و تعریف مجدد عناصر و اجزای نظام­های آموزش و پرورش را اجتناب ناپذیر کرده است. در عصری که با نام فن­آوری اطلاعات و ارتباطات شناخته می شود به سبب دسترسی همگانی و همه جایی و آسان به اطلاعات، کارکرد مدرسه در توزیع دانش کم رنگ شده است. از اینرو برنامه درسی قرن بیست و یکم نمی­تواند صرفاً انتقال اطلاعات و دانش را در هسته خود جای دهد به این دلیل ساده که دسترسی به آنچه نیاز است نمی­تواند در عصر غنی اطلاعات یک پدیده مشکل­زا باشد. لذا کارکرد نهاد مدرسه به عنوان توزیع کننده دانش باید مورد بازنگری قرار گرفته و کارکردهای دیگر برای آن تعریف شود. نظام­های تعلیم و تربیت با همان تلقی گذشته از تربیت به عنوان انتقال معلومات نمی­توانند پاسخگوی نیازهای این عصر باشند. آنها نیازمند بازنگری در اهداف، وظایف و روش­های خود بر اساس اقتضائات این عصر هستند. در واقع نظام­های تعلیم و تربیت چاره­ای جز تغییر پارادیم مرسوم به سوی پاردایم جدید ندارند، چه بسا حیات آنها در گرو تغییر رویکرد و سازگار شدن با اقتضائات تربیتی این عصر است. این پژوهش با هدف تبیین قابلیت­های رویکرد تربیتی پرسش­محوری در پاسخگویی به نیازها و اقتضائات عصر اطلاعات و ارتباطات و پاسخگویی به سه پرسش اصلی انجام شد: 1. رویکرد تربیتی پرسش محوری به عنوان یک رویکرد تربیتی بدیل دارای چه قابلیت­هایی در پاسخگویی به اقتضائات تربیتی عصر اطلاعات و ارتباطات می­باشد؟ 2. طرح برنامه درسی مبتنی بر رویکرد تربیتی پرسش محور دارای چه ویژگی­هایی است و تحقق آن مستلزم استقرار کدام فرهنگ برنامه درسی (یاد­دهی- یادگیری) است؟ 3. فرهنگ برنامه­ درسی در مدارس ابتدایی تا چه اندازه با ویژگی­های فرهنگ برنامه درسی مبتنی بر پرسش محوری همسویی دارد؟ این پژوهش، جزو پژوهش­های نظریه­ای محسوب می­شود. برای پاسخگویی به پرسش شماره 1 و 2، از بعد فلسفی پژوهش نظریه­ای و برای پاسخگویی به پرسش شماره 3 از روش پژوهش قوم­نگارانه در چهارچوب بعد تجربی پژوهش نظریه­ای، استفاده شده است. برای جمع­آوری داده­های پژوهش از روش مشاهده، شامل مشاهده توصیفی، متمرکز و گزینشی و مصاحبه استفاده شد. برای بالا بردن دقت مشاهدات علاوه بر تصویر برداری، ضبط تعاملات کلامی، ابزار مشاهده فعالیت­های آموزشی با نام ایکوئیپ (EQUIP) مورد استفاده قرار گرفت. برای این منظور نمونه­هایی از مدارس ابتدایی دولتی و غیرانتفاعی ایران بصورت هدفمند انتخاب و کلاس­هایی از دروس علوم تجربی، ریاضی و مطالعات اجتماعی در پایه­ های دوم و پنجم مورد مشاهده قرار گرفت. برای پاسخ به پرسش اول، ویژگی­های عصر اطلاعات و ارتباطات تحلیل شده و بر اساس آن، رویکرد پرسش محوری به عنوان رویکرد مناسب با اقتصائات این عصر مورد تبیین قرار گرفت. برای پاسخ به پرسش دوم با تبیین مفروضات و اصول اساسی رویکرد تربیتی پرسش محوری، طرح برنامه درسی مناسب با رویکرد تربیتی پرسش­محور ارائه شد. در رابطه با پرسش سوم نیز، مشاهدات انجام شده از مدارس نشان می­دهد که رویکرد حاکم بر مدارس الگوی برنامه درسی مبتنی بر موضوعات درسی بوده و با رویکرد کاملاً پاسخ محور اداره می­شود. جهت­گیری برنامه ­های تربیتی موجود هنوز بر انتقال دانش و اطلاعات یکسویه به ذهن دانش­ آموزان بوده و تأکید بر حفظ مطالب است.
کلمات کلیدی: رویکرد تربیتی پرسش محور، عصر اطلاعات و ارتباطات، برنامه های درسی دوره ابتدایی ایران




فهرست مطالب

فصل اول: طرح پژوهش

1-1- مسئله 2
1-2- میراث عصر صنعت . 3
1-2-1- آموزش و پرورش کارخانه ای 3
1-2-2- آموزش و پرورش ساندویچی . 4
1-3- آموزش و پرورش پاسخ محور 4
1-4- تربیت در عصر اطلاعات . 5
1-5- آموزش و پرورش پرسش محور 7
1-6- رویکردهای تربیتی و تربیت ذهن 8
1-7- نکاتی برای تصریح مسئله 9
1-8- پرسش­های پژوهش 10
1-9- اهداف پژوهش 10
1- 10- اهمیت و ضرورت . 10
1-11- پیشینه پژوهش 11
1-12- روش پژوهش 14
1-13- کاربردهای پژوهش 14

فصل دوم: تبیین رویکرد تربیتی پرسش محور

2-1- بخش اول: پرسش و پرسشگری از منظر فلسفه

2-2-1- مقدمه . 20
2-1-2- هستنده پرسشگر . 20
2-1-2- پرسشگری چونان تفکر 24
2-1-4- پرسشگری چونان گشودگی . 27
2-1-5- پرسشگری چونان ساختارشکنی 30
2-1-6- پرسشگری چونان نفی اقتدار . 31
2-1-7- پرسشگری چونان هرمنوتیک 33
2-1-8- پرسش حقیقی و اصیل 35

2-2- بخش دوم: دین و پرسشگری

2-2-1- مقدمه . 39
2-2-2- جایگاه و اهمیت پرسشگری در آموزه­ها و سیره اسلامی 39
2-2-3- کیفیت و آداب پرسشگری در آموزه­های اسلامی 42
2-2-4- موضوعاتی که پرسش از آنها منع شده 43
2-2-5- پرسشگری در نحله­های اسلامی 48
2-2-6- دینداری و پرسشگری 49
2-2-7- نتیجه گیری 54

2-3- بخش سوم: پرسش و پرسشگری از منظر روانشناسی

2-3-1- آغاز یک سفر 57
2-3-2- رشد پرسشگری در کودکان 57
2-3-3- تبیین پرسشگری از دیدگاه روانشناختی . 59
2-3-3-1- عدم تعادل شناختی . 59
2-3-3-2- کنجکاوی معرفتی 61
2-3-4- پرسشگری و مهارت­های تفکر . 62
2-3-5- پرسشگری و پژوهش . 63
2-3-6- پرسشگری و حل مسئله 64
2-3-7- پرسشگری و تفکر انتقادی 65
2-3-8- پرسشگری و فراشناخت 67
2-3-9- پرسشگری و یادگیری معنی­دار . 69

2-4- بخش چهارم: پرسشگری از نگاه جامعه­شناسی تعلیم و تربیت

2-4-1- مقدمه . 72
2-4-2- آموزش و پرورش برای بازتولید . 72
2-4-2-1- تربیت سیاسی . 74
2-4-2-2- مدرسه عامل خشونت نمادین 75
2-4-2-3- عادتواره­ها . 76
2-4-2-4- مدرسه به عنوان دستگاه ایدئولوژیک 77
2-4-3- رویکرد پاسخ محور و نظریه بازتولید 78
2-4-4- آموزش و پرورش برای تحول­آفرینی 81
2-4-4-1- پائولو فریره 82
2-4-4-2- ایوان ایلیچ . 83
2-4-4-3- هنری ژیرو . 83
2-4-5- پرسشگری روشی برای تحول آفرینی 84
2-4-6- آموزش و پرورش برای دموکراسی (آزادمنشی) 85

فصل سوم: تبیین سازواری رویکرد پرسش­ محوری با اقتضائات عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات

3-1- مقدمه . 91
3-2- ویژگی­های عصر اطلاعات و ارتباطات 92
3-2-1- رشد فزاینده اطلاعات . 92
3-2-2 تغییر شکل ذخیره اطلاعات . 93
3-2-3- رشد فزاینده در سرعت دسترسی به اطلاعات . 94
3-2-4- شکل گیری شبکه ­های نوین ارتباطی . 94
3-2-5- شکل گیری پایگاه و منابع اطلاعاتی 95
3-3- تغییرات لحظه ای دنیای اطلاعات 96
3-4- تحولات عصر اطلاعات و ارتباطات 98
3-4-1- تحولات اقتصادی . 98
3-4-2- تحولات فرهنگی 98
3-4-3- تحولات سیاسی و اجتماعی 99
3-5- تحولات تربیتی در عصر اطلاعات و ارتباطات . 100
3-5-1- تغییر اکولوژی یادگیری 101
3-5-2-یادگیری به موقع نیاز (اینجا- اکنون) 101
3-5-3- تغییر نقش معلم و دانش­آموز (تغییر آموزش به یادگیری) 103
3-5-4- تغییر مفهوم سواد 105
3-5-5- تغییر مفهوم دانش . 105
3-5-6- تغییر مرجعیت دانش . 107
3-6- مهارت­های عصر اطلاعات و ارتباطات 108
3-7- پرسشگری در عصر اطلاعات 109
3-7-1- ساخت (تولید) دانش 109
3-7-2- گزینش­گری آگاهانه 110
3-7-3- مدیریت دانش 111
3-7-4- یادگیری مادام العمر . 112
3-8- اقتضائات تربیت در عصر اطلاعات و ارتباطات 113
3-9- تغییر ذهن درباره تعلیم و تربیت . 113

فصل چهارم: تبیین طرح برنامه درسی مبتنی بر پرسش محوری

4-1- بخش اول: مفروضه­های اساسی رویکردهای تربیتی پاسخ محور و پرسش­محور

4-1- 1- مفروضه­های اساسی رویکرد تربیتی پاسخ­محور
4-1-1-1- تربیت یعنی انباشتگی مغز . 121
4-1-1-2- دانش به عنوان یک شیء 121
4-1-1-3- تدریس یعنی انتقال دانش . 122
4-1-1-4- یادگیری یعنی به خاطر سپردن 126
4-1-1-5- متن به عنوان تنها پاسخ درست . 126

4-1- 2- مفروضه­های اساسی رویکرد تربیتی پرسش­محور
4-1-2- 1- تربیت بیش از انبار کردن است 127
4-1-2- 2- دانش شیء نیست 128
4-1-2- 3- تدریس بیش از انتقال دادن است . 129
4-1-2- 4- یادگیری بیش از به خاطر سپردن اطلاعات است . 131
4-1-2-5- متن به عنوان یکی از پاسخ­های ممکن . 132

4-2- بخش دوم: اصول رویکرد تربیتی پرسش­محور

4-2-1- مقدمه 137
4-2-2- ارج گذاری به فطرت جستجوگر دانش­ آموزان 138
4-2-3- فراهم آوردن محیطی امن و آزاد برای پرسشگری . 138
4-2-4- فراهم آوردن فرصت پرسشگری . 140
4-2-5- گفت و شنود به جای تک­گویی . 140
4-2-6- خلق دانش به جای بازتولید دانش . 141
4-2-7- مسئله محور کردن یادگیری 141
4-2-8- پرسش آفرینی و حیرت زایی به جای حیرت زدایی . 142
4-2-9- پرهیز از روش های جزم­گرایانه 142
4-2-10- پرهیز از روش­های تلقینی . 142

4-3- بخش سوم: چهارچوب نظری برنامه درسی مبتنی بر رویکرد تربیتی پرسش­محور

4-3-1- غایت و اهداف تعلیم و تربیت 146
4-3-1-1- تصریح اهداف تربیتی مرتبط با رویکرد پرسشگری . 148
4-3-1-2- انعطاف در اهداف تعلیم و تربیت 148
4-3-1-3- منحصر کردن تربیت به اهداف رفتاری . 149
4-3-2- محتوا . 153
4-3-2-1- توجه به بخش غیر تجویزی برنامه درسی . 153
4-3-2-2- تعادل بین محتوا و فرایند 153
4-3-2-3- بازنگری در طراحی منابع آموزشی و درسی 154
4-3-2-4- تنوع در محتواها . 154
4-3-2-5- استفاده از رویکرد تلفیقی . 154
4-3-3- روش­های تدریس 155
4-3-3-1- رویکرد انتقالی . 155
4-3-3-2- رویکرد اکتشافی 155
4-3-3-3- راهبردهایی برای اجرا . 158
4-3-3-3-1- استقبال از پرسش­ها 158
4-3-3-3-2- تحریک پرسشگری 159
4-3-3-3-3- مواجه کردن دانش­ آموزان با موقعیت­های واقعی 159
4-3-3-3-4- باز ایستادن معلم از بمباران اطلاعاتی . 159
4-3-3-3-5- استفاده از واژه “نمی­دانم” 159
4-3-3-3-6- به پایان بردن مباحث با طرح پرسش­هایی جدید 160
4-3-3-3-7- تبدیل نادانسته ها به پرسش ها . 160
4-3-3-3-8- تغییر شرایط فیزیکی کلاس درس . 160
4-3-3-4- چگونه می­توانیم پرسش کردن را به دانش­ آموزان آموزش بدهیم؟ . 161
4-3-3-5- چگونه می­توانیم پرسش کردن را به عادت ذهنی دانش­ آموزان تبدیل کنیم؟ 163
4-3-4- ارزشیابی 164
4-3-4-1- ارزشیابی بر اساس پرسش­ها 164
4-3-4-2- توجه به ارزشیابی فرایند­محور . 165
4-3-4-3- ارزشیابی با پرسش­های باز 165
4-3-4-4- ارزشیابی از نادانسته ها 165

فصل پنجم: فرهنگ برنامه درسی در مدارس ابتدایی