است که یک ساختار علی بین مجموعه ای از متغیرهای مکنون وجود دارد و متغیرهای مشاهده شده معرفها و نشانگرهای آنها هستند­، متغیرهای مکنون­، هم می­توانند به عنوان مجموعه ­ای خطی از متغیرهای مشاهده شده فرض شوند­ و هم به عنوان متغیرهای میانی در یک زنجیره علی مطرح شوند .
روش لیزرل­، بخصوص برای برآورد نیاز مدلهایی طراحی شده است که دارای متغیرهای مکنون ، خطای اندازه گیری­، روابط علی متقابل یا دو طرفه­، همزمان و در هم تنیده باشند­. همچنین­، لیزرل طیف وسیعی از مدلهای سودمند برای علوم رفتاری و اجتماعی­، مانند تحلیل عوامل تائیدی­، تحلیل مسیر­، مدلهای اقتصاد سنجی برای مقاطع زمانی­، مدلهای یک طرفه و دو طرفه برای تحلیلهای مقطعی و متوالی­، و مدلهای ساختاری کوواریانس را در بر می­گیرد ( همان منبع ، ۱۳۷۴­)­. در یک مدل لیزرل روابط بین متغیرهای مکنون­، در قالب دو نوع متغیرهای برونزا­^[۲۴۷] و متغیرهای درونزا ^[۲۴۸] از طریق بردارهایی که از متغیرهای برونزا به طرف متغیرهای درونزا کشیده می­شوند مشخص می­ شود­. این روابط نشان دهنده مدل تابع ساختاری است­. ضریب این بردارها نشان دهنده میزان تاثیر متغیرهای مکنون برونزا روی متغیر درونزا است و ضرایب بردارهای میان متغیرهای درونزا نشان دهنده تاثیر متغیرهای مکنون درون زا روی سایر متغیرهای درونزا هستند . ^[۲۴۹]
شاخصهای آزمون تناسب مدل بر مبنای کوواریانس داده ­های مشاهده شده در مقابل پیش بینی شده :
این دسته از شاخصها بر مبنای مقایسه داده ­های نمونه با داده ­های برآورد شده به دست می ­آید . بنابر­این­، شاخصها از تابع تفاوت قراردادی^[۲۵۰] برای محاسبه استفاده می­ کنند­. انواع این شاخصها به شرح زیر است :
۱ – شاخص کااسکوئر^[۲۵۱] : این شاخص عمومی ترین آزمون تناسب مدل است . در مدلهایی که کای دو معنی­دار است­، مد فاقد تناسب رضایت بخش است­. به عبارت دیگر شاخص کای دو معیار عدم تناسب قلمداد می­ شود­، و معنی­دار بودن ارزش کای دو به این مفهوم است که بین ساختار کوواریانس مدل پیشنهادی و ماتریس کوواریانس داده های مشاهده شده تفاوت معناداری وجود دارد­. بنابر این مدل پیشنهادی محقق رد می شود . اما اگر کای دو کمتر از ۵/۰ باشد ، مدل محقق پذیرفته می شود
۲ – شاخص ” جی اِف آی­”^[۲۵۲] : شاخص “­­جی اف آی­” در حقیقت درصد کوواریانسهای مشاهده شده­^[۲۵۳] به کوواریانسهای تعیین شده ^[۲۵۴] در مدل است­. بدین ترتیب­، این شاخص نمی­تواند درصد خطای توضیح داده شده به وسیله مدل را تبیین کند­، و بر خلاف  در رگرسیون چند متغیره که نشان دهنده واریانس خطاست­، این شاخص نشان دهنده خطا در تولید مجدد ماتریس کوواریانس – واریانس است­. به صورت قراردادی ، وقتی مدلی پذیرفته می شود که تعداد این شاخص برابر یا بیش از ۹/۰ باشد­. اما از آنجایی که شاخص مذکور در مقایسه با شاخصهای تناسب دیگر عموما” بزرگتر است ، برخی عدد ۹۵/۰ را پیشنهاد کرده اند .
۳ – شاخص ” اِجی اِف آی ^[۲۵۵] ” : از آنجا که شاخص ” جی اف آی ” نسبت به حجم نمونه شدیدا” حساس است ، شاخص دیگری معرفی شده که تغییر یافته شاخص ” جی اف آی ” است . در این شاخص به جای جمع کل مجذورات ، از میانگین مجذورات در صورت کسر و (جی اف آی – ۱ ) در مخرج کسر استفاده می­ شود که تا حدودی معیار “­جی اف آی­” را نسبت به حجم نمونه و درجات آزادی تعدیل می­ کند­. این شاخص نیز همانند­” جی اف ای­” بین صفر و یک تغییر می­ کند و سطح پذیرش معدل برای این شاخص نیز ۹/۰ است .
۴ – شاخص ” آر. ام. اس. آر­”^[۲۵۶] ‌: این شاخص برابر است با میانگین ریشه دوم
باقیمانده­های مجذور شده­، و تفاوت واریانس و کواریانس نمونه را از واریانس کوواریانس برآورد شده نشان می­دهد­. چون این شاخص متوسط باقیمانده­های گزارش شده در مدل است­، بنابر این هر چه به صفر نزدیکتر باشد تناسب مدل بهتر خواهد بود .
۵– شاخص­"­اس. آر. ام. آر.­”^[۲۵۷]­: این شاخص متوسط باقیمانده­های استاندار شده در مدل است و تفاوت واریانس و کوواریانسهای مشاهده شده را از واریانس و کوواریانس پیش بینی شده نشان می­دهد­. بنابر­این هر چه شاخص­” اس آر. ام آر.­” کوچکتر باشد­، مدل تناسب بهتری با داده ­های واقعی دارد­. این شاخص همانند شاخص­” آر. ام. اس. آر­” است­، با این تفاوت که از باقیمانده­های استاندارد برای محاسبه استفاده می­ کند­(­باقیمانده­های استاندارد از تقسیم باقیمانده­ها بر خطای استاندارد باقیمانده­ها به دست می ­آید.
فصل چهارم

ه-۱-۲-۳٫ تخمین مدل سوم با (متغیر مستقل AR) ……………………………………………………………………………150
ه-۱-۲-۴٫ تخمین مدل چهارم با (متغیر مستقل INV) ……………………………………………………………………………153
ه-۱-۳٫ تخمین مدل ها با متغیر وابسته ROA با در نظر گرفتن متغیر مجازی رونق…………………………………….۱۵۶
ه-۱-۳-۱٫ تخمین مدل اول (متغیر مستقل CCC)…………………………………………………………………………………156
ه-۱-۳-۲٫ تخمین مدل دوم (متغیر مستقل AP) ……………………………………………………………………………160
ه-۱-۳-۳٫ تخمین مدل سوم با (متغیر مستقل AR) ………………………………………………………………………….163
ه-۱-۳-۴٫ تخمین مدل چهارم با (متغیر مستقل INV) ………………………………………………………………………… 166
ه-۲٫ تخمین مدل ها با متغیر وابسته GOI……………………………………………………………………………………………169
ه-۲-۱٫ تخمین مدل ها با متغیر وابسته GOI بدون در نظر گرفتن متغیرهای مجازی……………………………………۱۶۹
ه-۲-۱-۱٫ تخمین مدل اول (متغیر مستقل CCC) …………………………………………………………………………..169
ه-۲-۱-۲٫ تخمین مدل دوم (متغیر مستقل AP) ……………………………………………………………………………172
ه-۲-۱-۳٫ تخمین مدل سوم (متغیر مستقل AR)…………………………………………………………………………………….175
ه-۲-۱-۴٫ تخمین مدل چهارم (متغیر مستقل INV)…………………………………………………………………………….179
ه-۲-۲٫ تخمین مدل ها با متغیر وابسته GOI با در نظر گرفتن متغیر مجازی رکود………………………………………۱۸۲
ه-۲-۲-۱٫ تخمین مدل اول (متغیر مستقل CCC)………………………………………………………………………………. 182
ه-۲-۲-۲٫ تخمین مدل دوم با (متغیر مستقل AP) ………………………………………………………………………………..185
ه-۲-۲-۳٫ تخمین مدل سوم با (متغیر مستقل AR) ……………………………………………………………………………..188
ه-۲-۲-۴٫ تخمین مدل چهارم با (متغیر مستقل INV) …………………………………………………………………………..191
ه-۲-۳٫ تخمین مدل ها با متغیر وابسته GOI با متغیر مجازی رونق……………………………………………………………..۱۹۵
ه-۲-۳-۱٫ تخمین مدل اول (متغیر مستقل CCC) ………………………………………………………………………………….195
ه-۲-۳-۲٫ تخمین مدل دوم با (متغیر مستقل AP) …………………………………………………………………………………198
ه-۲-۳-۳٫ تخمین مدل سوم با (متغیر مستقل AR) ………………………………………………………………………………201
ه-۲-۳-۴٫ تخمین مدل چهارم با (متغیر مستقل INV) ……………………………………………………………………………204
چکیده
هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی رابطه بین مدیریت سرمایه در گردش و سودآوری شرکت و تاثیر چرخه های تجاری(رکود و رونق) بر رابطه بین این دو متغیر می باشد. در این پژوهش برای اندازه گیری مدیریت سرمایه در گردش از چهار معیار چرخه تبدیل وجه نقد، دوره پرداخت بدهی، دوره وصول مطالبات و دوره گردش موجودی کالا و برای اندازه گیری میزان سودآوری از دو معیار بازده دارایی ها و بازده ناخالص دارایی های غیرمالی استفاده شده است. برای بررسی اثر چرخه های مختلف تجاری بر رابطه بین مدیریت سرمایه در گردش و سودآوری از متغیرهای تعاملی استفاده شده است؛ که D₁ متغیر ساختگی دوران رکود و D₂ متغیر ساختگی دوران رونق می باشد. برای کنترل سایر عوامل تاثیر گذار بر مدل، متغیرهای نسبت جاری، نسبت بدهی و اندازه شرکت نیز به عنوان متغیرهای کنترلی وارد مدل شده اند. برای آزمون فرضیه ها، تعداد ۱۰۷ شرکت طی سال های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۲ از میان شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران به روش سیستماتیک انتخاب شده و متغیرهای تحقیق به وسیله نرم افزار Eviews و مدل داده های ترکیبی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج حاصل از بررسی فرضیه ها نشان دهنده تائید رابطه منفی بین چرخه تبدیل وجه نقد و دوره وصول مطالبات با سودآوری بود. رابطه موجودی کالا با سود آوری مثبت و معنادار ارزیابی شد که با نتیجه مورد انتظار (رابطه منفی) متفاوت بود که منتج به رد این فرضیه گردید. بین دوره پرداخت بدهی با سودآوری نیز رابطه مثبت و معناداری یافت شد. نتایج همچنین نشان داد که چرخه های مختلف تجاری بر رابطه بین این متغیرها، تاثیرگذار نمی باشند.

کلمات کلیدی: مدیریت سرمایه در گردش، چرخه تبدیل وجه نقد، دوره پرداخت بدهی، دوره وصول مطالبات، دوره گردش موجودی کالا، سودآوری ، چرخه های مختلف تجاری
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱ . مقدمه
مدیریت سرمایه در گردش نقش اساسی را در عملکرد روزانه واحدهای تجاری ایفا می کند. هر گونه تصمیمی که در این بخش توسط مدیران واحد تجاری اتخاذ می شود اثرات قابل ملاحظه ای روی بازدهی عملیاتی واحد تجاری می گذارد، که باعث تغییر ارزش شرکت و نهایتا ثروت سهامداران خواهد شد. در تحقیق حاضر که در حوزه مدیریت مالی انجام شده است سعی بر آن است تا با بهره گرفتن از مفاهیم و تئوری های مدیریت مالی و مطالعات کتابخانه ای ارتباط بین مدیریت سرمایه در گردش و سودآوری در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار در دوره رونق و رکود مورد بررسی و تبیین قرار گیرد.
۱-۲٫ بیان مسأله
مدیریت سرمایه در گردش یکی از اجزای مهم مدیریت تامین مالی شرکت ها است، به این دلیل که بطور مستقیم بر نقدینگی، سودآوری و توانایی پرداخت بدهی شرکت ها تاثیر می گذارد(جیل و همکاران^[۱]، ۲۰۱۰). مدیریت سرمایه در گردش عبارت است از تعیین حجم و ترکیب منابع و مصارف سرمایه در گردش به نحوی که ثروت سهامداران افزایش یابد. پاداچی^[۲](۲۰۰۶)، بیان می کند به چند دلیل مدیریت سرمایه درگردش برای سلامت مالی واحدهای تجاری ضروری است: اولاً، اگر مبالغ سرمایه گذاری شده در سرمایه در گردش نسبت به جمع دارایی های موجود شرکت، ناموزون باشد؛ ممکن است که این مبالغ در یک موقعیت کارا، استفاده نشده باشد. دارایی در مدیریت سرمایه در گردش مخصوصاً در شرکت های تولیدی از اهمیت خاصی برخوردار است. به عبارتی دیگر، مدیریت خوب و منظم سرمایه در گردش منجر به افزایش ارزش بازار واحد تجاری می شود و مدیریت کارای سرمایه درگردش می تواند نتایج اساسی به بار آورد و چشم پوشی از آن برای هر شرکتی ممکن است خطرناک باشد. ثانیاً، مدیریت سرمایه در گردش به طور مستقیم بر نقدینگی و سودآوری واحدهای تجاری و همچنین ارزش خالص آنها، اثر می گذارد.
مدیریت سرمایه در گردش به دو گروه مدیریت دارایی های جاری و بدهی های جاری تقسیم می‌شود. ایجاد تعادل در دارایی های جاری و بدهی های جاری از اهمیت خاصی برخوردار است، بطوریکه تصمیم گیری در مورد یکی بر روی دیگری تاثیر زیاد می‌گذارد. در اداره امور سرمایه درگردش یک واحد تجاری استراتژی های گوناگونی وجود دارد که از تلفیق استراتژی دارایی های جاری و استراتژی بدهی های جاری حاصل می‌شود.
مدیریت سرمایه در گردش واحد تجاری در شرایط مختلف باید استراتژی های مناسبی را برای شرکت انتخاب کند تا بتواند به نحو کارآمد دارایی های جاری و بدهی های جاری را اداره نماید و تامین مالی اقتصادی صورت گیرد و بدین طریق بازده شرکت را بالا برده و ثروت سهامداران را حداکثر نماید. به عبارتی ارزش‌زایی مدیریت سرمایه در گردش بسیار حائز اهمیت است. چنانچه نوع استراتژی مدیریت دارایی های جاری و بدهی های جاری در موقعیتی معین به گونه ای مناسب انتخاب شود، امکان دستیابی به بهترین استراتژی مدیریت سرمایه در گردش فراهم خواهد شد. بررسی، کنترل و برنامه ریزی درباره اقلام سرمایه در گردش به منظور انتخاب بهترین راهبرد در مدیریت آن بایستی منجر به افزایش بازدهی، توان نقدینگی، توان پرداخت بدهی و تداوم فعالیت واحد انتفاعی گردد. تداوم فعالیت های عملیاتی در یک دوره عادی که معمولا سالانه است به شناخت مدیریت سرمایه در گردش و مدیریت مطلوب آن مربوط می شود بطوریکه از این طریق، نتایج مورد انتظار تحقق یابد و امکان تداوم فعالیت در بلندمدت فراهم شود. نگهداری سطح مطلوب وجه نقد برای پرداخت بدهی های سررسید شده و استفاده از فرصت های ناگهانی مناسب جهت سرمایه گذاری که نشانه ای از انعطاف پذیری واحد تجاری می باشد و دسترسی به مواد اولیه برای تولید بطوری که شرکت بتواند به موقع جوابگوی مشتریان باشد دال بر اهمیت سرمایه در گردش است هرگونه تصمیمی در این بخش توسط مدیران واحد تجاری اتخاذ می شود اثرات شدیدی بر روی بازدهی عملیاتی واحد تجاری می گذارد که باعث تغییر ارزش شرکت و نهایتا ثروت سهامداران خواهد شد.
این پژوهش همچنین تاثیر چرخه های تجاری را بر رابطه بین سرمایه در گردش، تفاوت بین دارایی ها و بدهی های اخیر و عملکرد شرکت را بررسی می کند. نوسانات گسترده اقتصادی نوعی واکنش بیرونی بر عملکرد شرکت است و نقش مهمی را در تقاضا، تولیدات و هر تصمیم گیری مالی دیگر ایفا می کند. اهمیت مدیریت موجودی کارآمد و دوره‌های تبدیل حساب‌های دریافتنی در طول دوره‌های رکود اقتصادی افزایش می‌یابد. افزایش قدرت پیش بینی شرایط اقتصادی آینده، برای اینکه شرکت ها را قادر به ارائه سرمایه گذاری کافی در سرمایه در گردش، در زمان رکود اقتصادی کند، برای شرکت ها مزیت هایی را به وجود می آورد. رکود اقتصادی می‌تواند برای شرکت ها صورت موجودی گسترده ای به وجود آورد که نقد کردن آن مشکل باشد. بنابراین یک پیش بینی مناسب می‌تواند شرکت ها را قادر به حفظ مبنای موجودی کارآمد کند. تقاضای در حال کاهش مشتری، در زمان رکود اقتصادی دارای استلزامات مهمی در سیاست اقتصادی است تقاضای کاهش یافته در زمان رکود اقتصادی به سرعت سرمایه در گردش تجاری را کاهش می دهد. هدف سیاست اقتصادی که افزایش جریانات نقدینگی شرکت چه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، می تواند جزء مزیت گسترده فشار در حال کاهش در سرمایه در گردش باشد.
در این تحقیق بررسی می‌کنیم که آیا مدیریت سرمایه در گردش بر سودآوری شرکتها در دوران رونق و رکود اقتصادی تاثیری دارد؟
۱-۳٫ اهمیت و ضرورت تحقیق
مدیریت سرمایه در گردش یکی از بخش هایی است که در ساختار مدیریتی یک سازمان نقش حیاتی ایفا می‌کند و برای تداوم عملیات تجاری بسیار ضروری است. سرمایه در گردش یک سرمایه معاملاتی است که بیشتر از یک سال در شرکت باقی نمی ماند. وجهی که در این اقلام سرمایه گذاری می شود، در طول عملیات تجاری تغییر می کند. تحقیق حاضر به مدیران و سرمایه گذاران نشان می دهد که مدیریت سرمایه در گردش چه تاثیری بر سود آوری شرکت دارد و چرخه های مختلف تجاری چگونه بر این رابطه تاثیر می گذارند. این تحقیق می تواند برای گروه های زیر مفید واقع شود:

1. 1. سرمایه گذاران و سهامداران شرکت های بورس اوراق بهادار تهران جهت اتخاذ تصمیمات بهینه

1. 1. مدیران شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران

1. 1. تحلیلگران مالی بازار سرمایه و اعتباردهندگان

1. 1. دانش پژوهان و محققان در زمینه های حسابداری و مالی.

۱-۴٫ اهداف تحقیق
۱-۴-۱٫ اهداف علمی

• 1. 1. بررسی تاثیر مدیریت سرمایه بر گردش بر سودآوری شرکت

   

  1. 1. بررسی تاثیر چرخه تبدیل وجه نقد بر سودآوری شرکت

   

  1. بررسی تاثیر دوره پرداخت بدهی بر سودآوری شرکت

>0.9

< 3

< 0.08

۴-۷- آزمون فرضیات
۴-۷-۱- مدل یابی معادلات ساختاری
مدل سازی معادلات ساختاری یکی از فنون مدل سازی آماری است که فنون دیگری مانند رگرسیون چند متغیره، تجزیه و تحلیل عاملی و تجزیه تحلیل مسیر را در بر می گیرد و تمرکز اصلی آن بر روی متغیر های پنهان است که توسط شاخص های اندازه پذیر و متغیرهای آشکار، تعریف می گردد. با بهره گرفتن از این روش می توان روابط علت و معلولی میان متغیرهایی که بطور مستقیم قابل مشاهده نیستند را با توجه به خطاها استنتاج نمود و میزان همبستگی و شدت اثرگذاری هر یک را بر دیگری، مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. به همین دلیل، مدل سازی معادلات ساختاری با عنوان تجزیه تحلیل متغیرهای پنهان یا مدل سازی علی نیز شناخت شده است. در این روش مانند رگرسیون، کمی سازی روابط میان متغیرهای مستقل و وابسته صورت می گیرد. البته بر خلاف پارامترهای رگرسیون که همبستگی های تجربی را نشان می دهد پارامترهای ساختاری، همبستگی های علی را تبیین می کنند.
۴-۷-۲- آزمون فرضیات اصلی
در نمودارهای زیر به ترتیب مدل معادلات ساختاری فرضیات اصلی تحقیق در حالت ضرایب معناداری و ضرایب ساختاری نشان داده شده است. چنانچه در حالت ضرایب معناداری، آماره t خارج از بازه ۱.۹۶+ و ۱.۹۶ـ قرار داشته باشد فرضیه مورد تایید قرار می گیرد. همچنین ضریب ساختاری نیز نشان از میزان رابطه یا تاثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته دارد.
بر اساس این نمودارها همچنین می توان میزان تاثیرات غیر مستقیم متغیر ارزش ویژه برند را بر متغیر وفاداری به برند از طریق نقش تعدیلگری متغیر رضایت مشتری محاسبه نمود. شاخصهای برازش نشان داده شده در زیر هریک از دو مدل نشان می دهد که تا چه میزان طراحی مدل مناسب بوده و مدل با داده هائی که محقق جمع آوری نموده است تطابق دارد.

نمودار۴-۱۹-مدل فرضیات اصلی در حالت ضرایب معناداری

نمودار ۴-۲۰- مدل تحقیق در حالت ضرایب ساختاری
شاخصهای برازش مدل فرضیات اصلی تحقیق
شاخصهای برازش مدل تحقیق که در جدول ۴-۱۹ آمده، نشان می دهد که مدل با داده های جمع آوری شده از نمونه های آماری تحقیق، برازش مناسبی دارد. یعنی این مدل روابط را به درستی نشان می دهد.
جدول۴-۱۸- شاخصهای برازش مدل کلی تحقیق

شاخص

AGFI

GFI

CFI

NNFI

NFI

^۲/dfχ

RMSEA

مقدار به دست آمده

۰.۹۴

۰.۹۷

۰.۹۹

۰.۹۸

۰.۹۸

۲.۰۹۱

۰.۰۵۶

مقدار مجاز

>0.8

>0.9

>0.9

>0.9

>0.9

< 3

< 0.08

گاه این گونه از واژگان در عین تناسب لغوی با سایر واژگان هم ریشه ی خود با آن ها تفاوت دارند و از معنای خاصی برخورداراند که تنها در فضای معنایی قرآن معنادار می شوند و اساساً خاص و جعل قرآن هستند مانند : واژه ی «مثانی» ، گاهی نیز در قرآن کریم واژگان به گونه ای طرح شده اند که بارمعنایی خاصی می یابند گر چه ممکن است خارج از نظام معنایی قرآن کریم این واژگان استعمال شوند ولی در فضای معنایی قرآن منعکس کننده حقایقی هستند ،این در جایگاهی والا یعنی ام الکتاب نمود دارند و از دسترس عموم مردم خارج است .
بنابراین برای اینکه همگان در معرض هدایت قرآن قرار گیرند و تا حدودی زمینه ی تقرب ذهن و تصور و درک آن حقیقت را برای انسان محیا کنند، به کار رفته اند مانند : واژه ی «یومین» اگر چه در سایر فضاهای معنایی «یومین» به معنای «دو روز‌« است اما اگر نیک بیندیشید درمی یابید که در فضای معنایی قرآن در آیه ی «قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ذلِکَ رَبُّ الْعالَمِینَ » (فصلت/ ۹) قطعاً معنای «دو روز‌« را نخواهد داشت. کوتاه سخن اینکه درک حقایق قرآن کریم پیچیدگی خاص خود را دارد و در مواردی که خود قرآن واژگانی را جعل نموده یا بار معنایی خاصی را به معنای واژه بخشیده است باید کوشید تا مفهوم هر واژه را از خود قرآن کشف نمود.

در قرآن کریم شاید بتوان این گروه از واژگان را در این مجموعه قرار داد :
شکل( ۲-۸ ) : مثانی اساسی
۲-۲-۳-۲ مثانی نسبی
قرآن کریم از طرز استعمال واژگان در زبان عرب عدول نکرده است تا افراد بشر بتوانند در آن تعقل کنند و به محتوای پیام های آن به فراخور ظرفیت و توان خویش دست یابند. « إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون‏ »
(یوسف/۲) بنابراین بسیاری از واژگان به ویژه واژگان تثنیه خواه در قرآن کریم به کار رفته باشند یا در خارج از آن از معنای لغوی یکسانی برخوردارهستند. مانند : واژه ی « یَدان » که به معنای « دو دست » به کار رفته است اما با توجه به اینکه قرآن کریم زبان خود را « وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ »(نحل/ ۱۰۳) معرفی نموده است، بنابراین استعمال واژگان قرآن کریم بر اساس عربی مبین است.
بنابراین تفاوت هایی با زبان عرب می یابد چنان چه بسیاری از واژگان استعمال شده در نظام معنایی قرآن کریم دارای دو رتبه و یا به تعبیر مناسب تر دارای دو نمود معنایی هستند . همچنان واژه ی « یَدانِ » پس از
آن که در نظام معنایی قرآن کریم وارد شده وضع ویژه ای می یابد و افزون بر معنای وضعی خود « دو دست » چنانچه در آیه ی « تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ »(مسد/ ۱) مشاهده می شود دارای نمود های بلندتری از معناست که محصول ترکیب آن با دیگر واژه ها و در مرتبه ی بالاتر ترکیب آن با کل متن است، مانند « وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتان‏ » (مائده / ۶۴) و این دو لایه ی معنایی به یکدیگر منعطف هستند. (سعیدی روشن، ۱۳۸۹: ۲۸۱ ) بنابراین معنای نسبی معنایی است که دلالت ضمنی دارد و در نتیجه ی پیدا شدن وضع خاصی برای آن واژه در نظام خاص قرآن در ارتباط با سایرواژگان پدیدار می گردد و به معنای لغوی واژه پیوسته و افزوده می گردد . (ایزوتسو ، ۱۳۶۱ : ۱۵-۱۴)
در قرآن کریم این واژگان را می توان در این مجموعه قرار داد :
شکل( ۲-۹ ) : مثانی نسبی
بنابراین یکی از وجوه اشتراک واژگان مجموعه مثانی یعنی مثانی اساسی و مثانی نسبی در پیچیدیگی ، ترتّب و معطوف بودن دو لایه ی معنایی به یکدیگر است که متناسب با تبارشناسی است که برای نام گذاری این گروه بیان شد .
۲-۲-۳-۳ پیامدهای مثانی
حوزه ی فهم قرآن به دلیل آنکه به مقاصد الهی و مدلول های آیات آسمانی معطوف است ،حوزه ای بس خطیر به شمار می آید ؛با این حال رسالت قرآن عام و هدایت آن فرا گیر است و خود قرآن بار ها از آسانی و میسر بودن ارتباط با آن و متذکر شدن از آن سخن گفته :«وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِر»(قمر/۱۷)و راه هدایت و یادگیری آموزه هایش را بر همگان گشوده است.
۲-۲-۳-۳-۱ تعلیم
خداوند حکیم در راستای اهداف نزول قرآن کریم به تعلیم و تربیت انسان توجه ی خاصی مبذول داشته است به همین منظور پیامبری از جنس بشر و آشنا به مسائل و مصائب بشر فرستاده تا سه برنامه ی مهم را درباره ی آن ها اجرا نماید : «إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَه» (آل عمران/۱۶۴) نخست خواندن آیات پروردگار بر آن ها و آشنا ساختن افکار بشری با این آیات و سپس تعلیم یعنی وارد ساختن این حقایق در درون جان آن ها به همراه تزکیه نفوس و تربیت ملکات اخلاقی و انسانی.(مکارم شیرازی ، ۱۳۷۴ : ۳/۱۶۰-۱۵۹) به همین منظور با توجه به مراتب گوناگون معارف الهی از یک سو و تفاوت ظرفیت و رشد معنوی مردم از دیگر سو، خداوند متعال ساختار قرآن را در افاده ی تعالیم خود به گونه ای تدبیر فرموده است که تمامی مخاطبان از تعالیم قرآن بهره مند شوند و هم راه عرضه ی معارف عمیق برای انتفاع ژرف اندیشه باز باشد.(سعیدی روشن، ۱۳۸۹ : ۳۰۳-۳۰۱)
با توجه به اینکه افهام عموم در درک معنویات متفاوت است به ویژه مردم عرب زبان که در زمان نزول قرآن از هر علم و دانشی به دور بودند تعالیم قرآن باید به گونه ای روشن و گویا باشد که حتی کسانی که از اندک دانشی بی بهره هستند در پرتو تعالیمش قرار گیرند بنابراین قرآن کریم تعالیم انسان ساز خود را متناسب با سطح ساده ترین فهم ها که فهم عامه است تنظیم نموده، گرچه قرآن کریم به زبان ساده ی عموم سخن گفته است ولی نباید ولی نباید فراموش کرد که در ورای این زبان ساده معارف عالیه معنوی نهفته است.(طباطبایی،۱۳۵۳: ۴۰ )نکات
فوق بیانگر این حقیقت است : قرآن کریم مثانی است تا تعلیم و تربیت انسان ها با هر درجه ای از فهم و دانش و رشد معنوی شان در تمامی زمان ها محقق گردد.
۲-۲-۳-۳-۲هدایت
قرآن کریم موصوفه ی هدایت و ارشاد خلق به استوارترین طریق هدایت است . « إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَم‏»(إسراء/۹) بنابراین رهیافت ها و حقایق هدایت بخش خود را به طرز معجزه آسایی تنظیم نموده تا افراد بشر متناسب با لیاقت و رشد معنوی خویش از آن بهره مند گردند. به عبارت دیگر آیات هدایت بخش قرآن همانند قطره های حیات بخش باران است که در باغ ها لاله می روید و در شوره زارها خس! به همین منظور علاوه بر فاعلیت فاعل قابلیت محل نیز شرط است.(مکارم شیرازی، ۱۳۷۴ :۱۲/۲۳۸)
بنابراین تنها حق طلبان و حقیقت جویانی که هیبت و عظمت الهی بر قلب آن ها مستولی گردیده است زمانی که آیات قرآن را استماع می نمایند ابتدا خوف و خشیت آن ها را فرا می گیرد و سپس قلوب آن ها نرم می گردد، به راستی آن ها هدایت شدگان خواهند بود. «تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَى اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاء»(زمر/۲۳)( امین،۱۳۶۱ :۱۱/۲۰۰-۱۹۹) و در مقابل آن ها که دریچه های قلب خود را عمداً بر روی نور هدایت آیات الهی بسته اند و تاریکی و تعصب و لجاجت بر روح آن ها حکم فرما است نه تنها از آیات هدایت بخش الهی بهره ای نخواهند برد «وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ»(زمر/۲۳) بلکه براثر عناد و دشمنی بر ضلالتشان افزوده خواهد شد و ظالمان را جز زیان چیزی نخواهد افزود.« وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلاَّ خَساراً» (إسراء/۸۲) بنابراین مثانی بودن قرآن کریم کمالی است برای کتاب هدایتی قرآن کریم و نتیجه ی این هدایت در افراد مختلف به صورت رتبه ها و درجات متفاوت در مقام های زندگی اخروی نمایان خواهد شد.
۲-۲-۳-۳-۳ تحقق بلاغت معجزه آسای قرآن
ادبیات قرآن کریم سبکی ویژه دارد چنان ویژگی، که هیچ کس را در هیچ زمانی یارای مقابله با آن نبوده و نیست. .« فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِین‏»«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا» (بقره/۲۴-۲۳)پس بدون شک ، از جهات بارز اعجاز قرآن ، سبک ادیبانه ی خاص است به ویژه اشتمال آیات قرآن بر زوایای پیچیده پنهانی که با تلاش و تدبّر قابل کشف است به لحاظ بلاغی در مخاطبان گیراتر و ماندگار تر از صورتی است که همه ی علوم آن به سهولت در دسترس باشد.
چنین اعجازی همگان را، از دوست و دشمن ، به اعتراف واداشته است به گونه ای که از دیرباز تا کنون ادیبان و اندیشمندان، در پیشگاه قرآن به خضوع آمده و به ستایش پرداخته اند. قرآن کریم خود در این تجمید و ستایش سبقت جسته و زبان خود را این چنین ستوده است؛ قرآن : نیکوترین سخن «أَحْسَنَ الْحَدِیث‏»، به دور از ناهمگونی«لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً»(نساء/۸۲) و جان فزا و نافذ «تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى‏ ذِکْرِ اللَّه‏» (زمر/۲۳) از جانب خداوند حکیم و علیم است که اگر برکوهی فرود آید کوه را به کرنش وا می دارد و قطعه قطعه می گرداند. (میرباقری، ۱۳۸۵ :۹۲ )
۷
شکل( ۲-۱۰ ) :پیامد های مثانی
۲-۲-۳-۴ انفعالات مخاطبین در برابر مثانی
صاحب قرآن، الرحمانی است که از سر لطف و محبت قرآن را برای انسان نازل کرد و همچون معلمی مهربان قرآن را به او آموخت «عَلَّمَ الْقُرْآن‏ »(الرحمن/۲) و تا حد ممکن درک مفاهیم هدایت بخش آن را برای انسان آسان ساخت تا انسان متذکر گردد و به سمت کمال حقیقی اش هدایت گردد.« وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِر»(قمر/۲۲) حال علاوه بر اینکه انسان باید تعالیم هدایت بخش و روح افزای قرآن را در زندگی
دنیوی اش به کار گیرد شایسته است که در برابرمعارف و حقایق کتاب آسمانی که هدیه خداوند متعال است اظهار خشوع کند و تحول معنوی خود راآغاز گر بیداری و حرکت الهی خود بداند.
۲-۲-۳-۴-۱خشوع
قرآن کریم با دو وصف حق بودن و ذکر خدا بودن شایسته ی آن است که مؤمنین بیداردل در برابر آن اظهار خشوع کنند. «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ »(حدید/۱۶) بنابراین قرآن بدین جهت که ذکر خدا و حق مطلق است و همچنین از ناحیه ی خداوند متعال نازل شده مقتضی خشوع است. (طباطبایی، ۱۳۷۴ : ۱۹/۲۸۳ ) چنان چه خداوند متعال برای مردم مثالی زده تا عظمت و جلالت قدر آن را از این نظر که کلام خداوند متعال است و مشتمل بر معارفی عظیم، به ذهن مردم نزدیک سازد تا درباره ی آن تفکر نموده و آن گونه که شایسته ی آن است درصدد تحقق محتوای آن که حق صریح است برآمده و به هدایتی که از طریق عبودیت پیشنهاد کرده مهتدی شوند.« لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى‏ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ »(حشر/۲۱) بنابراین وقتی جمادی که به مراتب از انسان پست تر است در نزول قرآن به آن خاشع شود و از عظمت کلام سبحانی قطعه قطعه گردد مسلماً انسان که اشرف مخلوقات است و به درجات از جماد بالاتر است اولی و احق باشد که از کلام الهی متأثر گردد و اظهار خشوع کند.(شاه عبدالعظیمی، ۱۳۶۳ : ۱۳/۱۳ ) همان گونه که کوه تاب تجلی حق تعالی را نیاورد و قطعه قطعه گردید. « فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا»(اعراف/۱۴۳) همان گونه تاب تحمل کلام خدا را نیز نمی آورد. کوه به سبب حروف یا صفحات قرآن نمی هراسد و نمی شکافد بلکه به سبب مضامین والا و پیچیده ای که آیات قرآن شامل آن ها است و مهمترین و بزرگترین آن ها احتوای آن بر تجلی آفریدگار عزّ و جل است متلاشی می شود. (مدرسی، ۱۳۷۷ : ۱۵ / ۳۰۳ )
آری اگر آیات قرآنی در لفافه حروف و کلمات پیچیده نشده بود حتی نوع بشر نیز تاب شنیدن آن را نداشت این است که به قدرت کامله ی الهی، روح کلام یزدانی در لفافه ی کلمات پیچیده شده تا قلوبی که تا اندازه ای به نور جمال حق تعالی روشن گردیده از خلال آن به بعضی از اسرار کلام الهی واقف گردند.لکن نه هر گوشی تاب شنیدن آیات الهی را دارد و نه هر چشمی کمون حقایق قرآن را تواند بیند «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ »(بقره/۱۷۱) بنابراین قرآن کریم بدین جهت که حق است و حاوی مضاوین والا و پیچیده ی الهی در راستای هدایت و سعادت انسانی مقتضی خشوع است.(امین، ۱۳۶۱ : ۱۲/۲۴۲-۲۴۱)به راستی در برابر عظمت وصف ناپذیر و حقایق والای قرآن انسان چگونه می تواند اظهار خشوع کند؟ سجده اظهار خشوع به عمل است،
مؤمنان بیدار دل به هنگام شنیدن حقایق الهی چنان شیفته و مجذوب سخنان پروردگار می شوند که بی اختیار به سجده می افتند و دل و جان را در این راه از دست می دهند «إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ » (سجده/۱۵) و منتهای اظهار خشوع این است که بنده در پیشگاه رب جلیل به خاک افتد و پیشانی که اشرف اعضای بدن به شمار می رود بر پست ترین اشیاء که خاک باشد،گذارد(مکارم شیرازی،۱۳۷۴ : ۱۷/۱۴۵-۱۴۶) و در حقیقت مراد از سجده علی رغم صورت ظاهری آن حالت تسلیم مطلق در برابر حق است. (امین، ۱۳۶۱ : ۱۰/۱۷۸)
چنانچه خداوند درباره ی گروهی از پیامبران الهی می فرماید : «إِذا تُتْلى‏ عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا» (مریم/۵۸) از سوی دیگر گریه اظهار خشوع در روح است . اوتار روح آدمی تحت تأثیر عمیق آیات الهی قرار می گیرند و سرشک ازدیدگانشان جاری می گردد و زبان شان نیز خاموش نتواند ماند و آن چه را که از درون می جوشد بیان می کنند. «وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرى‏ أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ» (مائده/۸۳) و اگر از این خشوع روحانی به گریستن تعبیر شده است به سبب آن است که گریستن حالت آشنا و شناخته شده برای انسان است.آن گاه که نفس بشر به درجه ی اعلی تأثیر پذیری قرار گیرد صورت می پذیرد. (مدرسی، ۱۳۷۷ : ۲/۳۸۴؛سید قطب، ۱۴۱۲ :۲/۹۶۲ )
۲-۲-۳-۴-۲ تحوّل
واژه پژوهان واژه ی «تحوّل» را از ریشه ی «حول» و به معنای دگرگون شدن حالت و تغییر در شکل یا جریان و حالت چیزی دانسته اند .(مصطفوی، ۱۳۶۰ : ۲/ ۳۱۸ ) زمانی که به هنگام تلاوت قرآن نفس مؤمنین بیدار دل، کسانی که با قرآن جان خود را مأنوس نموده اند و داروی درد خود را در آن می یابند با حقیقتی بزرگتر از گنجایش خود مواجه می گردند چنان منقلب و متحوّل می شوند که به صاحب آن نفس لرزه ای دست می دهد و از آن جایی که مؤمنین راستین چیزی از عظمت و کبریایی او را می شناسند و می دانند که کتاب خدا رسالت او را به ایشان می رساند دل هایشان به سبب تجلیات حق که در کتاب الهی پیچیده شده است آرام و قرار نخواهد گرفت و چنانچه در آن لحظه خداوند آنان را به روح خود تأیید نفرماید به یقین دل هایشان فرو می ریزد. «َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى‏ ذِکْرِ اللَّه‏ » (زمر/۲۳) هم چنان که حضرت موسی (ع) آن گاه که پروردگار در برابر او بر کوه تجلی نمود مدهوش شد. «فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسى‏ صَعِقاً»(اعراف/۱۴۳) به راستی تجلی خداوند برکوه بزرگتر از تجلیات او در کتاب خود بر پیامبر (ص) و مؤمنان نخواهد بود.
مؤمنان بیدار دلی که به مجرد یاد خدا دگرگون می شوند. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُم‏ » (انفال/۲) پس چگونه هنگامی که رسالت پیام خدا را برای آن ها تلاوت می کنند مدهوش نشوند؟ همانا این خداست که با ایشان سخن می گوید پس چگونه سخت و تأثیر ناپذیر بمانند؟ زبان قلم از وصف این حالت روحانی قاصر است وکسانی که از هر سو شهوت دل هایشان را احاطه کرده این تحول معنوی را در ک نخواهند کرد مگر آنکه خداوند پرده ها و موانع را بردارد و دل را به نور ازلی پروردگار پیوندند تا حقایق و معارفی که در لفافه ی واژگان پیچیده شده را به چشم دل بنگرند و به عمق جان دریابند.(مدرسی، ۱۳۷۷ : ۱۱ / ۴۶۱-۴۶۰ )
۲-۲-۳-۵انفعالات مخاطبین
منظور از انفعالات مخاطبین وظیفه و واکنشی است که شایسته است مخاطبین قرآن در برابر مفاهیم مطرح شده در نظام معنایی از خود نشان دهند چنانچه خداوند در برخی از آیات قرآن نیز نوع برخورد انسان هایی که قرآن را استماع نمودند بیان کرده است به عنوان نمونه «وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرى‏ أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ» (مائده/۸۳) برخی چون آیاتى را که به رسول فرستاده شده استماع کنند مى‏بینى اشک از دیده آنها جارى مى‏شود، زیرا حقانیت آن را شناخته‏اند گویند: بارالها، ما ایمان آوردیم، پس نام ما را در زمره گواهان صدق او بنویس‏ و در مقابل«وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَهٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى‏ بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ »(توبه/۱۲۷) و آن گاه که سوره‏اى نازل شود، بعضى از منافقین به بعضى دیگر نگاه مى‏کنند و مى‏گویند: آیا کسى شما را مى‏بیند؟ سپس مخفیانه از حضور پیامبر(ص) بازمى‏گردند. خدا دلهایشان را از حقّ‏ برگرداند، زیرا آنان گروهى هستند که نمى‏فهمند.
چنانچه گذشت بر اساس آیات قرآن کریم شایسته است که انسان در برابر مفهوم «زوجین» به تفکر و تذکر ، در برابر مفهوم «شفع» به تسبیح و تحمید خداوند یکتا بپردازد و در برابر مفهوم‌ «مثانی» اظهار خشوع و تحول نماید.
شکل( ۲-۱۱ ) : انواع انفعالات
آن چه بیان شد طرح باز شده ی نظام معنایی است که به منظور نشان دادن دوگانه ها در قرآن طراحی شده است ، زیرا دوگانه ها در قرآن به قدری گسترده اند که اقتضای آن را داشت که یک فصل را به خود اختصاص دهند. از آن جایی که قرآن کریم متنی چند لایه و ذومراتب است ، وجود دوگانه ها قابلیت این را دارند که بتوان آن ها را از زوایای دیگر و به گونه های دیگر در یک نظام معنایی جای داد . آن چه ارائه شد متناسب با اهدافی است که برای نگارش این پایان نامه در نظر گرفته شده است ، تا شاید به فراخور توان خویش جرعه ای از اقیانوس لایزال معارف قرآنی را در معرض دید قرآن دوستان و علاقه مندان به معارف قرآنی نهاد .
فصل سوم
بررسی واژگان مجموعه ی مثانی
۳-۱مقدمه