چکیده
در حال حاضر بشر با چالش بی­سابقه­ای درزمینه زیست‌محیطی مواجه شده است. توافق گسترده­ای در این موضوع وجود دارد که اکوسیستم کره زمین دیگر تحمل سطوح کنونی فعالیت­های اقتصادی و مصرفی و روند رو به رشد آن را ندارد و دیگر قادر به پایداری نیست زیرا فشارها و بار وارده بر طبیعت دوچندان شده.فشارهای اقتصادی بیش‌ازپیش بر منابع طبیعی افزایش‌یافته و همچنین الگوهای مصرف ناپایدار، فشار فزاینده‌ای را بر زمین، آب انرژی و سایر منابع زیستی وارد آورده است.با مطرح‌شدن مفهوم پایداری این مبحث در میان دولت­ها و برنامه­ریزان سراسر جهان گسترش یافت و تلاش­های زیادی برای مشخص کردن مفهوم پایداری صورت گرفت. با گسترش مفهوم توسعه پایدار در سطح بین‌المللی دانشمندان مدل­های کمی و کیفی متعددی برای اندازه ­گیری توسعه پایدار در جوامع و شهری ارائه نموده ­اند، یکی از مدل­های کمی مهم در این زمین روش ردپای بوم‌شناختی هست و به‌عنوان ابزاری کارآمد برای ارزیابی و ردیابی سرمایه‌گذاری‌ها و تضمین ثروت‌های واقعی به‌حساب می‌آید. این روش با تبدیل نیاز به منابع و آلودگی به زمین موردنیاز برای جبران آن، معیاری مناسب برای ارزیابی آثار زندگی مدرن را فراهم می­ کند. بر اساس روش ردپای بوم‌شناختی، توسعه‌ی یک منطقه زمانی “ناپایدار ” قلمداد می‌شود که میزان ردپای بوم‌شناختی، از ظرفیت زیستی منطقه بالاتر باشد. این روش  تاکنون برای سنجش پایداری شهرهای بزرگ دنیا مانند لندن، سانتیاگو، لیورپول مورداستفاده قرارگرفته است. در این پژوهش  با بهره گرفتن از روش ردپای بوم‌شناختی  به بررسی پایداری شهرستان اصفهان  پرداخته‌ایم. بر اساس محاسبات، ردپای بوم‌شناختی مصرف در شهرستان اصفهان 2.4 هکتار به ازای هر نفر محاسبه شد همچنین، ظرفیت زیستی 0.427 هکتار به ازای هر نفر محاسبه شد. با مقایسه ظرفیت زیستی و ردپای بوم­شناختی می‌توانیم مشاهده کنیم که شهرستان اصفهان از کسری موازنه بوم‌شناختی رنج می‌برد. همچنین تحلیل نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که شهرستان اصفهان از دیدگاه بوم‌شناختی ناپایدار است.
 

 
فهرست مطالب
عنوان                                                                                                                                                  صفحه
                                        فصل اول: مقدمه و کلیات پژوهش
1-1-    مقدمه: 2
1-2-    بیان مساله: 4
1-3-    اهمیت و ضرورت تحقیق : 7
1-4-    اهداف تحقیق : 7
1-5-    پیشینه و ادبیات : 7
1-6-    فرضیه های تحقیق: 14
1-7-    چارچوب نظری : 14
1-7-1-  نظریه شهر فشرده : 14
1-7-2-  نظریه تدبیر پایداری اویکدروم : 14
1-7-3-  نظریه روستا – شهر : 15
1-7-4-  نوشهر گرایی : 15
1-7-5-  دیدگاه توسعه پایدار : 15
1-7-6 دیداه توسعه پایدار شهری ____________________________________________________16
1-8-    روش‌شناسی : 17
1-8-1-  مرحله اول : 17
2-8-1-  مرحله دوم : 17
3-8-1-  مرحله سوم مدل: 18
4-8-1-  مشکلات و موانع تحقیق_ 18
1-8-5- واژگان کلیدی ___________________________________________________________18
                                     فصل دوم: مفاهیم و دیدگاه­های مرتبط با پژوهش
2-1-    تعریف مفاهیم: 20
2-1-1-  مفهوم توسعه پایدار : 20
2-1-2-  شهر پایدار: 22
2-1-3-  پایداری شهری: 24
2-1-4-  تفاوت توسعه پایدار شهری و پایداری شهری: 25
2-2-    دیدگاه های مرتبط با ردپای بوم شناختی_ 27
1-2-2شهر سالم : 27
2-2-2   شهر اکولوژیک: 27
3-3-2-  شهر سبز: 28
4-2-2-  ردپای بوم‌شناختی: 29
2-2-5-  دیدگاه اقتصاد فضا : 31
2-2-6-  دیدگاه سیستمی : 32
2-2-7-  دیدگاه توسعه پایدار: 34
2-2-8-  دیدگاه های مختلف درباره توسعه پایدار: 35
2-2-8-1-     دیدگاه اقتصاد نئو کلاسیک: 35
2-2-8-2-     دیدگاه دانشمندان بوم‌شناس: 35
2-2-8-3-     دیدگاه عدالت بین نسلی: 35
2-2-8-4-     دیدگاه توازن مواد : 35
2-2-8-5-     ویژگیهای توسعه پایدار: 36
                                        فصل سوم: معرفی محدوده مورد مطالعه
3-1-    برخی از ویژگی های طبیعی محدوده­ موردمطالعه: 43
3-1-1-  موقعیت، حدود و وسعت: 43
3-1-2-  توپوگرافی: 44
3-1-3-  زمین‌شناسی: 46
3-1-4-  تکتونیک: 47
3-1-5-  خاکهای شهرستان اصفهان: 47
3-1-6-  وضعیت آب و هوایی: 47
3-1-7-  منابع آب: 51
3-1-7-1-     آبهای سطحی: 51
3-1-7-2-     آبهای زیرزمینی: 51
3-1-8-  پوشش گیاهی: 52
3-2-    برخی از ویژگیهای اجتماعی- اقتصادی شهرستان اصفهان: 53
3-3-    برخی از ویژگیهای کالبدی شهرستان اصفهان  54
3-3-1   حمل‌ونقل: 54
3-3-2-  کاربری اراضی شهرستان اصفهان: 54
                                        فصل چهارم: تجزیه‌وتحلیل یافته­ها
4-1-    مقدمه: 59
4-2-    روش های ارزیابی پیامدهای زیست‌محیطی و بوم‌شناختی توسعه: 60
4-3-    روش ارزیابی تداخل آثار بوم‌شناختی: 61
4-4-    روش ردپای بوم‌شناختی: 62
4-4-1-  روش محاسبه ردپای بوم‌شناختی: 65
4-4-2-  اقلام مصرف: 66
4-5-    مزیتها و معایب روش ردپای بوم‌شناختی: 72
4-5-1-  مزایای ردپای بوم‌شناختی_ 72
4-2-5-  معایب روش ردپای بوم‌شناختی: 73
4-6-    محاسبه ردپای شهرستان اصفهان: 73
4-6-1-  زمین انرژی: 73
4-6-2-  زمین کشاورزی_ 78
4-6-3-  مراتع: 84
4-6-4-  زمین جنگل: 85
4-6-5-  زمین دریا: 85
4-6-6-  زمین‌ساخته شده: 85
4-7-    محاسبه  ظرفیت زیستی شهرستان اصفهان: 91
4-8-    محاسبه کسری موازنه: 92
4-9-    مقایسه ردپای بوم‌شناختی شهرستان اصفهان با ردپای ایران و جهان_ 95
                                     فصل پنجم: بحث و نتیجه­گیری
5-1-    مقدمه 100
5-2-    پاسخ به فرضیه ­های تحقیق_ 101
5-2-1-  فرضیه اول : 101
5-2-2-  فرضیه دوم: 102
5-3-    نتیجه­گیری: 103
5-4-    پیشنهادها و راهکارها : 105
5-5-    منابع: 108

عنوان                                                                                          فهرست جدول ها                                 صفحه
جدل شماره1: مساحت اختصاص داده شده به هر کدام از بخش های مصرفی شهرستان اصفهان_____________55
جدول شماره2: حوزه های کاربری__________________________________________________68
جدل شماره3: نوع زمین، نوع کاربری و سیستم آن برای برآورد ردپای بوم شناختی_____________________69
جدل شماره4: میزان برق مصرفی در بخش های مختلف شهرستان اصفهان 1390 ______________________74
جدول شماره5: مصرف انواع فراورده های نفتی شهرستان اصفهان 1390 ___________________________74
جدل شماره6: مقدار انرژی مصرفی غذا، حمل و نقل _______________________________________75
جدل شماره7: هزینه و درآمد خانوار شهرستان اصفهان 1390__________________________________76
جدول شماره8: مقدار انرژی مصرفی حوزه مربوط به کالا و خدمات______________________________77
جدل شماره9: مقدار تولید هر یک از محصولات گیاهی______________________________________79
جدل شماره10: مقدار تولید و سرانه مصرف گوشت و شیر به تفکیک دام شهرستان اصفهان 1390 ____________80
جدول شماره11 : میزان عملکرد هر یک از محصولات در هکتار_________________________________81
جدل شماره12مقادیر شیر و گوشت مصرف شده گوسفند و بز در شهرستان اصفهان 1390 _________________84
جدل شماره13: : مساحت اختصاص داده شده به هر کدام از بخش های مصرفی شهرستان اصفهان____________86
جدول شماره14: ردپای بوم شناخنی شهرستان اصفهان ______________________________________87
جدل شماره15: مساحت کاربری های مختلف شهرستان اصفهان 1390 ____________________________92
جدل شماره16: فاکتور معادل_____________________________________________________93
جدول شماره:17فاکتور عملکرد____________________________________________________93
جدل شماره18: کسری موازنه بوم شناختی شهرستان اصفهان__________________________________95
جدول شماره 19: مقایسه ردپای بوم شناختی شهرستان اصفهان با ایران و جهان
 
عنوان                                                                                          فهرست نمودار ها                               صفحه
نمودار شماره 1: مقدار ردپای بوم شناختی در بخش زمین انرژی__________________________78
نمودار شماره 2: ردپای غذا های گیاهی مورد بررسی_________________________________79
نمودار شماره 3:ردپای غذای حیوانی بخش کشاورزی_________________________________80
نمودار شماره 4:سهم ردپای بوم شناختی در بخش های مختلف مصرفی______________________95
 
 
 
 
    عنوان                                          فهرست نقشه ها                         صفحه
نقشه شماره1:موقعیت نسبی استان و شهرستان اصفهان____________________________________44
نقشه شماره:2 توپوگرافی استان و شهرستان اصفهان______________________________________46
نقشه شماره3: وضعیت اقلیمی استان و شهرستان اصفهان___________________________________48
نقشه شماره4: کاربری اراضی شهرستان اصفهان________________________________________57
نقشه شماره5:ردپای بخش غذای مصرفی در شهرستان اصفهان_______________________________88
نقشه شماره6: ردپای بخش حمل و نقل در شهرستان اصفهان________________________________89
نقشه شماره7 ردپای بخش کالا و خدمات در شهرستان اصفهان_______________________________90
نقشه شماره8 ردپای بخش مسکن در شهرستان اصفهان____________________________________91
نقشه شماره9ردپای کل ساکنین شهرستان اصفهان_______________________________________97
 
         عنوان         فهرست شکل­ها                     صفحه
شکل شماره1: گلبادهای ماهیانه ایستگاه سینوپتیک شهرستان اصفهان___________________________50
شکل شماره2: گلبادهای سالیانه ایستگاه سینوپتیک شهرستان اصفهان___________________________50
شکل شماره 3: جریان تولید و صادرات و واردات درون یک سیستم___________________________71
 
 
 
 
 

1- فصل ادمه و کلیات پژوهش
 

 
فصل  اول:
مقدمه و کلیات پژوهش
 
 
 
 
 

1-1-   مقدمه:
 

امروزه انسان با چالش‌های بی‌سابقه‌ای در عرصه‌های زیست‌محیطی روبه‌روست و در این زمینه ایده‌ی یکسان و همه‌جانبه‌ای میان  صاحب‌نظران زیست‌محیطی وجود دارد که  اکوسیستم زمین، در سطوح موجود فعالیت‌های اقتصادی و عرصه‌های مادی،دیگر قادر به پایداری نیستند؛ زیرا فشارهای اقتصادی بر منابع طبیعی بیش‌ازپیش رو به افزایش است. رشد شتابان شهرنشینی و توسعه‌ی شهرها در جهان امروز و به‌ویژه در کشورهای روبه‌پیشرفت و پیامدهای آن برای جوامع و ساکنانش، موجب توجه جدی صاحب‌نظران و برنامه ریزان به مفهوم توسعه‌ی پایدار شهری شده است. طی صدسال اخیر، شهرها درصد زیادی از جمعیت جهان را به‌سوی خود جذب کرده‌اند.  بااینکه شهرها تنها حدود 3%  از سطح زمین را اشغال کرده‌اند، اما بیش از نیمی از جمعیت جهان و بیشترین مصرف منابع را به خود اختصاص داده‌اند. هیچ شهری نمی‌تواند بدون اتّکا به منابع و ظرفیت پذیرش ضایعات منطقه‌ی پشتیبانش پایدار باشد. البتّه در مقابل این پشتیبانی، شهر نیز به ارائه‌ی کالا و خدمات و تولید نوآوری و دانش و فن به منطقه‌اش، در روال توسعه‌ای اندام‌وار می‌پردازد تا رابطه‌ای متقابل میان شهر و منطقه برقرار شود. چنین توسعه‌ای ناپایدار نخواهد بود و پایداری شهر در تقابل با پایداری منطقه و در مقیاس گسترده‌تر، در تقابل با پایداری زمین نخواهد بود. برای داشتن توسعه‌ی پایدار، گام اول، اطلاع از وضعیت پایداری منطقه است تا در صورت ناپایدار بودن، برنامه‌ریزی لازم برای توسعه‌ی پایدار آن انجام‌گرفته و اجرا شود. برای انداز ه گیری سطح پایداری، روش‌های کمی و کیفی مختلفی وجود دارد . یکی از این روش‌ها، روش ردپای بوم‌شناختی است. روش ردپای بوم‌شناختی ، یک شاخص پایداری است که میزان مصرف انسان و اثر این مصرف را بر محیط‌زیست ارزیابی می‌کند. روش ردپای بوم‌شناختی را واکرناگل و ریز  ، اوایل دهه‌ی 1990 در دانشگاه کلمبیا معرفی کردند. روش ردپای بوم‌شناختی یک ابزار محاسبه‌ی محیطی است که ما را قادر می‌کند تا بر اساس مناطق زمین و آبی که انسان‌ها صرف تولید می‌کنند، میزان مصرف منابع و جذب پسماندهای آنان را برآورد کنیم. تجربه توسعه اقتصادی در کشورهای مختلف نشان داده است که همگام با روند رشد جمعیت و توسعه شهرنشینی کیفیت و کمیت منابع زیست‌محیطی تنزل یافته است. چنان‌که آلودگی هوا، باران‌های اسیدی، تخریب جنگل‌ها، فرسایش خاک آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی از تبعات افزایش جمعیت و توسعه اقتصادی در کشورهای پیشرفته است. از طرفی دیگر ناکارآمدی اقتصاد در کشورهای درحال‌توسعه، رشد جمعیت، تشدید فقر و بهره‌برداری ناپایدار از منابع را برای این کشورها، تخریب روزافزون محیط‌زیست را به همراه داشته است. بنابراین، دستیابی به رهیافت‌هایی که ما را از آثار مخرب ناشی از توسعه و چگونگی کاهش آن آگاه سازد، گام مؤثری درحرکت به‌سوی پایداری جوامع خواهد بود. پژوهش حاضر با توجه به اهمیت موضوع ، پایداری توسعه با روش ردپای بوم‌شناختی، در یکی از شهرستان‌های