1-1-2- پیشینه. 4
1-1-3- اهداف تحقیق 6
1-1-4- فرضیه‌ها 6
1-2- تعاریف و مفاهیم 7
1-2-1- جهل 7
1-2-2- حکم 7
1-2-3- جهل به حکم(قانون) در اصطلاح 8
1-2-4- مسئولیت. 8
1-2-5- کیفری 9
1-2-6- مفهوم اصطلاحی مسئولیت کیفری 9
1-2-7- مفهوم قانون مجازات. 11
1-3- جهل و عناوین مشابه. 11
1-3-1- اشتباه 11
1-3-2- ظن 12
1-3-3- شک 12
1-3-4- شبهه. 12
1-3-5- غفلت. 13
1-4- انواع جهل 14
1-4-1- جهل بسیط و مرکب. 14
1-4-2- جهل حکمی و جهل موضوعی 14
1-4-3- جهل تقصیری و جهل قصوری 15
1-5- نقش علم به قانون در حقوق جزا 16
1-5-1- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی 16
1-5-2- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون 17
1-5-3- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت کیفری 18
1-5-4- علم به قانون، شرط تحمل مجازات. 19
1-6- سیر تاریخی مسئولیت کیفری 19
1-6-1- دوران باستان و انتقام خصوصی 19
1-6-2- مسئولیت کیفری در مکتب عدالت مطلق 20
1-6-3- مسئولیت کیفری در مکتب تحققی 20
1-6-4- مکتب فایده اجتماعی 21
1-6-5- مسئولیت کیفری در مکتب کلاسیک 21
1-6-6- مسئولیت کیفری در مکتب دفاع اجتماعی 21
1-6-7- مسئولیت کیفری در مکتب اسلام. 22
1-6-8- مسئولیت کیفری در ایران 23
1-6-8-1- مسئولیت کیفری در ایران پیش از انقلاب اسلامی 23
1-6-8-2- مسئولیت کیفری در ایران پس از انقلاب اسلامی 23
1-7- مبانی و شرایط مسئولیت کیفری 24
1-7-1- مبانی مسئولیت کیفری 24
1-7-1-1- مسئولیت کیفری مبتنی بر آزادی و اختیار 24
1-7-1-2- مسئولیت کیفری مبتنی بر جبر و عدم اختیار انسان 24
1-7-1-3- مسئولیت مبتنی بر اختلاط جبر و اختیار 25
1-7-2- انواع مسئولیت. 26
1-7-2-1- مسئولیت اخلاقی 26
1-7-2-2- مسئولیت اجتماعی 26
1-7-2-3- مسئولیت قانونی 26
1-7-2-3-1- مسئولیت مدنی 27
1-7-2-3-1- مسئولیت کیفری (جزائی) 27
1-7-2- شرایط مسئولیت کیفری 27
1-7-2-1- ارتکاب عمل مجرمانه. 27
1-7-2-1-1- عنصرقانونی جرم. 28
1-7-2-1-2- عنصر مادی جرم. 28
1-7-2-1-3- عنصر معنوی جرم. 28
1-7-3-2- اهلیت جزایی مرتکب. 29
1-7-3-2-1- فقدان علل خاص 29
1-7-3-2-2- کودکی یا صغر سن 30
1-7-3-2-3- جنون 31
1-7-3-2-4- اجبار 31
1-7-3-2-5- مستی 32
1-7-3-2-6- خواب و بیهوشی 32
1-7-3-2-7- اشتباه 32
فصل دوم « جهل به حکم و رابطه آن با مسئولیت کیفری از منظر فقه »
2-1- کلیات. 35
2-1-1- دلایل پذیرش جهل به حکم در رفع مسئولیت کیفری 35
2-1-1-1- قاعده قبح عقاب بلا بیان 35
2-1-1-1-1- اصل برائت. 36
2-1-1-3- اصل اباحه. 41
2-2- دلایل و مستندات عدم پذیرش جهل به حکم در رفع مسئولیت. 42
2-2-1- وجوب تعلم احکام شرعیه یا به عبارت دیگر الزام به تعلم 42
2-2-2- اشتراک احکام بین عالم و جاهل 44
2-2-3- فرض آگاهی مردم. 44
2-3- مستندات نسبی بودن پذیرش و عدم پذیرش 45
2-3-1- جاهل قاصر و جاهل مقصر. 45
2-4- جایگاه جهل در جرائم تعریف شده در فقه. 47
2-4-1- جرائم مستوجب حد. 47
2-4-2- جرائم مستوجب قصاص 48
2-4-3- جرائم مستوجب تعزیری 49
فصل سوم « جهل به حکم از منظر حقوق »
3-1- کلیات. 51
3-2- اقتضاعات پذیرش « قاعده جهل به حکم رافع مسئولیت نیست ». 52
3-2-1- حفظ وتحکیم نظم عمومی 52
3-2-1-1- جلوگیری از اطاله دادرسی 52
3-2-1-2- کاهش بار هزینه دادرسی 53
3-2-1-3- جلوگیری از ایجاد خلل در اجرای قانون 53
3-2-1-4- جلوگیری از تشویق مردم به جاهل ماندن 54
3-2-1-5- جلوگیری از افزایش جرائم 54
3-2-2- صعوبت اثبات جهل از طرف متهم 54
3-2-3- فرض قانونی علم، تمکن بر علم و التزام به تعلم 54
3-3- ایرادات وارد بر قاعده « جهل به حکم رافع مسئولیت نیست». 55
3-3-1- غیرمنطقی و ناعادلانه بودن عدم پذیرش ادعای جهل 55
3-3-1-1- ضعف شیوه اطلاع رسانی 56
3-3-1-2- تخصصی بودن متن قوانین 57
3-3-1-3- کثرت قوانین 58
3-3-1-4- تغییرات پی در پی قوانین 58
3-3-1-5- عدم ضرورت اطلاع از همه قوانین 59
3-3-2- مخالفت با اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها 59
3-4- وجه افتراق و اشتراک حقوق عرفی و فقه. 59
فصل چهارم « بررسی قوانین کیفری ایران در خصوص جهل به حکم »
4-1- کلیات. 63
4-2- بررسی مقایسه‌ای مواد قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 با قانون مصوب 1392 64
4-2-1- پس از انقلاب تاقبل از تصویب قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 64
4-2-2- رویکرد قانونگذار با توجه به قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 66
4-2-2-1- ماده 3 66
4-2-2-2- ماده 91 66
4-2-2-3- ماده 120 67
4-2-2-4- ماده 121 67
4-2-2-5- ماده 155 67
4-2-2-6- ماده 218 68
4-2-2-7- شرایط مسئولیت کیفری 69
4-2-2-8- جمع بین دو قاعده فقهی و عرفی در ماده 155 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 69
4-2-2-9- پیش بینی پذیرش جهل در موارد خاص 71
4-2-2-10- عدم اشاره به قاصر و مقصر بودن جاهل 71
4-2-2-11- نتایج و آثار احتمالی قرار گرفتن دو دیدگاه در کنار هم در ماده 155 72
4-3- نتیجه گیری 73
4-4- پیشنهادات. 75
منابع 76
چکیده
در حقوق کیفری موضوع جهل به حکم از جانب فقها و حقوقدانان به جهت اهمیت و تأثیر گذاری اساسی بر مسئولیت مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. در نظام کیفری اسلام به استناد آیات و روایات و بهره گیری از قواعد و اصول فقهی، مجازات جاهل به تکلیف خلاف عدالت و عقل بوده و مجازات شخص جاهل قبیح و زشت دانسته شده است. از این رو درحقوق اسلام اصل بر پذیرش ادعای جهل می‌باشد. در حقوق جزای به اصطلاح عرفی، اصل عدم تأثیر جهل به حکم بر مسئولیت کیفری مورد پذیرش واقع شده است و قاعده جهل به حکم و یا جهل به قانون رافع مسئولیت کیفری نمی‌باشد. این قاعده به عنوان یک اصل اساسی و کاربردی مورد نظر قرار گرفته است.رویکرد قانونگذاری در ایران تا قبل از تصویب قانون مجازات اسلامی 1392 علی رغم عدم اشاره به حکم کلی جهل به حکم غالباً بر مبنای اصل « جهل به حکم رافع مسئولیت کیفری نیست » بوده است. قانونگذار ایران در سال 1392 با تصویب قانون مجازات اسلامی جدید علاوه بر اینکه در برخی مواد خاص مانند قوانین
