۳ - ۱ - ۲ - ۲ – ۱٫ دلیل اول
الف: آیه فوق و روایت یاد شده (اقامه نماز به شکل جماعت) وجوب یا استحباب اقامه نمازهای جماعت را نشان می‌دهند؛ بنابراین اقامه یک امر و شرکت امر دیگری می‌باشد.

ب: همانطور که همه مسافرها باید نمازهای چهاررکعتی را دو رکعتی بخوانند (به دلیل وجود مخصص) یعنی باید نماز را قصر کنند تمام مسلمین به دلیل مخصص در روز جمعه باید نماز ظهر را به قصر بخوانند و چنین مخصص قوی السند و قوی الدلاله‌ای نداریم. شخص مسافر چه در اقامه نماز جمعه و چه در نمازهای یومیه نمازهای چهار رکعتی را دورکعتی می‌خواند بنابراین به او دو نوع امر شده است:
نماز ظهر دو رکعتی اقامه ‌کند؛
نماز جماعت دو رکعتی بخواند.
ج: در نماز جمعه نیز مانند نماز یومیه محتاج به دو دلیل هستیم: یکی اقامه جمعه با شرایط خاصش ۲- شرکت در نماز جمعه برپا شده که در این خصوص وجوب تعیینی یا وجوب تخییری از آن فهمیده می‌شود.
د: با این توضیح این سؤال مطرح می‌شود: آیا به همه مسلمانان مانند شخص مسافر امر شده که اقامه نماز جمعه کنند؟ یعنی همه مسلمانان در روز جمعه باید نماز ظهر را دو رکعتی بخوانند؟ مسلماً چنین امری وجود ندارد بلکه آنچه که امر بدان شده شرکت در نماز جمعه است.
امر به اقامه به نماز جمعه به همه مردم داده نشده بلکه امر به اقامه فقط به فقیه یا امام معصوم داده شده است. زیرا دلیلی مبنی بر اینکه عموم مسلمین بتوانند اقامه جمعه کنند نداریم. در زمان غیبت، دریافت اذن خاص از امام معصوم علیه السلام امکان‌پذیر نیست. پس یک راه باقی می‌ماند و آن وجوب اقامه نماز جمعه بر فقیه جامع الشرایط خواهد بود. بنابراین اگر فقیه در رساله بنویسد که نماز جمعه واجب تعیینی یا واجب تخییری است منظور او شرکت در نماز جمعه است نه اقامه چون اقامه آن فقط مربوط به شخص فقیه خواهد بود.
امر به اقامه فقط یک مخاطب خاص دارد و آن مخاطب مکلف به اقامه آن است. از ادله موجود فهمیده می‌شود که مخاطب و مکلف به اقامه کسی غیر از امام معصوم و مجتهد جامع الشرایط نمی‌تواند باشد.
۳ - ۱ - ۲ - ۲ – ۲٫ دلیل دوم
اینکه در بسیاری از کتب فقها تأکید بر سلطان عادل شده است و سخن از اذن او به میان آمده است سلطان عادل با دو معنا استعمال می‌شود.
در حالت اول منظور از سلطان عادل همان امام عادل و اذن او می‌باشد که صدور این روایات دلالت حقیقی بر امام معصوم دارد.
در صورت دوم سلطان عادل همان فقیه جامع الشرایط در نظر گرفته می‌شود.
نکته مهمی که باید بدان توجه شود این است که در طول هیچیک از دوره‌های تاریخی شاه یا سلطان عادل به معنای واقعی وجود نداشته است همه شاهان کشورهای مختلف در حد کم یا زیاد ظلم و عدم اجرای عدالت را در نحوه حکومت داری خود در پیش گرفته بوده‌اند.
بنابراین اگر ائمه معصومین(ع) در بسیاری موارد با‌اشاره به کلمه سلطان و عادل بودن تصریح به وجوب اقامه نماز جمعه نموده‌اند، منظورشان همان دو دسته یاد شده بود و بس یعنی اقامه نماز جمعه با حضور امام معصوم و یا ولی فقیه جامع الشرایط، از اینرو معلوم می‌گردد که این دسته از روایات در حالت تقیه بیان شده است.
منظور از سلطان یعنی کسی که قدرت اجرایی دارد همانطور که در متون تاریخی دیده و می‌دانیم سلاطین و شاهان دارای قدرت اجرایی بوده‌اند اما ملکه عدالت در آنها نبوده و نیست. ملکه عدالت هم تنها در وجود امام یا فقیه جامع الشرایط یافت می‌شود بنابراین با این توضیحات و با توجه به اینکه غیر ممکن است که امام معصوم امر به اطاعت از شاه ظالم نماید نتیجه گیری می‌شود که: نماز جماعت را نمی‌توان به اذن سلطان ظالم اقامه کرد. یعنی اگر شاه یک کشور امر به اقامه نماز جمعه کرد نمی‌توان آنر ا برپا کرد مگر در حالت تقیه بنابراین شرکت در چنین نماز جمعه‌ای نیز نمی‌تواند واجب باشد.
رساله‌هایی که در اثبات عدم وجوب تعیینی و یا وجوب تخییری اقامه جمعه در عصر غیبت نوشته شده‌اند عبارتند از:
رساله صلاه الجمعه؛ مولی عبدالله بن محمد تونی بشروی (م ۱۰۷۱ ق)؛
رساله فی صلاه الجمعه؛ مولی امین بن محمد؛
رساله فی صلاه الجمعه؛ میرداماد (۱۰۴۱ ). رساله مذکور فقط یک صفحه است که در پاسخ پرسشی نگاشته شده مبنی بر اینکه فریضه جمعه در عصر غیبت افضل است و نماز ظهر و جمعه به شرط وجود نایب عام که همان مجتهد جامع الشرایط است واجب خواهد بود؛
رساله‌ای در نماز جمعه؛ آقا جمال خوانساری (م ۱۱۲۵ ق). این رساله در یک نسخه برای شاه سلیمان نوشته شده است؛
رساله‌ای در صلاه الجمعه؛ محمد کاظم تویسرکانی از شاگردان آقا جمال خوانساری؛
صلاه الجمعه؛ سید اسماعیل بن محمدخاتون آبادی؛
اللمعه فی امر صلاه الجمعه؛ سید حسین نیشابوری طوسی مشهدی (م ۱۱۰۲ م)؛
رساله فی صلاه الجمعه و عدم وجوبها عینا فی زمن الغیبه؛ عبید العالی فرزند محقق ثانی (۹۹۳ ق)؛
رساله فی صلاه الجمعه و اختیار نفی الوجوب التعیینی؛ علی بن هلال کرکی (۹۸۴ م) از شاگردان محقق کرکی؛
رساله فی صلاه الجمعه؛ سید حسین عاملی (۱۰۳۲ م)؛
رساله فی صلاه الجمعه (یکی از شاگردان آقا جمال خوانساری)؛
رساله نماز جمعه؛ عبدالعلی بن محمود خادم جاپقلی (قرن ۱۰).^[۲۰۹]
در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ قمری - که دیگر نماز جمعه مورد قبول امامیه برگزار نشده - رساله‌های مستقل فقهی در خصوص این موضوع کمتر یافته می‌شود.
۳ - ۱ - ۲ – ۳٫ دلایل عقلی و نقلی مبنی بر وجوب تخییری از دیدگاه سایر فقهای معاصر
پس از بیان دلایل عقلی و نقلی، اینک با بهره گرفتن از آیات قرآن نیز دلایل عقلی که به نظر می‌رسند می‌تواند بر رجحان اقامه جمعه در دوران غیبت دلالت کنند به بیان جواز اقامه جمعه در دوران غیبت می‌پردازیم. این ادله عقلی را می‌توانیم همردیف با نظرات آقای بروجردی بیان نماییم:
با مطالعه ابواب مختلف نماز جمعه در روایات متعدد از کتب حدیث به این نتیجه می‌رسیم که می‌توان در همگی آنها واژه امام را در بردارنده همان معنی امام معصوم در نظر بگیریم.
بعد از نفی فرض حرمت، بین ادله وجوب نماز جمعه و وجوب نماز ظهر کدامیک متعین و کدام راجح می‌باشد قول به وجوب تخییری که ناظر بر فتاوی ادله طرفین است و با در نظر گرفتن آیه سوره مبارکه: ﴿اقم الصلاه لدلوک الشمس الی غسق اللیل و قرآن الفجر إن قرآن الفجر کان مشهودا و من اللیل فتهجد به نافله لک عسی ان یبعثک ربک مقاماً محموداً﴾^[۲۱۰] شامل وجوب نماز ظهر برای همه ایام و روز جمعه هم می‌شود زیرا روز جمعه هم یکی از روزهاست. از عبارت «دلوک الشمس» معنای نماز ظهر استنباط می‌شود؛ بنابراین نماز ظهر در همه روزها می‌تواند اقامه شود حتی در روز جمعه. با بررسی آیه مبارکه سوره جمعه که می‌فرماید: ﴿یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلاه من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله…﴾ آن‌چه که از ظاهر آیه فهمیده می‌شود وجوب تعیینی شرکت در نماز جمعه را در هنگام اقامه آن در بردارد و همانطور که در صفحات قبلی‌اشاره کردیم بسیاری از قائلین به وجوب این آیه را مورد تمسک قرار می‌دهند.
بعد از بیان و بررسی این دو آیه شک بر رجحان هر یک از آنها به‌وجود می‌آید. از آیه اول وجوب نماز ظهر فهمیده می‌شود و از آیه دوم وجوب جمعه. حال اگر فقیه نتوانست رجحان هر یک راتشخیص دهد حکم به وجوب تخییری می‌دهد که در این صورت با انجام دادن یکی از آنها، مکلف به تکلیف خود عمل کرده است. در قول به وجوب تخییری ظاهر دلیل وجوب هر دو نماز است (نماز ظهر و جمعه) و قطع به سقوط یکی از آن‌ ها داریم اما تعیین آنها مشکل می‌شود. از سوی دیگر مطابق با قاعده احتیاط، هرگاه در امتثال اوامر مولی شک به‌وجود آمد که آیا به وظیفه خود عمل نموده‌ایم یانه. مأمور می‌شویم که نماز دومی را از روی احتیاط به‌جای آوریم تا یقین به برائت ذمه از تکلیف کنیم.
در این بحث هم با آنکه طبق ادله عقلیه و نقلیه رجحان با انجام دادن فریضه نماز جمعه است لیکن طبق قاعده احتیاط نماز ظهر را از روی احتیاط به‌جای می‌آوریم تا قطع و یقین به سقوط تکلیف از ذمه کنیم. از سوی دیگر چون اصل وجوب نماز ظهر ثابت است - مگر اینکه ادله خاص جهت سقوط آن اقامه شود - و چون ادله وجوب خواندن نماز جمعه، مشروط به شرایط - از جمله شرط حضور امام معصوم یا اذن او - است، رجحان به امر مشروط مشکوک معنا ندارد؛ لذا قول به تخییر با احتمال رجحان نماز ظهر موجب ثبوت احتیاط اتیان نماز ظهر بعد از اقامه جمعه می‌گردد و قاعده‌اشتغال ذمه یقینی که محتاج به برائت ذمه یقینی است جاری است. پس به احتیاط واجب نماز ظهر نیز خوانده می‌شود.
در خاتمه باید گفت این بحث مربوط به زمان خاص نماز جمعه است (همان‌طور که می‌دانیم نماز جمعه از امور مضیق محسوب می‌شود) بنابراین اگر کسی به هر دلیلی (مثلاً در سفر بوده باشد و یا بعد از وقت اقامه آن از خواب بیدار شود) از شرکت در نماز جمعه بازمانده باشد، اصل وجوب نماز با توجه به آیه اولی - ﴿اقم الصلاه لدلوک الشمس الی غسق اللیل﴾ - و اصل تکلیف از او ساقط نمی‌شود و از آنجا که نماز جمعه نمازی است که قضا ندارد بنابراین حکم اولیه وجوب نماز ظهر به قوت خودباقی است. مشابه چنین حالتی را می‌توان زمان دیگری نیز در نظر بگیریم و آن موقعی است که شخص نماز ظهر را به هر دلیل نخوانده باشد و وقت غروب آفتاب رسیده باشد در چنین زمانی وجوب آیه اول مبنی بر نماز ظهر ساقط نمی‌شود بلکه نوبت به نماز بعدی رسیده است. بنابراین اصل مبحث وجوب نماز جمعه تنها اختصاص به همان زوال آفتاب یعنی وقت محدود آن تعلق دارد و بعد گذشت زمان آن دیگر بحثی تحت عنوان ارجح بودن نماز ظهر یا نماز جمعه معنی نخواهد داشت. اما صرف نظر از ادله نقلیه عقل چنین حکم می‌کند که چون وقتی مجتمع سیاسی و مذهبی در سراسر ایران برگزار می‌شود،‌اشخاص مستقیماً از احوال سیاسی، اجتماعی شهر خود، کشور خود بلکه جهان آگاهی پیدا می‌کنند، رجحان عقلی اقامه نماز جمعه واضح و مبرهن است. به غیر از این همین که مردم یک کشور یا شهر هفته‌ای یک بار جمع شوند این تجمع برای شناخت مشکلات و پیدا کردن راه حل برای آن رجحان عقلی دارد.
بخش دوم: اقوال و ادله فقهای امامیه مبنی وجوب تعیینی
بند اول: اقوال فقهای امامیه مبنی وجوب تعیینی
۳ - ۲ - ۱ – ۱٫ اخباری‌ها
در زمان حکومت سلسله صفویه مسلک اخباری‌گری حیاتی دوباره یافت و برخی از رساله‌های نماز جمعه در این دوران نوشته شدند. تضاد بین اخباریون و اصولیون هرچند از قرن‌ها پیش وجود داشت، اما ظهور آن در عرصه اعتقادات شیعی به ویژه توسط عبدالجلیل قزوینی^[۲۱۱] مؤلف کتاب النقض گزارش شده است. موضع این دو گروه درباره نماز جمعه شایان توجه است. زیرا به‌جز افراد معدودی نوعاً کسانی که به وجوب تعیینی آن قائلند از اخباری‌ها شناخته می‌شوند.^[۲۱۲]
اولین ظهور اخباریون در قرن سوم بوده است؛ دانشمندانی از شیعه که قائل بودند اگر برای استنباط مسائل فقهی از ادله، نیازی به استفاده از قواعد اصولی باشد لازم می‌آید اصحاب امامان فقیه نباشند؛ زیراآنان برای به‌دست آوردن احکام از روایات صادره از قواعد اصولی استفاده نمی‌کردند و با استناد به اینکه استفاده از قواعد علم اصول و استنباط احکام سبب می‌شود احادیث اهمیت لازم خود را از دست بدهند معتقد بودند که منبع استنباط فقه شیعه منحصراً کتاب و سنت است نه آنچه مجتهدان می‌گویند.
بنابراین شاید علت گرایش اخباری‌ها به وجوب تعیینی نماز جمعه در دوران غیبت تأکید یک جانبه آنها بر احادیث و روایات باشد و دیگر استنباط عقلی را در صدور حکم آن دخالت نمی‌داده‌اند.
از مهمترین پیشوایان این گروه مولی محمد امین استرآبادی^[۲۱۳] بود. از همه مجتهدان از قدیم تا شهیدین و دیگران را به باد انتقاد می‌گرفت و همه را پیرو مکتب اهل سنت می‌دانست. در این قرون علم اصول به ضعف گرایید و به دلیل تأکید آن بر احادیث، اکثریت آنها قائل به وجوب تعیینی نماز جمعه بوده‌اند. گفته‌ می‌شود که محمدباقر سبزواری، محمد بن حسن عاملی، شیخ یوسف بحرانی ، صاحب مجمع البحرین، مولی محمد محسن فیض کاشانی، نعمت الله جزایری و تنی چند دیگر، اخباری بوده‌اند. که در ادامه این بحث، اقوال برخی اخباریون مبنی بر وجوب تعیینی نماز جمعه واکاوی می‌شود. اخباری‌ها یک بار توسط اصولیین در قرن پنجم شکست خورده بودند اما در دوران صفویه دوباره ظهور کردند.
از زمان شیخ صدوق، عقل جایگاه خاص خود را در فقه شیعه پیدا کرد و اخباریون اعلام نمودند که اگر حدیثی برخلاف احکام عقلی باشد این حدیث مبنای حکم قرار نمی‌گیرد.^[۲۱۴]
سید مرتضی نیز با تألیفاتی نظیر رساله فی الرد علی اصحاب العدد و رساله فی ابطال العمل بالأخبار و الأحاد به سختی بر اهل حدیث هجوم آورده و محدثان قم را به فساد عقیده و انحراف متهم ساخت. مبارزات شیخ مفید، سید مرتضی و دیگر متکلمان و فقیهان شیعی نتیجه بخشید و در نیمه اول قرن پنجم به زوال حاکمیت حدیث گرایان انجامید.این تفکر بار دیگر در قرن یازدهم هجری و این بار با نام اخباری‌گری تجدید حیات یافت.
از دهه چهارم قرن یازدهم گرایش اخباری در برخی از شهرها و مراکز علمی بین النهرین نفوذ کرد و به سرعت مورد‌پذیرش بسیاری از فقهای آن سامان قرار گرفت. این تفکر از دهه‌ های نخستین قرن دوازدهم بر همه مراکز علمی شیعه در ایران و عراق غلبه پیدا کرد و چند دهه فقه شیعی را در تصرف انحصاری خود داشت تا اینکه در نیمه دوم همین قرن در برابر گرایش اصولی شکست خورد. ناگفته نماند در این راستا مرحوم بهبهانی در مناظراتی که با شیخ یوسف بحرانی از اساتید مشهور اخباری گری، انجام داد ایشان را قانع نموده و ضمن به دست گرفتن جلسات درس ایشان در شهر کربلا در نزد دانشجویان سهم بسزایی در زوال اخباریین داشت.^[۲۱۵]
همانطور که گفتیم مولی محمد امین استرآبادی سرآمد اخباری‌ها بود. در طی همین سالها شهید ثانی رساله‌ای عملیه نوشت و شاگردش حسین بن عبدالصمد عاملی همان را ادامه داد و رساله‌ای نگاشت که در آن ادعا شده بود اجتهاد تنها راه کشف احکام نیست.^[۲۱۶]
۳ - ۲ - ۱ – ۲٫ شهید ثانی (از بنیانگذران اصلی قول به وجوب تعیینی نماز جمعه در دوران غیبت)
ممکن است چنین تصور شود که گرایش به تفکر اصولی در عصر صفوی رو به ضعف نهاده و سرشناسان علمای موجود در این روزگار اخباری‌ها بوده‌اند که برخی به پیروی از پاره‌ای از روایات و برخی به هدف اینکه خود را در چند و چون‌های اصولی‌ها دچار نکنند به تقلید از اعلام خود این حکم را‌پذیرفته‌اند. مهمتر از این مطلب آنست که گرایش به اخباری گری که به هر دلیل از آغاز دوره صفویه پدید آمد، خود را رو در روی فقهای متأخر می‌دید زیرا از شیخ طوسی به بعد گرایش به اصول هر روز بر قدرت و گسترش خود می‌افزود. چنانکه در این اواخر نوعاً ادله عقلی از نظر مقبولیت بر پاره‌ای از ادله روایی پیشی گرفته بود. بنابراین نوعی تقابل در فتوا به خاطر تقابل این فقها با فقهای پیش از خود بوجود آمد. لازم به تذکر است که گرچه در میان اصولی‌ها گرایش به وجوب تخییری نماز جمعه شایع بود ولی قائلین به حرمت آن نیز در بین آنان وجود داشت کما اینکه شهید ثانی خود به عنوان یک اصولی مشهور و بلند پایه، قول به وجوب تعیینی را‌اشکارا بنیان گذاری کرد. از میان اخباری‌ها نیز می‌توان کسی چون خلیل غازی (م ۱۰۰۱) را یافت که قائل به حرمت نماز جمعه است.^[۲۱۷]

.۰۰۷

 

۱.۸۰۴

 

 

 

a. پیش بینی کننده: (ضریب ثابت),: دربانک ملت استان سمنان مدیریت ریسک اعتباری = (CRM)….CRM…Xit
b. متغیر وابسته : = مطالبات معوق مشتریان انفرادی دربانک ملت استان سمنان (Yi.ACi)

 

 

 

طبق جدول شماره (۴-۲۷) ضریب همبستگی پیرسون بین دومتغیر مدیریت ریسک اعتباری وام‌های (تسهیلات) دریافتی مشتریان به‌ صورت انفرادی(که متناظر با تحلیل انفرادی ریسک اوراق بهادار است) با مطالبات معوق بانک ملت استان سمنان برابر با (.۲۵۶^a) است. این عدد در سطح خطای ۵% رابطه معنی داری را بین دو متغیر مدیریت ریسک اعتباری وام‌های (تسهیلات) دریافتی مشتریان به‌ صورت انفرادی(که متناظر با تحلیل انفرادی ریسک اوراق بهادار است) با مطالبات معوق بانک ملت استان سمنان را نشان
می دهد. بنابراین با توجه به خروجی های نرم افزار(SPSS) که در جداول فوق نشان داده شده است،

میتوان بیان نمود از آن جا که سطح معنی داری (sig)، کمتر از پنج درصد است فرض H₀ در سطح خطای پنج درصد رد می شود و وجود همبستگی بین این دو متغیر تایید می شود. همچنین ضریب تعیین تعدیل شده محاسبه شده نیز عدد (-.۰۳۸) را نشان می دهد، که عدد خوبی می باشد و برازش مناسبی از تغییرات متغیر مطالبات معوق بانک ملت استان سمنان، توسط تغییرات متغیرمدیریت ریسک اعتباری وام‌های (تسهیلات) دریافتی مشتریان به‌ صورت انفرادی(که متناظر با تحلیل انفرادی ریسک اوراق بهادار است) در بانک ملت استان سمنان، ارائه می کند.
از طرف دیگر یکی از مفروضات رگرسیون استقلال خطاهاست در صورتی که فرضیه استقلال خطاها رد شود و خطاها با یکدیگر همبستگی داشته باشند امکان استفاده از رگرسیون وجود ندارد. یکی از مهم ترین آزمون های تشخیص فرضیه استقلال خطاها، آزمون آماره دوربین- واتسون می باشد. بنابراین آماره دوربین- واتسون به منظور بررسی استقلال خطاها از یکدیگر استفاده می شود که اگر مقدار آماره دوربین- واتسون در فاصله ۵/۱ تا ۵/۲ باشد فرض همبستگی بین خطاها رد می شود و می توان از رگرسیون استفاده کرد. مقدار آماره دوربین- واتسون طبق جدول شماره (۴-۲۷)، مقدارآن برابر (۱.۸۰۴) می باشد و این عدد نشان می دهد که خطاها از یکدیگر مستقل هستند و بین خطاها خود همبستگی وجود ندارد و فرض همبستگی بین خطاها رد می شود و می توان از رگرسیون استفاده کرد.
جدول ۴-۲۸-آزمون تحلیل واریانس رگرسیون (ANOVA) - فرضیه اصلی اول تحقیق

 

 

ANOVA^b

 

 

 

مدل

 

مجموع مربعات

 

درجه آزادی

 

میانگین مربعات

 

آماره آزمون فیشر (F)

 

سطح معناداری (sig)

 

 

 

۱

 

رگرسیون

 

۱.۷۰۳E8

 

۱

 

۱.۷۰۳E8

 

.۶۳۱

 

.۰۰۷^a

 

 

 

خطای پسماند

 

۲.۴۲۷E9

 

۹

 

۲.۶۹۷E8

 

 

 

 

 

 

 

مجموع

 

۲.۵۹۷E9

 

۱۰

 

 

 

 

 

 

 

 

 

a. پیش بینی کننده: (ضریب ثابت),: دربانک ملت استان سمنان مدیریت ریسک اعتباری = (CRM)….CRM…Xit

توانایی سازمان در انجام فعالیت ها

 

۲۵%

 

 

 

توانمندی خارجی

 

۲۵%

 

پتانسیل و توانایی بخش غیردولتی در انجام فعالیت ها

 

۱۲٫۵%

 

 

 

تعداد تامین کنندگان بیرونی

 

۱۲٫۵%

 

 

 

ج) سناریوی ترکیبی:
ترکیبی دو سناریوی کیفی و کمی است که فعالیت ها بر اساس استراتژی واگذاری/ عدم واگذاری و روش Topsis رتبه بندی می شوند.
مرحله۴) شناسایی روش های مناسب برای واگذاری فعالیت های قابل واگذاری:

بر اساس داده ها، نحوه، سطح و میزان واگذاری فعالیت های قابل واگذاری، تعیین می گردد.
فصل سوم:
روش تحقیق
۳-۱- مقدمه
هر تحقیق تلاشی است نظام مند به منظور دست یافتن به پاسخ یک پرسش یا راه حلی برای یک مسئله است. با توجه به اینکه پرسشها و مسئله ها ماهیت های گوناگونی دارند لذا می توان بر پایه چگونگی این پرسشها و مسئله ها تحقیقات را طبقه بندی کرد. نوع جهت گیری پژوهشی که در برخی کتابها از آن تحت عنوان طبقه بندی تحقیقات بر حسب هدف نام برده می شود (سرمد و دیگران،۱۳۸۴)، کلیه پژوهشها در حقیقت سه هدف متفاوت را دنبال می کنند. گاهی هدف تحقیق حل یک مشکل متداول و معمول در محیط کسب و کار است و گاهی هدف تحقیق افزودن به مجموعه کلی دانش در یک حوزه خاص است و گاهی اوقات هدف تحقیق بررسی اثرات پیشنهادی تحقیقات کاربردی است (ساروخانی،۱۳۸۳).
در این فصل به تشریح روش تحقیق، جامعه آماری، ابزار جمع آوری داده ها، روایی و پایایی ابزار، و روش تجزیه و تحلیل داده ها خواهیم پرداخت.
۳-۲- نوع تحقیق
۱- تحقیق بنیادی: پژوهشی است که به کشف ماهیت اشیاء،‌ پدیده ها و روابط بین متغیرها، اصول و قوانین و ساخت یا آزمایش تئوری ها و نظریه ها می‌پردازد و به توسعه مرزهای دانش رشته علمی کمک می کند.
۲- تحقیق نظری: نوعی پژوهش بنیادی است و از روش های استدلال و تحلیل عقلانی استفاده می کند و بر پایه مطالعات کتابخانه ای انجام می‌شود.
۳- تحقیق کاربردی: پژوهشی است که با بهره گرفتن از نتایج تحقیقات بنیادی به منظور بهبود و به کمال رساندن رفتارها، روش ها، ابزارها و وسایل انجام می­ شود.
۴- تحقیق علمی: پژوهشی است که با بهره گرفتن از نتایج بنیادی و با هدف رفع مسائل و مشکلات جوامع انسانی انجام می‌شود.
با توجه به توضیحات فوق، این تحقیق از نظر هدف کاربردی می­باشد.
۳-۳- روش تحقیق
ماهیت مطالعات پژوهشی ممکن است اکتشافی یا توصیفی باشد و یا صرفاً به شکل آزمون فرضیه طراحی و به اجرا در آید. سرشت بررسی، به سطوح پیشرفت دانش در قلمرو پژوهش مورد نظر بستگی دارد. همین که از گام اکتشافی به سوی توصیفی و سپس به آزمون فرضیه روی می آوریم بر استحکام نتایج و یافته های پژوهش افزوده می شود.
برای تعیین و توصیف ویژگی های متغیر های یک پدیده، از روش مطالعه توصیفی استفاده می شود، بنابراین، هدف هر مطالعه توصیفی عبارت است از تشریح جنبه هایی از پدیده مورد نظر پژوهشگر و با دیدگاهی فردی، سازمانی، صنعتی و نظایر آن. به عبارت دیگر تحقیق توصیفی شامل مجموعه روش هایی است که هدف آنها توصیف کردن شرایط یا پدیده های مورد بررسی است. اجرای تحقیق توصیفی می تواند صرفاً برای شناخت شرایط موجود یا یاری دادن به فرایند تصمیم گیری باشد، تحقیقات توصیفی را می توان به دسته های زیر تقسیم کرد. (سرمد و همکاران، ۱۳۸۴، ص ۸۲)

 

 

• تحقیق پیمایشی

 

 

 

• تحقیق همبستگی

 

 

 

• تحقیق اقدام پژوهی

 

 

 

• بررسی های موردی

 

 

 

• تحقیق پس رویدادی

 

 

تحقیق حاضر از نوع تحقیقات توصیفی پیمایشی بوده که در طی مراحل آن به دنبال توصیف فعالیت های دانشگاه کاشان به تفکیک حوزه های مختلف و همچنین نحوه واگذاری این فعالیت ها به بخش غیر دولتی می باشد. در واقع تحقیقات پیمایشی، که به نام های دیگری مانند تحقیق زمینه یابی و تحقیق نظرخواهی نیز به کار برده می شود، هنگامی به کار می رود که محقق بخواهد با نظر خواهی از یک گروه نمونه انتخاب شده، نظر یک جامعه ی آماری بزرگ را درباره موضوعات خاصی بداند و اطلاعاتی درباره دیدگاه ها، نظرات، رفتارها، یا مشخصات گروهی از اعضای جامعه آماری از راه انجام تحقیق به دست آورد. (رضایی،۱۳۸۷،ص۱۵۶)
۳-۴- روش­های گردآوری اطلاعات
دراین پژوهش، به منظور بررسی مبانی نظری، از روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای استفاده شد. بدین ترتیب که با مراجعه به کتب مربوطه، مقالات، مجلات، اینترنت، پایان نامه ها، آرشیو سازمان، قوانین، آئین نامه ها، تصویب نامه ها، بخشنامه ها، دستورالعمل ها و … اطلاعات مورد نظر جمع آوری و در بخش میدانی نیز از ابزار مصاحبه با خبرگان و مدیران و پرسشنامه برای اندازه گیری هریک از متغیرهای مدل تحقیق استفاده گردید.
۳-۵- جامعه آماری
جامعه آماری به کل گروه افراد، وقایع یا چیزهایی اشاره دارد که محقق می خواهد به تحقیق درباره آنها بپردازد. (سکاران، ۲۴۹،۱۳۸۵) در تحقیق حاضر جامعه آمار‌ی‌‌‌‍‌؛ کلیه مدیران، رؤسای ادارات و خبرگانی که در دانشگاه کاشان مشغول فعالیتند، می باشند که از نظر تعداد ۷۱ نفر می باشند. (N=71)
البته لازم به ذکر است که برای هر مجموعه فعالیت مرتبط با هر حوزه، تعدادی از مدیران و خبرگان فعلی و گذشته مرتبط با آن مجموعه فعالیت ها مد نظر قرار گرفته است. از آنجایی که در این تحقیق، برای تجزیه و تحلیل داده ها، از روش تصمیم گیری چند معیاره Topsis نیز استفاده شده، لذا نیازی به نمونه گیری نمی باشد.
۳-۶- داده های اولیه و ابزار جمع آوری داده های تحقیق
به منظور جمع آوری داده های تحقیق، از منابع اولیه و ثانویه استفاده می شود. داده های ثانویه از اسناد تحقیقات گذشته، آمارهای غیررسمی، و اسناد و مدارک سازمانی به دست می آید. داده های اولیه، داده هایی هستند که محقق به صورت دست اول و بیشتر از طریق مصاحبه و پرسشنامه به دست می آورد.(رضایی، ۱۳۸۷،ص۱۶۰) با توجه به این تقسیم بندی، در تحقیق حاضر از هر دو نوع منبع اطلاعات اولیه و ثانویه استفاده شده است. برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز در زمینه ادبیات تحقیق و پیشینه تحقیق، از مطالعه کتابخانه ای و اطلاعات ثانویه، و برای گردآوری داده های آماری مورد نیاز از مصاحبه، پرسشنامه و منابع اطلاعات اولیه استفاده شده است. تعیین ابزار تحقیق مهمترین مرحله ی طرح تحقیقاتی پیمایشی است، و باید روشن، شفاف و واضح باشد.
۳-۶-۱- ابزار جمع آوری داده های تحقیق:
به منظور جمع آوری اطلاعات پیرامون موضوع و هدف تحقیق از ابزار پرسشنامه استفاده شد. و بر اساس این اهداف و با توجه به مدل کلی و جزئی تحقیق که در انتهای فصل دوم این پایان نامه ارائه شد؛ محقق سؤالاتی را مطرح کرده که پاسخ دهنده با مطالعه آن و انتخاب پاسخ های مناسب، داده های تحقیق را تولید کرده تا از طریق آن، محقق به باور ها، نگرش ها، و تجربه های آزمودنی های جامعه در رابطه با موضوع تحقیق پی ببرد.

۱-۵-۲) تاریخچه:
ایرانیان از زمان هخامنشیان برای دریافت مالیات و امور مالی کشور دفاتر و سازمانهای مرتبطی داشتند. در زمان ساسانیان اخذ مالیات صورت کاملتری بخود گرفت و سه نوع مالیات بنامهای اراضی، سرشماری و سرانه دریافت می شد. پس از تسلط اعراب به ایران، در زمان حجاج بن  یوسف ثقفی دفاتر مالیاتی از فارسی به عربی برگردانده شد و در دوره سلجوقی با دستور  عبدالملک کندری وزیر طغرل مجددا به فارسی بر گردانده شد. در زمان سلطنت صفویه تجارت خارجی و درآمد گمرکی به مالیات اضافه و در دوره افشاریان گسترش بیشتری یافت. در دوره قاجاریه وضع مالیه کشور بواسطه جنگها، مسافرتها و ضعف پادشاهان رو به رکود گذاشت و با زحمات طاقت فرسای امیر کبیر گامهای سودمندی برداشته و برای  وصول، نگهداری و مصرف خزانه مقررات جدیدی وضع گردید. قبل از مشروطیت شاهان تمام در آمدهاو عواید کشوررا در اختیار داشته و تمام مخارج نیز به فرمان و تصویب شخص او صورت می گرفت.در آن زمان مردم صاحب مجلس و پارلمان نبو دند، و شاه شخصی به نام وزیر دفتر ( وزیر مالیه ) مامور می اخت تا بودجه کشور را تنظیم کند.در هر استان مسئول هر کتابچه در مرکز یک مستوفی بود.این مستوفیان عده ای کارمند داشتندکه آنان را میرزا قلم دان میگفتند.رئیس مستوفی ها رامستوفی الممالک می گفتند که همان وزیر مالیه بود. با انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ اولین کابینه قانونی تشکیل و ناصرالملک بعنوان نخستین وزیر مالیه از مجلس شورای ملی رای اعتمادگرفت، ایشان با همان روال سابق ادامه کار داده و به دستور وی محل کنونی رادیو تهران که محل اداره گمرک بودبه وزارت مالیه اختصاص یافت.در سال ۱۲۸۹ ادارات هفتگانه وزارت مالیه تصویب و تشکیل گردید و مهمترین ادارات در آن زمان خزانه داری کل، گمرک و وصول عایدات بود. پس از مدتی محل وزارت مالیه به پارک اتابک ، محل کنونی سفارت شوروی سابق انتقال یافت. مطابق قانون ۱۲۹۴ وزارت مالیه به نه اداره تقسیم گردید که عبارت بودند از: دایره وزارتی، تشخیص عایدات و خالصه جات و مسکوکات، خزانه دار ی کل و دیون عمومی و وظائف، گمرکات، محاکمات مالیه، کمسیون تطبیق حوالجات، پرسنل و ملزومات و مجلس مشاور عالی برای محاکمات اداری بود. از سال ۱۳۰۰ به بعد دگرگونیهای زیادی در وزارت مالیه رخ داد .از جمله اینکه تعدادی حدود چـهل شرکت دولتی تاسیس و بعدا منحل گردیدند و سازمان به دو قسمت مالی و اقتصادی تقسیم و بوسیله دو معاون و هفت مدیر اداره می گردید و نیز در سال ۱۳۲۹ سازمان وزارت دارائی با تقلیل ادارات مورد تصویب قرار گرفت و بالاخره در سال ۱۳۵۳ قانون تشکیل وزارت امور اقتصادی و دارائی با ۶ ماده به تصویب مجلس شورای ملی سابق رسید. (منبع: پرتال وزارت امور اقتصادی و دارایی)^[۳۶]

۲-۵-۲) اهداف و وظایف
الف : هدف
تنظیم سیاستهای اقتصادی و مالی کشور و ایجاد هماهنگی در امور مالی و اجرای سیاستهای مالیاتی و تنظیم و اجرای برنامه همکاری‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک با کشورهای خارجی

ب : اهم وظایف
- تنظیم سیاستهای اقتصادی و مالی کشور و ایجاد هماهنگی در اجرای آنها
- پیشنهاد، دریافت، بررسی و انجام کلیه امور مربوط به سرمایه‌گذاریهای ایران در خارج و سرمایه گذاری‌های خارجی در ایران و همچنین کمکهای اقتصادی و فنی به کشورهای خارجی.
- پرداخت وام و اعتبار به دولتها و موسسات خارجی و بین‌المللی و همچنین تحصیل و استفاده از وامها و اعتبارات خارجی.
- نظارت بر فعالیتهای مالی و اقتصادی بخش خصوصی در جهت اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی.
- اجرای تکالیف مربوط به امور پولی، بانکی، بیمه‌ای، ارزی و اعتباری کشور که به موجب قوانین و مقررات موضوعه به عهده وزارت امور اقتصادی و دارایی محول می‌گردد.
- نظارت بر تشخیص و وصول مالیاتهای مستقیم و همچنین وصول مالیاتهای غیرمستقیم و حقوق و عوارض و هزینه‌های گمرکی.
- اجرای مراقبت عمومی واردات، صادرات، قراردادهای بازرگانی، موافقتهای پایاپای و اعمال مقررات گمرکی درباره معافیتها و ممنوعیتها.
- تمرکز وجوه سپرده وزارتخانه‌ها و موسسات و شرکت‌های دولتی در حسابهای خزانه نزد بانک مرکزی.
- افتتاح حسابهای بانکی وزارتخانه‌ها و موسسات و شرکتهای دولتی در بانک مرکزی یا شعب سایر بانکهای داخلی در مرکز و شهرستانها.
- تخصیص اعتبارات لازم برای هزینه‌های جاری و عمرانی با همکاری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور] معاونت راهبردی ریاست جمهوری فعلی [ و ابلاغ آن به دستگاه های اجرائی مربوط.
- رد سپرده‌های قابل استرداد و همچنین وجوهی که زائد بر میزان مقرر وصول می‌شود.
- رسیدگی و موافقت با پرداخت دیون محقق بر ذمه وزارتخانه‌ها از محل اعتبار دیون بلامحل.
- واگذاری پیش‌پرداخت برای رفع احتیاجات سال بعد وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی با رعایت مفاد ماده ۷۷ قانون محاسبات عمومی کشور.
- مطالبه و وصول صورتحسابهای ماهانه و سالانه از دستگاه های اجرایی برای بررسی و درج در صورتحساب عملکرد بودجه سالانه کل کشور.
- اخذ ترازنامه وحساب سود و زیان سالانه شرکتهای دولتی برای درج در صورتحساب بودجه سالانه کشور
- تهیه و تنظیم صورتحساب عملکرد بودجه سالانه کل کشور و تضمین وامها و اعتبارات اعطایی به دولت.
- دادن مهلت و یا تخصیص بدهی اشخاص به وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی.
- رسیدگی به موجودی و نظارت و تمرکز حساب اموال دولتی در اختیار دستگاه های اجرایی.
- نگهداری اسناد مالکیت اموال غیرمنقول دولت که حق استفاده آنها بعهده دستگاه های اجرایی ذیربط می‌باشد.
- تهیه و توزیع و همچنین نظارت بر چاپ اوراق بهادار کنترلر دولت و سایر اوراقی که برای وصول درآمدهای عمومی دولت منظور شده در قانون بودجه کل کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- انتصاب ذیحساب و معاون ذیحساب در دستگاه های اجرایی طبق ماده ۳۱ قانون محاسبات عمومی کشور.
- بررسی بودجه و ترازنامه و حساب سود و زیان شرکتهای دولتی که سهام آنها متعلق به دولت است
- انتشار اوراق مشارکت در چهارچوب مقررات قانونی و آئین‌نامه‌های اجرایی مربوط.
- توزیع و فروش سفته و بارنامه تجارتی از طریق شبکه بانکی کشور و نگاهداری حساب آنها.
- بررسی‌های مالی برای شناسایی منابع درآمدی کشور و پیشنهاد وضع و یا اصلاح قوانین و مقررات مالی.
- انجام سایر وظایفی که بر طبق مقررات قانون محاسبات عمومی کشور و سایر مقررات مالی به وزارت امور اقتصادی و دارایی محول گردیده است. (منبع: همان)
۳-۵-۲) معرفی دفتر رسیدگی به تخلفات اداری و پاسخگویی به شکایات
همانطور که در نمودار سازمانی وزارتخانه مشخص شده دفتر رسیدگی به تخلفات اداری و پاسخگویی به شکایات به عنوان یکی از زیر مجموعه های وزارت دارایی، به لحاظ سازمانی زیر نظر قائم مقام وزیر می باشد که با توجه به اینکه چندین سال است که وزارتخانه از وجود قائم مقام بی بهره می باشد این دفتر مستقیما زیر نظر مقام عالی وزارت (دفتر وزارتی) قرار گرفته است. این دفتر در سال ۹۰ از ادغام دو دفتر دیگر به شرح زیر تشکیل شده است :
۱- دفتر ارزیابی عملکرد، بازرسی و پاسخگویی به شکایات
۲- دفتر هماهنگی و نظارت بر هیاتهای رسیدگی به تخلفات اداری کارمندان
البته بنا به اظهارات نماینده محترم وزیر و مدیر کل دفتر رسیدگی به تخلفات اداری و پاسخگویی به شکایات، که مدیریت این دفتر را به عهده دارند، عنوان سازمانی این دفتر در آینده به دفتر مدیریت عملکرد تغییر خواهد کرد. تعداد پرسنل این دفتر در حال حاضر بالغ بر ۶۰ نفر می باشد که بخش عمده ای از آنها را کارشناسان تشکیل می دهند. وظایف این دفتر در سه بخش زیر می باشد:
۱) اداره ارزیابی عملکرد: ارزیابی عملکرد کلیه کارمندان، مدیران و همچنین وزارتخانه
۲) اداره بازرسی: رسیدگی به شکایات مردمی واصله از دفتر ریاست جمهوری و سایر نهادهای دولتی
۳) هیاتهای رسیدگی به تخلفات اداری: رسیدگی و صدور رای در خصوص کارمندان خاطی وزارتخانه، سازمان امور مالیاتی کشور، بانکها، بیمه ها، گمرک و سایر دستگاه های تابعه
نمودار (۱۱-۲) نمودار سازمانی ستاد وزارت امور اقتصادی و دارایی
فصل سوم
روش پژوهش
۱-۳) مقدمه
امروزه پژوهش علمی تأثیر چشمگیری بر رشد و گسترش علوم و دانش بشری گذاشته است. هدف از پژوهش علمی شناسایی پدیده ­ها، مشخص نمودن روابط بین پدیده­هاست و به دنبال آن در پی دستیابی به قواعد و قوانینی است که به وسیله­ آن بتوان تغییرات این پدیده ­ها را پیش ­بینی نمود. پژوهش علمی امری است نظام­دار، منطقی، تجربی، تکرارپذیر و انتقال­پذیر که از طریق ساختار علمی، داده ­ها را خلاصه نموده و به وسیله­ شیوه ­های تحلیل، توانایی شناسایی روابط کلی را افزایش می­دهد. این پژوهش با نوعی مسأله یا مشکل آغاز می­ شود که با بهره گرفتن از روش علمی به دنبال یافتن جواب آن هستیم(سرمد، ۱۳۸۳).
هرچند که حصول توافق میان دانشمندان و پژوهشگران درباره تعریف پژوهش علمی چندان ساده نیست، اما یک تعریف قابل قبول در مورد آن چنین است: “پژوهش علمی عبارت است از مطالعه نظامدار، کنترل‌شده، تجربی و انتقادی یک یا چند قضیه فرضی در مورد روابط احتمالی میان پدیده‌های طبیعی” (هومن، ۱۳۷۴، ۱۴). در تعریفی دیگر، پژوهش فرآیندی است که از طریق آن می‌توان درباره ناشناخته‌ها به جستجو پرداخت و نسبت به آن شناخت لازم را کسب نمود. در این فرایند از چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آن‌ ها به یافته‌ها تحت عنوان «روش شناسی» یاد می‌شود. روش علمی یا روش پژوهش علمی فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین است (مقیمی،۱۳۸۵، ۱۷). از جمله ویژگی‌های مطالعه علمی که هدفش حقیقت­یابی است استفاده از یک روش پژوهش مناسب می‌باشد و انتخاب روش پژوهش مناسب به هدف‌ها و ماهیت موضوع مورد پژوهش و امکانات اجرایی بستگی دارد و هدف از آن پژوهش، دسترسی دقیق و آسان به پاسخ پرسش‌های پژوهش است ( خاکی،۱۳۷۹، ۱۴۳-۱۴۲).
در این فصل به بیان روش پژوهش، جامعه آماری، ابزار جمع‌ آوری داده‌ها و روایی و پایایی آن پرداخته می‌شود.
۲-۳) نوع پژوهش
تقسیم بندی پژوهش از نظر جمع آوری آمار و اطلاعات و روش تجزیه و تحلیل از نظر مؤلفان مختلف کتب روش تحقیق ، متفاوت است. از یک نگاه تقسیم بندی پژوهش به دو نوع پژوهش توصیفی و تحلیلی انجام می شود. توصیفی^[۳۷] به تحقیقی گفته می شود که تجزیه و تحلیل اطلاعات آن در محدوده آمار توصیفی انجام می شود. در تحقیق تحلیلی ^[۳۸] برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از ابزار آمار استنباطی استفاده می شود (عزتی صص ۱۳۱-۱۳۲ به نقل از بهشتی ، ص۴۸ ). بنا به موارد فوق الذکر این پژوهش از نظر هدف یک پژوهش کاربردی و از نظر گردآوری داده ­ها، از نوع توصیفی-­ تحلیلی است که با بهره گرفتن از نتایج پژوهش­های بنیادی به منظور ارزیابی عملکرد کارمندان و ارائه پیشنهاداتی برای بهبود این فرایند انجام می­گیرد.

هوکو پای نارک
هو: خواب / کو:افتاد/ نارک : درخت انار haw kow pāy nārak
(پای درخت اناری خواب افتاد )
*هندی یه اِی هندستان hendie yah ey hendeston
بُرتی بلوچستان borti baluečestān
(آمد مرد هندی زهندوستان برد او را به بلوچستان)
*بلوچستان مکانِنتی baluečestān makānenti
چل زنگی گُلا منتی čel zangi golāmenti
(بلوچستان مکانش چهل سیاه زنگی غلامش )
بیاری تشتُ اَفتابه beyāry tāšto aftāba
بشوری دست مه پاره bošueri daste mahpāra
(بیارید تشت وآفتابه بشورید دست مه پاره )
*پلنگ ای کوه زدی ناله polangey kueh zadi nāla
نه گاومند ونه گوساله بجز رود گل ولاله na gāw mando na guesāla bejoz ruedgol dalāla.
لالای مادر
لای لای تو خواب داری تو میل شیر گاو داری
شیر گاو گور گاپون پنیر تر گور(۱)چوپون
اگر رودم تومیل داری برو جونم خودت بستون
لالالای گل الو درخت سیب زرد الو
زرد الو بر اورده دوتا خوشه زر اورده بش چورم(۲)کم اورده
لالالای شب دراز من از درازیش مادر بابات به سفر من از جدایش مادر
لالالای تو لالا شو تو بر مختب ملا شو
چوک مو چه کارا کن(۳)(می کند) سودا گری به لار اکن
زر بدست شمار اکن لوک ابر (۴)و گار(۵)کن
مثل چیست
از مثل تعاریف زیادی شده وهریک از استادان بزرگ وسخن پردازان نیست به آن نظریاتی ارائه کرده اند استاد بهمنیار مثل را چنین تعریف می کند . مثل جمله ای است مختصر ومشتمل بر تشبیه یا مضمون حکیمانه که به سبب روانی لفظ وروشنی معنی ولطف ترکیب شهرت عام یافته باشد وهمگان آن را بدون اندک تغییر درمحاوره به کاربرد شادروان استاد احمد بهمنیار مثل .
نظر علامه علی اکبر دهخدا درباره مثل
شادروان علی اکبر دهخدا در یاداشت های پراکنده ای که درباره امثال وحکم نگاشته اند می نویسد پدرهای ما مثل را یکی از اقسام بیست وچهار گانه ای ادب شمرده اند ومثل دیگر قسمت ها به آن اهمیت می داده اند . پدران ما کمتر فکری است که نکرده اند و کمتر اندیشه ای است که در عبارتی کوتاه ورسا در دسترس نگذاشته اند گویا از قدیم ایرانیان به حکمت ومثل مشهور بوده اند چنان که آنچه از سلاطین ساسانی برای ما مانده است به صورت کمت ومثل است .

مثل در سینه ها می ماند واز این رو مقاومت یا مخالفت سخت دارد چنان که دو بار یا سه بار که تغییر خط ادب وتاریخ علوم گذشته ما را یکباره از روی زمین محو کرد تنها این قسمت را نتوانست از میان بردارد . مثل حکمت توده است یعنی آن قدر که عامه به ایجاد آن می کوشند اهل ادب از شعر ونثر درآن سهمی ندارند از این رو در مرمت که امثال بیشتر است نشانه سعه فکر علوم آن ملت می باشد امثال بیشتر به صورت امر ونهی وکلیات می باشد. مثل تعبیری سایر یا سایرگونه است که حالت معقولی را برای روشن کردن به محسوس تشبیه می کند .
مثل تشبیه کردن معقولی یا امری انتزاعی یا محسوس با عبارتی کوتاه ونسبتاً صحیح است .
برای روشن کردن با اثر زیاده دادن به معقول سید یحیی برقعی مثل را این گونه تعریف می نماید : مثل در لسان اهل ادب عبارت است از تشبیه امری به امری یا چیزی به چیزی تا از آن فایدتی معنوی حاصل شود وجمع آن امثال است همچنین درباره اهمیت مثل می گوید : مثل در هر ملتی نماینده افکار و روحیات آن ملت است وچه بسا با شناخت ریشه یک مثل بتوان به قدرت فکر وچگونگی اصالت اجتماعی وذوق ملتی پی برد . وحاج کاظم پور درباره مثل چنین می گوید : مثل واژه ای است که از زبان عربی به زبان فارسی راه یافته وآن چنان که می نویسد ماده مثول بر وزن عقول به معنی تشبیه بودن چیزی به چیز دیگریا به معنی راست ایستاده وبرپای بودن آمده است این واژه درعربی به چند معنی به کار رفته :
ا-مانند وتشبیه -مطلق سخن وحدیث ۳-برهان ودلیل ۴-پند وعبرت ۵-نشانه علامت وآیه . ودر اصطلاح ادب مثل نوع خاص است که آن را به فارسی «داستان » وگاهی به تخفیف «رستان » می گویند .
مثل عبارت است از تشبیه امری به امر دیگر که دارای فصاحت وبلاغت باشد واز کثرت تکرار نیز برخوردار بود . تأثیر مثل در سخن «مثل وصناعات وابسته بدان همچون ارسال المثل ، ارسال المثلین ، تمثیل ، مثل سایر ضرب المثل ها ونیز پند واندرز موعظه وحکمت درآرایش وزیبا ساختن کلام سهمی به سزا دارند وچون درکلام به کار روند سخن را دلنشین تر می سازند به سخن دیگر شیوایی کلام که شامل روانی ، رسایی ، استواری ومفهوم بودن است چنانچه یا مثل وحکمت همراه باشد تاثیر شگرفی درشنونده می گذارد به کار گرفتن مثل که به گفته بعضی از دانشمندان قدیم ترین آثار ادبی بشر است وبه گفته برخی دیگر حکمت توده مردم را تشکیل می دهد .
به کلام لطف وزیبای خاص می بخشد وبر رونق آن می افزاید .
چگونگی مثل و پند و اندرز در آثار پیش از اسلام
از بررسی آثار به جا مانده ی پیش از اسلام چنین دانسته می شود که مثل،تمثیل،ارسال المثل، امثال سایر پند و اندرزوحکمت در این دوران وجود داشته است از جمله نمونه ی تمثیل در آثار مانوی که در تورفان به دست آمده می توان رد افسون حواس پنجگانه را یاد کرد.
در بندهش ایرانی تمثیلی آمده مثعه بر اینکه کالبد آدمی انعکاس است از عالم کبیر و جهان کهین امری است از جهان مهین و هر بخش از کالبد مردم به بخش از زمین تشبیه شده است.
در کارنامه ی اردشیر بایکان نمونه ی ارسال المثل چنین آمده است. دانایان گفتند که دشمن به دشمن آن نثوانر کردن که از نادانان مرد به سبب کرده خویش بدورسد. در کتاب زیب سخن مثل را از نوع اشعار هفت هجایی قدیم دانسته و یاد آور شده اند که افسانه و برخی قصه ها ی کودکانه و بعضی ضرب المثل ها از این نوع اشعار هجایی قبل از اسلام می باشند که هنوزم آهنگ شعری خود را حفظ کرده اند. نظیر«بد مکن که بد بینی چه مکن که خود افتی»و افزوده شده که مثل سایر در قدیم «نیوشه»نامیده می شده است.
نمونه پند و اندرز عیرث وحکمت را در اندرز نامه هایی که از این دوره در دست است می توان مشاهده کرد و بطوری که می نویسد،اندرز نامه نویسی در دوره ی ساسانی رواج کامل داشته و مقام اندرز بدی یکی از مناصب سهم بوده است.
«ضرب المثل»
۱ـ آدم بدبخت هاشیگی به لوک نارسه: ādambadbaxtha ŝigibalūrse.
ً هاشیگ:بچه شتر/نارسه:نمی رسد/لوک:شتر نر
آدم بدبخت شترش به لوک نمی رسد.
کاربرد:آدم بیچاره وفقیر مجبور است محصول و سرمایه اش را قبل از سود دهی مصرف کند یعنی:پیش فروش کند و موقع برداشت را تجربه نخواهد کرد.
۲ـ اول بپرس بعداً بُتُرس aval bepors badibotors.
ً بترس:قطع قطعه کن،خراب کن
اول تحقیق کن بعد مجازات کن
کاربرد:درباره ی افرادبی منطق و کسانی که زود قضاوت می کنند می گویند
۳ـ بهونه چُکُن بیخ نُکُن Bonaxe ĉokon bixnokon.
ً بهونه:بهانه//چکن:پسربچه//نکن:دهان//