۱) «ائمّه» را در عنوان «النصیحه لائمه المسلمین»، به «ائمّه­ی معصومین» منحصر و محدود بدانیم. به این دلیل که در کتاب کافی، بلافاصله بعد از بیان خطابه­ی پیامبر اکرم (ص) در مسجد خیف درباره «ائمّه»، روایت‏ بعد این­گونه توضیح ‏مى‏دهد که مردى قرشى از اهل مکه نقل مى‏کند که سفیان ثورى به او گفت: ما را نزد جعفر بن محمد (ع‏) ببر. مى‏گوید: با او نزد حضرت رفتیم. دیدیم ایشان سوار مرکب خود شده است. آنگاه سفیان با اصرار، حدیث ‏خطبه­ی رسول الله (ص) در مسجد خیف را از زبان حضرت مى‏شنود و یادداشت مى‏کند.
مرد قرشى مى‏گوید: در بازگشت ‏به او گفتم: به خدا قسم اباعبدالله (ع) چیزى به‏ گردنت گذاشت که هرگز از عهده‏ات بر نمى‏آید. گفت: آن چیست؟ گفتم: همان سه چیز که دل هیچ مسلمانى به آن خیانت نکند؛ «اخلاص عمل ‏براى خدا» که معلوم است «نصیحت ‏براى ائمّه­ی مسلمین‏»، این ‏ائمّه که نصیحتشان بر ما واجب است چه کسانى هستند؟ معاویه ‏بن ابى‏سفیان، یزید بن معاویه، مروان بن حکم و هر که نه ‏شهادتش مقبول است و نه پشت‏ سرشان نماز مى‏توان خواند؟ و این­که ‏فرمود: «همراه بودن با جماعتشان‏» کدام جماعت منظور است؟ مرجئه که مى‏گوید: بى‏نماز و جنایتکار مى‏تواند ایمان جبرئیل را داشته باشد؟ قدریه که مى‏گوید: خدا اختیار ندارد، ولى شیطان اختیار دارد؟ حروریه که امیرالمؤمنین را کافر مى‏داند؟ جهمیه که معتقد است: ایمان فقط شناخت ‏خدا است؟
سفیان گفت: ایشان (امام صادق و شیعیان) چه مى‏گویند؟ گفتم: مى‏گویند: به خدا قسم، على ‏بن ابى‏طالب‏ آن امامى است که نصیحتش بر ما واجب است و جماعتشان که همراهى ‏با ایشان بر ما واجب است، اهل‏بیت او هستند. پس سفیان ثورى نوشته ‏را پاره کرد و گفت: این خبر را به کسى نگو!^[۸۶]
۲) تنها وظیفه­ی مردم را در مقابل پیشواى معصوم (ع) که از خطا و اشتباه منزه است، «اطاعت و تبعیت» بدانیم.
نتیجه اینکه پس از تقیید ائمّه به «ائمّه­ی معصومین» و تقیید نصیحت به «اطاعت» باید «النصیحه لائمه المسلمین» را این گونه معنا کرد: «نصیحه أئمه الحق (ص) التصدیق بإمامتهم و وصایتهم و خلافتهم من عند اللّه و إطاعتهم فیما أمروا به و نهوا عنه»^[۸۷].
۲-۳-۲-۴٫ پاسخ دیدگاه دوم
در پاسخ این دیدگاه باید گفت که به نظر می­رسد نصیحت غیر از اطاعت باشد. زیرا در اطاعت، تبعیت مطرح است؛ یعنى به دنبال دیگرى رفتن و بر طبق میل او حرکت کردن و حتى از رأى و نظر خود صرف نظر نمودن و رأی و نظر او را انجام دادن. ولى در نصیحت چنین قیودی وجود ندارد. همان­طور که اهل لغت در تعریف نصح و نصیحت، چنین تعریف و تفسیری ارائه ننمودند.
ناصح، تابع و مطیع نیست. او بر طبق تشخیص خود نظر می­دهد و چه بسا نظر او براى منصوح خوشایند نباشد. او در محدوده­ خیر منصوح نظر می­دهد نه در محدوده­ میل و گرایش منصوح^[۸۸]. از این رو حضرت علی (ع) در وصیت خود به امام حسن (ع) می­فرمایند: «وَ امْحَضْ أَخَاکَ النَّصِیحَهَ حَسَنَهً کَانَتْ أَوْ قَبِیحَه»^[۸۹]. یعنی: نصیحت برادرت را خالص­ گردان، چه در نزد او نیکو باشد و چه زشت.
بر این اساس، خیرخواهى و نصحیت زبان خاصى نمى­شناسد و ناصح بر اساس تشخیص خود و در جهت خیر منصوح تلاش مى­کند. گاه با زبان انتقاد و گاه با زبان تعریف و تمجید، گاه به صورت موعظه و گاه جدال، گاه تأیید و تکمیل و گاه تذکر عیب و تلاش براى رفع آن و یا به هر طریق دیگر در مسیر نصیحت منصوح قدم بر می­دارد.
علاوه بر مواردی که گفته شد، استناد به بسیاری از روایاتی که در آن­ها نصیحت قسیم اطاعت قرار گرفته است و نه مترادف و هم معنی آن، دور از حقیقت بودن دیدگاه دوم را به ما نشان می­دهد. به برخی از آن­ها اشاره می­کنیم:
حضرت علی (ع) می­فرمایند: «وَ أَمَّا حَقِّی عَلَیْکُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَیْعَهِ وَ النَّصِیحَهُ فِی الْمَشْهَدِ وَ الْمَغِیبِ وَ الْإِجَابَهُ حِینَ أَدْعُوکُمْ وَ الطَّاعَهُ حِینَ آمُرُکُم»^[۹۰]. یعنی: و اما حق من بر شما این است که در پیمان بیعت وفادار باشید و در آشکار و نهان خیرخواه من باشید و هرگاه شما را فراخوانم اجابت نمایید و هرگاه فرمانتان دهم، اطاعت کنید.
امیرالمؤمنین علی (ع) در نامه­ی خود به مردم بصره می­نویسد: «أنِّى عارِفٌ لِذِى الطّاعَهِ مِنکُم فَضلَه، وَ لِذِى النَّصِیحَهِ حَقَّهُ»^[۹۱]. یعنی: من به ارزش فرمانبرداران شما آگاهم و حق خیرخواهان شما را می­شناسم.
امام صادق (ع) می­فرمایند: «ثَلاثُ خِصَالٍ تَجِبُ لِلمُلُوکِ عَلى أصحَابِهِم وَ رَعیَّتهِم الطاعهُ لَهُم وَ النَّصیحَهُ لَهُم فِی المَغیبِ وَ المَشهَدِ وَ الدّعاء بِالنَّصرِ وَ الصَلاحِ»^[۹۲]. یعنی: «سه خصلت است که بر یاران و پیروان فرمانروایان واجب است: اطاعت از فرمانروا، نصیحت برای ایشان در غیاب و حضور و دعا برای پیروزی و صلاح و اصلاح جامعه».
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

با توجه به آنچه که بیان­شد، به نظر نمی­رسد که منظور از «نصیحت» در روایات معصومین (ع)، اطاعت و تبعیت باشد.
۲-۳-۲-۵٫ دیدگاه سوم
بعضی دیگر قائل به این هستند که منظور از نصیحت در روایات «النصیحه لائمّه المسلمین»، «خیرخواهى» به معنای عام آن می­باشد؛ یعنى هر گفتار یا رفتاری که در آن خیر منصوح، که در اینجا پیشوایان مسلمانان می­باشد، منظور شده باشد.
در قرآن کریم، دعوت و تبلیغ انبیاى الهى به عنوان «نصیحت» و خود پیامبران به عنوان «ناصح» معرفى شده ­اند. شیخ حرّ عاملی در کتاب وسائل الشیعه، دو باب از ابواب فعل معروف را تحت عنوان «وجوب نصیحه المؤمن» و «تحریم ترک نصیحه المؤمن و مناصحته» بیان می­ کند و در آنجا روایاتی را نقل می­ کند که مراد از نصیحت را «خیرخواهی» می­داند^[۹۳].
آیات و روایات بسیاری وجود دارد که در آن­ها، منظور از نصیحت را چیزی جز خیرخواهی نمی­ توان تفسیر نمود. به جهت طولانی نشدن مطلب، به چند نمونه از این موارد اشاره می­کنیم:
قرآن کریم از زبان حضرت نوح (ع) چنین نقل می­ کند: «اُبَلِّغُکُم رِسالاتِ رَبِّى وَ اَنصَحُ لَکُمْ وَ اَعلَمُ مِن اللهِ ما لا تَعلَمونَ»^[۹۴]. یعنی: «رسالت­­های پروردگارم را به شما ابلاغ می­کنم و خیرخواه شما هستم و از خداوند چیزهایی می­دانم که شما نمی­دانید»^[۹۵].
پسران حضرت یعقوب (ع) براى اثبات امین‏ بودن خود نسبت‏ به برادرشان، گفتند:«یَا أبانَا ما لَکَ لا تَأمَنّا عَلی یوسفَ وَ إنّا لَهُ لَناصِحُونَ»^[۹۶]. یعنی: «ای پدر! چرا تو درباره یوسف به ما اطمینان نمی­کنی؟ در حالی که ما خیرخواه او هستیم»^[۹۷].
پیامبر اسلام (ص) می­فرمایند: «إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ مَنْزِلَهً عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَمْشَاهُمْ فِی أَرْضِهِ بِالنَّصِیحَهِ لِخَلْقِه»^[۹۸]. یعنی: همانا نزد خدا بزرگترین مردم از حیث منزلت در روز قیامت، کسانی هستند که با خیرخواهی خلق خدا بر زمین راه می­روند.
حضرت صادق (ع) می­فرمایند: «یَجِبُ لِلْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ النَّصِیحَهُ لَهُ فِی الْمَشْهَدِ وَ الْمَغِیبِ»^[۹۹]. یعنی: بر هر مؤمنی نسبت به مؤمن دیگر واجب است که در حضور و غیاب، خیرخواه او باشد.
به نظر می­رسد دیدگاه صواب همان دیدگاه سوم می­باشد. یعنی در عبارت «النصیحه لائمّه المسلمین»، نصیحت را جز «خیرخواهی» نمی­ توان تفسیر کرد.
دلیل ما برای این ادعا، غیر از جواب ردی که برای دیدگاه­ های دیگر ارائه کردیم، برداشت اصحاب و یاران پیامبر (ص) براى درک مفهوم «نصیحه الائمه» نیز می­باشد. زیرا با توجه به بیان روشن رسول اکرم (ص) در اهتمام به نصیحت پیشوایان، مسلمانان کم و بیش در صدد انجام این وظیفه بوده ­اند و نوع برخورد آن­ها با خلفاى خود نشان مى­دهد که در نظرشان نصیحت غیر از اطاعت بوده است که در ادامه به چند مورد از این موارد اشاره می­ شود:
امیرالمؤمنین على (ع) انتقادهاى صریح خود از عثمان را نصیحت دانسته و در نامه­ی خود به معاویه می­نویسد: «وَ مَا کُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّی کُنْتُ أَنْقِمُ عَلَیْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ کَانَ الذَّنْبُ إِلَیْهِ إِرْشَادِی وَ هِدَایَتِی لَهُ فَرُبَّ مَلُومٍ لَا ذَنْبَ لَهُ وَ قَدْ یَسْتَفِیدُ الظِّنَّهَ الْمُتَنَصِّح»^[۱۰۰]. یعنی: «من ادعا ندارم که در مورد بدعت­های عثمان بر او عیب نمی­گرفتم. نکوهش می­کردم و از آن عذرخواه نیستم. اگر گناه من ارشاد و هدایت اوست، بسیارند کسانی که ملامت شوند و بی­گناهند و بسیارند خیرخواهانی که در پند و اندرز دادن مورد تهمت قرار می­گیرند»^[۱۰۱].
سعید بن عامر به نزد خلیفه­ی دوم آمد و گفت آمده­ام تا سفارشاتى به تو کنم و پس از آن­ که خلیفه اجازه داد، سعید چنین نصیحت کرد: «به تو سفارش می­کنم که از خدا درباره مردم بترسى و از مردم درباره امر خدا نترسى و حرف و عملت دو تا نباشد. همانا بهترین سخن آن است که با عمل تأیید شود و درباره امر واحدى دو گونه قضاوت نداشته باشى که در این صورت امر تو مختلف مى­شود و از حق روى بر مى­گردانی و همت و قضاوت خود را به طرف مسلمانان دور و نزدیک بگردان و براى آنان آنچه را که براى خود و اهل بیت خود مى­پسندى، بپسند و آنچه را که بر خود و اهل بیتت ناپسند مى­شمارى، برای آنان نیز ناپسند بشمار»^[۱۰۲].
با مراجعه به منابع اصیل اسلامی، روشن شد که «نصیحت» در روایاتی که برای پیشوایان دین به کار رفته است، به معنی «خیرخواهی» در حق امامان و پیشوایان است. بنابراین نصیحت و خیرخواهی را می­توان مبنایی برای نظارت بر ولیّ فقیه دانست.
با این توضیح که وقتی ملاحظه می­ شود که در روایات، نصیحت و خیرخواهی حق امامان معصوم (ع) و وظیفه­ی مسلمین در قبال آنان قلمداد گردیده و به آن توصیه شده است، لزوم آن نسبت به رهبران غیر معصوم کاملاً روشن خواهد بود. از طرف دیگر، اگر نصیحت و خیرخواهی پیشوایان بر مسلمانان واجب باشد، لازمه­­اش این است که مردم «از سر خیرخواهی بر امور جامعه­ اطراف خود و شیوه­ حکومت حاکمان خود نظر داشته باشند و در این مقام از هیچ­گونه معاضدت، همیاری، همکاری و همفکری و نهایتاً اطاعت از آنان در مسیر حق مضایقه و کوتاهی ننمایند… و در مواقع لازم نصیحت یا خیرخواهی در قالب کمک و پشتیبانی مالی و بدنی همراه گردد»^[۱۰۳].
حضرت امام خمینی (ره) می­فرمودند: «نصیحت از واجبات است. ترکش شاید از کبایر باشد. از شاه گرفته تا این آقایان، تا آخر مملکت»^[۱۰۴].
لازم به ذکر است که «خیرخواهی بدون آگاهی از جریان امور، حضور فعال در عرصه ­های سیاسی و اجتماعی و نظارت بر اعمال و رفتار مسؤولان امکان­ پذیر نمی ­باشد. تحقق کامل و ایدئال این اصول، نیازمند اطلاع رسانی، شفاف سازی و محرم دانستن مردم در مسائل حکومتی است و تنها از این رهگذر است که فاصله­ی میان حکومت و مردم به حداقل ممکن کاهش می­یابد و مقامات، نه تنها از نقد خود برآشفته نمی­شوند، بلکه برای ناصحان، شأن و مرتبت ویژه­ای قائل می­شوند»^[۱۰۵].

۲-۴٫ لزوم مشورت

بحث مشورت در دین اسلام با اهمیت خاص تلقی شده است. آن­قدر مهم که «پیغمبر اکرم (ص) با این­که قطع نظر از وحی آسمانی آن­چنان فکر نیرومندی داشت که نیازی به مشاوره نداشت، برای این­که از یک سو مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازد تا آن را جزء برنامه ­های اساسی زندگی خود قرار دهند و از سوی دیگر، نیروی فکر و اندیشه را در افراد پرورش دهد، در امور عمومی مسلمانان که جنبه­ اجرای قوانین الهی داشت، جلسه­ مشاوره تشکیل می­داد و مخصوصاً برای افراد صاحب نظر ارزش خاصی قائل بود؛ تا آن­جا که گاهی از رأی خود برای احترام آن­ها صرف نظر می­نمود»^[۱۰۶].
در این مبحث، ابتدا ادلّه­ای که دلالت بر لزوم مشورت دارند، مطرح گشته و در نهایت با استدلال­های ارائه شده، مشورت به عنوان مبنایی برای نظارت بر ولیّ فقیه انتخاب می­گردد.
۲-۴-۱٫ ادلّه­ی فقهی لزوم مشورت
۲-۴-۱-۱٫ دلیل کتاب
الف) خداوند متعال در قرآن کریم خطاب به پیامبر گرامی اسلام (ص) مى­فرماید: «فَبِمَا رَحمَهٍ مِنَ اللهِ لِنتَ لَهُم وَلَو کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ القَلبِ لانفَضُّوا مِن حَولِک فَاعفُ عَنهُم وَاستَغفِر لَهُم وَ شاوِرهُم فِى الاَمرِ فَاِذَا عَزَمتَ فَتَوَکَّل عَلَى اللهِ اِنَّ اللهَ یُحِبُّ المُتَوَکِّلِینَ»^[۱۰۷]. یعنی: «به سبب رحمت الهی در برابر مؤمنان، نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می­شدند. پس آنها را ببخش و برای آن­ها آمرزش بطلب و در کارها با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست دارد»^[۱۰۸].
در این آیه که بعد از جنگ احد نازل گشته، خداوند صریحاً به پیامبر اکرم (ص) دستور مى­دهد که مسلمانان را مورد عفو قرار داده و براى آنان طلب آمرزش نماید و در کارها با آنان مشورت کند.
پیامبر گرامى اسلام (ص) قبل از آغاز جنگ احد در مورد چگونگى رویارویى با دشمن، با یاران خود مشورت کرد و نظر اکثریت بر این شد که اردوگاه سپاه اسلام، دامنه­ کوه احد باشد. عمل به این نظریه در آغاز جنگ منجر به پیروزى مسلمانان بر مشرکان شد. ولى نافرمانى تعدادى از سپاهیان مسلمان و عدم توجه آنان به دستور اکید پیامبر (ص) و ترک سنگر و حرکت به سوى جمع­آورى غنایم، موجب گردید که گروهى از مشرکان از فرصت استفاده کرده با دور زدن مسلمانان، از پشت بر آنان هجوم برند و نتیجه­ جنگ را به نفع خود تغییر دهند. با وجود اینکه سرپیچى تعدادى از مسلمین منجر به حصول نتیجه­ ناگوار فوق گردید، باز خداوند به پیامبرش (ص) دستور مى­دهد که مسلمانان را مورد عفو قرار داده و براى ایشان طلب آمرزش نماید و همچنین در کارها با آنان مشورت کند^[۱۰۹].
ب) خداوند در قرآن کریم بیان می­دارد: «وَالوَالِداتُ یُرضِعنَ اَولادَهُنَّ حَولَینِ کَامِلَینِ لِمَن أرادَ أن یُتِمَّ الرَّضَاعَه… فَإن أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِنهُمَا وَ تَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَیهِمَا»^[۱۱۰]. یعنی: «مادران فرزندان خویش را دو سال تمام شیر دهند… پس اگر پدر و مادر با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را زودتر از شیر بازگیرند، گناهى بر آنها نیست»^[۱۱۱].
در تفسیر این آیه­ی شریفه گفته شده است: «در این آیه از مسأله­ باز داشتن کودک از شیر سخن به میان آمده و اختیار آن را به پدر و مادر واگذاشته… در واقع پدر و مادر باید مصالح فرزند را درنظر بگیرند و با همفکری و توافق و به تعبیر قرآن تراضی و تشاور، برای بازگرفتن کودک از شیر برنامه­ای تنظیم کنند و در این کار از کشمکش، مشاجره و پرداختن به مصالح خود، بپرهیزند»^[۱۱۲].
واضح است که مصلحت یک کشور و امّت به مراتب از مصلحت یک طفل والاتر و با ارزش­تر است. وقتى که خداوند به پدر و مادر با همه علاقه و عاطفه­اى که نسبت به فرزندشان دارند، اجازه ندهد که در امر تربیت و پرورش او استبداد به خرج دهند و آن­ها را ملزم به مشورت می­ کند، آیا در اداره­ی امور یک کشور و امّت، اجازه خواهد داد که یک یا چند نفر، بدون مشورت بر آنان حکومت نمایند؟
شایان ذکر است که «وقتی که قرآن ما را در کمترین کار تربیت فرزند به سمت مشورت هدایت می­ کند و به هیچ یک از والدین استبداد در این کار بدون دیگری را اجازه نمی­دهد، پس آیا به یک فرد واحد اجازه می­دهد که در همه ]کارهای[ امّت استبداد داشته باشد؟ در حالی که امر تربیت امّت و برپایی عدالت در امّت سخت­تر است و مهربانی فرماندهان و پادشاهان کمتر و ناقص­تر از مهربانی والدین نسبت به فرزند است»^[۱۱۳].
ج) خداوند متعال در قرآن کریم می­فرماید: «وَ مَا عِندَ اللهِ خَیرٌ وَ أبقَی لِلَّذینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِم یَتَوَکَّلُونَ ، وَ الَّذینَ یَجتَنِبُونَ کَبائِرَ الاِثمِ وَ الفَواحِشَ وَ إذَا مَا غَضِبُوا هُم یَغفِرُونَ ، وَ الَّذِینَ استَجَابُوا لِرَبِّهِم وَ اَقَامُوا الصَّلاهَ وَ أمرُهُم شُورَى بَینَهُم وَ مِمَّا رَزَقنَاهُم یُنفِقُونَ»^[۱۱۴]. یعنی: «و آنچه نزد خداست، برای کسانی که ایمان آورده و بر پروردگارشان توکل می­ کنند، بهتر و پایدارتر است. همان کسانی که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب می­ورزند و هنگامی که خشمگین می­شوند، عفو می­ کنند و کسانی که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را برپا می­دارند و امورشان با مشورت در میان آن­ها انجام می­گیرد و از آنچه به آن­ها روزی داده­ایم انفاق می­ کنند»^[۱۱۵].
شاهد بحث ما در این آیات شریفه، عبارت «وَ أمرُهُم شُورَى بَینَهُم» می­باشد. توضیح آن­که وقتی ملاحظه می­ شود این عبارت در سیاق یک سری امور واجب و مستحب مهم از قبیل: ایمان داشتن، توکل کردن، دوری از گناهان و اعمال زشت، گذشت کردن بعد از غضب، اجابت کردن دعوت پروردگار، برپایی نماز و در نهایت انفاق کردن آمده است، دیگر در لزوم مشورت بر مؤمنین، شکی باقی نمی­ماند.
۲-۴-۱-۲٫ دلیل سنّت
روایاتی در مورد اهمیت مشورت و ترغیب مردم به آن نقل شده است که به برخی اشاره می­کنیم:
پیامبر گرامی اسلام (ص) می­فرمایند: «مُشَاوَرَهُ الْعَاقِلِ النَّاصِحِ رُشْدٌ وَ یُمْنٌ وَ تَوْفِیقٌ مِنَ اللَّهِ فَإِذَا أَشَارَ عَلَیْکَ النَّاصِحُ الْعَاقِلُ فَإِیَّاکَ وَ الْخِلَافَ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ الْعَطَب»^[۱۱۶]. یعنی: مشورت کردن با انسان عاقل خیرخواه، هدایت و برکت و توفیقی از جانب خداوند است، پس هنگامی که فرد خیرخواه عاقل به تو مشورت دهد، از مخالفت کردن با او بر حذر باش، زیرا این مخالفت موجب هلاکت است.