3-1- مسأله اصلی تحقیق و فرضیه ها 7
4-1- اهداف اساسی تحقیق 8
5-1- روش تحقیق 8
1-5-1- روش جمع آوری اطلاعات 9
2-5-1- قلمرو تحقیق 9
6-1- خلاصه فصل اول 10
فصل دوم- مبانی نظری و پیشینه پژوهش
1-2- ورشکستگی 12
1-1-2- مقدمه 12
2-1-2- تعریف ورشکستگی 15
3-1-2- تعریف ورشکستگی از دیدگاه قانونی 20
4-1-2- علل ورشکستگی 25
5-1-2- شاخص‌های نشاندهنده ورشکستگی 30
6-1-2- مراحل ورشکستگی 31
7-1-2- پیامدهای ورشکستگی 33
8-1-2- پیش‌بینی ورشکستگی 34
9-1-2- شناسایی شرکتهای ورشکسته 50
10-1-2- متغیرهای مؤثر در پیش‌بینی ورشکستگی: 51
1-10-1-2- نسبتهای مالی 51
2-10-1-2- داده های مالی غیر نسبتی 57
2-2- شبکه های عصبی 68
1-2-2 تاریخچه شبکه عصبی 68
2-2-2 تعریف شبکه عصبی 70
3-2-2 ویژگی‌های شبکه عصبی 70
4-2-2 اجزا شبکه عصبی 72
5-2-2 کاربرد شبکه‌های عصبی 72
6-2-2 یادگیری 74
7-2-2-روند شبیهسازی مسائل 75
3-2 پیشینه پژوهش 77
4-2- مبانی نقدی و تعهدی در حسابداری 90
1-4-2- حسابداری بر مبنای نقدی چیست؟ 90
2-4-2- حسابداری بر مبنای تعهدی چیست؟ 90
3-4-2- ارجحیت‌های روش حسابداری تعهدی بر روش نقدی 91
فصل سوم- روش تحقیق
1-3- مقدمه 93
2-3-مسأله اصلی تحقیق و فرضیه ها 94
3-3- متغیرهای تحقیق 95
4-3- داده های ورودی 99
5-3- آماده سازی داده ها 100
6-3- طرح ریزی شبکه عصبی مصنوعی 101
7-3-روش شناسی پژوهش 102
8-3- ساختار شبکه و روش آموزش 104
فصل چهارم- تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون فرضیات
1-4- مقدمه 111
2-4- یافته های تحقیق 111
4-2-1 آمار توصیفی 111
4-4-2 آمار استنباطی 118
5-4- نتیجه گیری 123
فصل پنجم- تحلیل یافتهها و نتیجهگیری
1-5- مقدمه 126
2-5- یافته های تحقیق 126
3-5-پیشنهاد جهت تحقیقات آتی 128
منابع و مأخذ: 129
مقدمه
درماندگی مالی را میتوان شرایطی تعریف کرد که بنگاه در آن قادر به ایفای تعهداتش نمیباشد و یا به سختی به تعهداتش عمل می کند، لذا یک بنگاه که دچار درماندگی مالی شده است ممکن است به شرایط متفاوتی دچار شود، از عدم پرداخت به تأمینکنندگان مواد اولیه و یا دارندگان سهام ممتاز گرفته تا اعلام ورشکستگی ( بیور[1]، 1966؛ دیمیترس[2]، 1996).
ورشکستگی بانکها و شرکتهای دولتی و خصوصی مسألهای جدی برای حیات اقتصادی کشورها است. هزینه های فردی و اجتماعی ورشکستگی، مسأله پیش بینی ورشکستگی را برای بسیاری از مدیران، بانکها، سرمایه گذاران، سیاستگذاران و حسابرسان به عنوان یک مسأله مهم درآورده است. پیش بینی ورشکستگی برای سه گروه از اهمیت زیادی برخوردار است. این گروهها شامل مدیران، اعتباردهندگان و حسابرسان است. مدیران به عنوان مباشران سهامداران باید پیگیر فعالیتهایی باشند که تداوم فعالیت و سودآوری شرکت را در پی دارند. اعتباردهندگان برای ارزیابی توانایی بازپرداخت تعهدات شرکت مایل به ارزیابی تداوم فعالیت واحدهای تجاری هستند. حسابرسان به عنوان یکی دیگر از این گروهها باید نظر خود را در رابطه با تداوم فعالیت و منصفانه بودن اطلاعات موجود در گزارشهای مالی شرکتها بیان کنند. بنابراین آنها علاقهمند به پیش بینی ورشکستگی یا تداوم فعالیت شرکتها هستند (خوش طینت و همکاران، 1384). ورشکستگی شرکتها معمولا به وسیله عوامل مختلف و مرتبط با هم تعیین میشود؛ بنابراین تعیین دقیق دلیل یا دلایل ورشکستگی در هر مورد کار آسانی نیست. عموما عوامل ورشکستگی شامل عوامل برونسازمانی و عوامل درونسازمانی است. عوامل بیرونی عواملی هستند که به وسیله شرکت قابل کنترل نیست ولی موجبات مشکلات مالی در شرکت را فراهم میآورد. از جمله این عوامل، تغییر در ساختارهای اقتصادی، نوسانات تجاری (ناسازگاری بین تولید و مصرف، کاهش در میزان فروش، تورم، سقوط در قیمتها و افزایش در نرخ بهره)، مشکلات مرتبط با تأمین مالی، رویدادها و بلایای طبیعی و شدت در رقابت را میتوان ذکر کرد. عوامل درونی نیز شامل مواردی است که مدیران دچار اشتباه شده اند و یا آن که برای انجام اقدامات ضروری در تصمیمات مدیریتی گذشته ناتوان بوده اند که میتوان به نمونههایی چون فروش نسیه بیش از حد و مدیریت ناکارآ (فقدان آموزش، تجربه، توانایی و ابتکار مدیریت در عرصه رقابت و تکنولوژی و منابع و خطاهای مدیریتی)، ناتوانی در مدیریت اثربخش سرمایه، خیانت و تقلب اشاره داشت (کمیجانی، 1385). از مهمترین دلایل ورشکستگی در ایران را میتوان به نوسانات اقتصادی به عنوان عامل برون سازمانی و بالاتر بودن هزینه های تولید، هزینه بهره پراختنی و عدم تعیین مناسب ساختار سرمایه به عنوان عوامل درون سازمانی اشاره کرد. مشکلات نقدینگی از عوامل عمده مؤثر بر بحران و درماندگی مالی شرکتها محسوب میشود. از نقطه نظر اقتصادی درماندگی مالی را میتوان به زیانده بودن شرکت تعبیر کرد که در این حالت نرخ بازدهی شرکت کمتر از نرخ هزینه سرمایه است. حالت دیگری از درماندگی مالی زمانی رخ میدهد که شرکت موفق به رعایت کردن یک یا تعداد بیشتری از بندهای قرارداد بدهی مانند حفظ نسبت جاری یا نسبت ارزش ویژه به کل داراییها نباشد. حالات دیگری از درماندگی مالی عبارتند از: زمانی که جریانات نقدی شرکت برای بازپرداخت اصل و فرع بدهی ناکافی باشد و همچنین زمانی که ارزش ویژه شرکت منفی شود (وستون و همکاران، 1992)[3].
بنابراین با بهره گرفتن از نسبتهای مالی و مطالعه ارقام مندرج در صورتهای مالی میتوان نشانههایی از مشکلات نقدینگی را شناسایی و ورشکستگی شرکتها را پیش بینی نمود. صورتهای مالی تهیه شده بر مبنای نسبتهای مالی مبتنی بر ترازنامه و سود و زیان اطلاعات مفیدی را در مورد وضعیت مالی، انعطاف پذیری مالی و سودآوری شرکت منعکس می کند و صورت جریان وجوه نقد بر مبنای نقدی، جریانهای ورودی و خروجی وجه نقد ناشی از فعالیتهای مختلف را گزارش می کند. انتظار میرود نسبتهای موجود در صورت جریان وجوه نقد به منظور پیش بینی ورشکستگی از توان بالایی برخوردار باشد.
ویژگی که این تحقیق را از سایر تحقیقات مرتبط با موضوع متمایز می کند، استفاده از نسبتهای مالی مبتنی بر صورت جریان نقدی بر مبنای فعالیتهای عملیاتی، سرمایهگذاری و تأمین مالی بوده و این در حالی است که تمرکز بر این موضوع، در تحقیقات گذشته فقط بر بخش فعالیتهای عملیاتی صورت جریان وجوه نقد بوده، و از سوی دیگر، تحقیق مربوطه به بررسی و مقایسه کارایی نسبتهای مالی مبتنی بر صورت جریان نقدی و نسبتهای مالی مبتنی بر ترازنامه و سودوزیان در پیش بینی ورشکستگی شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران می پردازد در حالی که در تحقیقات قبلی، تمرکز بر مجموع نسبتهای مالی است.
2-1- بیان و اهمیت موضوع تحقیق
ورشکستگی هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم زیادی را بر ذینفعان شرکت مانند سهامداران، مدیران، کارکنان، اعتباردهندگان، سرمایه‌گذاران، حسابرسان، عرضهکنندگان مواد اولیه و مشتریان تحمیل می‌کند. بنابراین پیش‌بینی صحیح و دقیق ورشکستگی برای گروه‌های متعددی از جمله ذینفعان شرکتها، دانشگاهیان، بیمه‌گران، وامدهندگان، تحلیلگران مالی و فعالان در زمینه ادغام شرکتها حائز اهمیت است (اسپرینگر،2005)[4].
بهعلاوه، قانونگذاران به منظور نظارت بر سلامت مالی بانکها، صندوق‌های بازنشستگی و سایر موسسات و نهادهای مالی، به مدلهای پیش‌بینی ورشکستگی علاقه نشان می‌دهند. همچنین از نظر حاکمیت شرکتی نیز، پیش‌بینی ورشکستگی اهمیت دارد. فعالان مالی نسبت به بدهی در شرکتها حساس‌تر شده‌اند و قانونگذاران به دنبال اعمال قوانینی در محدود کردن ریسک اعتباری هستند (عزیز، 2006)[5].
همچنین، پژوهشگران در زمینه ادغام و تصاحب شرکتها به این موضوع علاقمند هستند، زیرا غالبا، شرکتهای در شرف ورشکستگی، هدف تصاحب و قبضه مالکیت قرار می‌گیرند. هدف این گروه دستیابی به سود آربیتراژ حاصل از ادغام است.
تحلیلگران مالی نیز، از پیش‌بینی ورشکستگی برای تعیین ارزش بدهی شرکت استفاده می‌کنند. برای دارندگان اوراق قرضه، ریسک نکول قرضه عامل مهمی است، زیرا ارزش اوراق قرضه را تحت تاثیر قرار میدهد. در شرایطی که شرکت منتشر کننده اوراق قرضه قادر به برآوردن تعهدات نباشد و یا بهاصطلاح اوراق قرضه نکول شود، اطلاع داشتن از احتمال نکول قرضه و ناتوانی ناشر در پرداخت اصل و فرع آن برای دارندگان اوراق قرضه از اهمیت زیادی برخوردار است (اسپرینگر، 2005)
برای شرکتهای فعال در عرصه اقتصادی، مواجهه با پدیده ورشکستگی و فرآیندهای بازسازی منابع مالی شرکت، یک بخش عمده از فعالیتهای کاری است. حسابرسان نیز موظفند در گزارشهای خود در مورد فرض تداوم فعالیت شرکت همواره اظهار نظر مشخص و روشنی داشته باشند.
سایر مواردی که باعث میشود موضوع پیش‌بینی ورشکستگی و اتخاذ راهکارهایی برای جلوگیری از وقوع آن به عنوان یکی از موضوعات با اهمیت حوزه مالی قلمداد گردد، به شرح زیر است:
ورشکستگی بر تمامی ذینفعان شرکت تاثیرگذار بوده و هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم را بر آنها تحمیل می‌کند. آثار ورشکستگی نه تنها از جنبه اقتصادی، بلکه از جنبه‌های اجتماعی و سیاسی نیز با اهمیت است (لنزبرگ و همکاران،2006)[6].
به خاطر وجود حرکت مارپیچی منفی در محیط عمومی اقتصاد،[7] ارزیابی عملکرد شرکت و تحقیق در مورد علل و ریشه‌های ورشکستگی و پیش بینی ورشکستگی اجتنابناپذیر به نظر می‌رسد (کایلی و دیگی، 2002)[8].
تکامل تدریجی و بهبود میزان دسترسی داده‌ها و اطلاعات و تکنیک‌های آماری، امکان تحقیق در زمینه پیش‌بینی ورشکستگی را تسهیل نموده است.
در راستای مطالعات انجام گرفته در مورد تأثیر کاستی‌ها و ناکارایی‌های بازار و عدم تقارن اطلاعاتی تحقیق در زمینه رتبه‌بندی اعتباری و پیش‌بینی ورشکستگی نیز افزایش قابل توجهی پیدا کرده است.
توصیه‌های ارائه شده در کمیته بال[9] در زمینه کفایت سرمایه در سال 2005، مشوقی برای انجام مطالعات در زمینه پیش‌بینی ورشکستگی تلقّی می‌گردد (عزیز و دیار، 2006)[10].
3-1- مسأله اصلی تحقیق و فرضیه ها
از آنجایی که بخش عمدهای از عوامل موثر بر بحران مالی، ناشی از مشکلات نقدینگی واحد تجاری است و صورت جریان وجوه نقد، اطلاعات مناسبی در مورد جریانهای نقدی ارائه می کند، بنابراین بررسی توانایی نسبتهای موجود در صورت جریان وجوه نقد به منظور پیش بینی ورشکستگی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
با توجه به مطالب عنوان شده در بالا سوال تحقیق را میتوان بدین صورت بیان نمود:
P آیا نسبتهای مبتنی بر اقلام نقدی قابلیت پیش بینی بهتری از شرایط بحران مالی شرکتها ارائه می‌دهند یا نسبتهای مبتنی بر اقلام تعهدی و یا ترکیبی از آنها؟
لذا فرضیه های تحقیق به شرح زیر ارائه میشوند:
P در شرایط بحران مالی شرکتها، ترکیبی از نسبتهای مالی مبتنی بر صورت جریان وجوه نقد و اقلام تعهدی بهتر از نسبتهای مالی صرفاً مبتنی بر اقلام تعهدی قادر به پیش بینی ورشکستگی میباشند.
P در شرایط بحران مالی شرکتها، ترکیبی از نسبتهای مالی مبتنی به صورت جریان وجوه نقد و اقلام تعهدی بهتر از نسبتهای مالی صرفاَ مبتنی بر اقلام نقدی قادر به پیش بینی ورشکستگی میباشند.
در شرایط بحران مالی شرکتها، نسبتهای مالی مبتنی بر اقلام نقدی، قابلیت پیش بینی بیشتری نسبت به نسبتهای مالی مبتنی بر اقلام تعهدی، در دوره نهفتگی دارا میباشند.
4-1- اهداف اساسی تحقیق
از جهات مختلف پیش بینی در آستانه ورشکست قرار گرفتن یک شرکت مفید میباشد. از این رو لازم است پیش از اینکه شرکت رسماً اعلام وشکستگی نماید بتوانیم شرایط بحرانی آن را پیش بینی نمائیم. لذا لازم است ابزار و معیاری برای این پیش بینی داشته باشیم. بدین منظور مدلهای مختلف ارائه شده است. این مدلها، مدلهای بیور، آلتمن، شیراتا، اهلتون، زمیسکی، اسپیرینگیت، سی آی اسکور، فولمر، ژنتیک فرج‌زاده، ژنتیک مک کی، پس از انتشار خطا، بهینهسازی تجمعی ذرات و الگوریم ژنتیک میباشد.
هدف اصلی این تحقیق، پیش بینی درماندگی مالی شرکتها با بکارگیری نسبتهای مالی مبتنی بر اقلام تعهدی و اقلام نقدی و با بهره گرفتن از ابزار شبکه های عصبی مصنوعی است. در واقع با بهره گرفتن از روش تحقیق همبستگی و چندین متغیر پیش بینی (مستقل) سعی میشود متغیر ملاک (وابسته) تعیین شود.
5-1- روش تحقیق
این تحقیق از از نوع همبستگی با بهره گرفتن از مدلهای شبکه عصبی برای پیش بینی میباشد و از نوع تحقیق کاربردی است.
جامعه آماری تحقیق شرکتهای سهامی پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران است که از این جامعه ابتدا نمونهای متشکل از دو گروه تحت عنوان شرکتهای مشمول ماده 141 قانون تجارت و شرکتهای عدم مشمول ماده 141 قانون تجارت انتخاب گردید. دوره زمانی تحقیق برای سالهای 1390 و 1391 انتخاب شده و بر اساس دادههای سالهای 1379 تا 1391 ورشکستگی شرکتها برای سالهای 1390 و 1391 پیش بینی شده است.
1-5-1- روش جمعآوری اطلاعات
اطلاعات مورد نیاز شرکتهای ورشکسته و غیرورشکسته از طریق بانکهای اطلاعاتی تدبیرپرداز و رهآورد نوین و سایت رسمی بورس اوراق بهادار تهران گردآوری شده و آمادهسازی داده ها، با بهره گرفتن از نرم افزار Excel 2007 و کدنویسی در نرمافزار [11]VBA و تجزیه و تحلیل نهایی، توسط کدنویسی در نرمافزار MATLAB انجام شده است.
2-5-1- قلمرو تحقیق
