ل – ساماندهی پژوهش: 9
بخش اول. 10
کلیات. 10
گفتار اول:  سابقه تاریخی 11
1-معاهده 1919 پاریس 14
1-1-کمیته بین المللی متخصصان حقوق هوایی 15
2-معاهدات ایبروامریکن و پان امریکن 15
3-یاتا و ایکائو. 16
گفتار دوم: حقوق هوایی و حقوق فضایی 18
1-منابع حقوق هوایی 18
1-1-معاهدات بین المللی 18
1-2-عرف 19
1-3-دکترین. 20
1-4-رویه قضایی 21
1-5-اصول کلی حقوق 22
گفتار سوم: ورود حقوق خصوصی به صنعت هوایی 22
کنوانسیون ورشو  و  پروتکل های الحاقی 22
1-1-کنوانسیون ها و پروتکل های پنج گانه ذیل مجموعاً سیستم ورشو را تشکیل می دهند که به ترتیب عبارتند از: 25
1-2-نارسایی های سیستم ورشو. 31
1-3-مقرررات ورشو و نیاز به روزآمد شدن. 31
کنوانسیون مونترآل. 32
سازمان بین الملل هواپیمایی کشوری 36
سازمان حقوق هوایی 36
اهداف ایکائو: 40
بخش دوم. 44
امنیت هوانوردی در حقوق 44
ایران و بین الملل 44
گفتار اول: امنیت هوانوردی 44
1-صلاحیت دولتها در حقوق بینالملل برای رسیدگی به جرائم مربوط به هواپیما 45
1-1-اصل صلاحیت سرزمینی 45
1-2-اصل صلاحیت شخصی 47
1-3-اصل صلاحیت حمایتی یا حفاظتی 47
1-4-اصل صلاحیت جهانی یا همگامی 48
2-ضرورت وجود معاهده برای جلوگیری از جرائم در داخل یا علیه هواپیمای در حال پرواز. 50
3-معاهدات مربوط به مخاطرات هواپیمایی 51
4-جرائم ارتکابی در داخل هواپیما (کنوانسیون توکیو) 53
5-قابلیت اجرای معاهده و اهداف آن. 53
6- صلاحیت دادگاهها 54
6-هواپیمای در حال پرواز. 54
7-اختیارات فرمانده هواپیما 56
8-کنوانسیون توکیو ناظر به تصرف غیرقانونی هواپیما 57
8-1-اختیارات و وظایف دولتها 58
8-2-استرداد مجرمین. 58
8-3-حل و فصل اختلافات. 59
9-تصرف غیرقانونی هواپیما (کنوانسیون لاهه) 60
9-1-قلمرو اجرا 62
9-2-صلاحیت دادگاهها 63
9-3-استرداد مجرم یا مظنون به ارتکاب جرم. 64
10-اقدامات دولتها جهت اعاده کنترل هواپیما 66
10-1-حل و فصل اختلافات. 67
گفتار دوم: اعمال غیرقانونی بر ضد امنیت هواپیمایی کشوری: 67
1-معاهده 1971 مونترال تحت عنوان اعمال غیرقانونی بر ضد امنیت هواپیمای کشوری. 67
1-1-قابلیت اجرای معاهده. 70
1-2-صلاحیت رسیدگی به جرم ارتکابی 71
2-اجرای معاهده 1971 مونترال در قضیه لاکربی 72
2-1-واقعه قضیه لاکربی 72
2-2-درخواست استرداد. 76
2-3-صلاحیت تحت مقررات داخلی آمریکا 77
2-4-صلاحیت بر مبنای معاهده 1971 مونترال . 77
3-کنوانسیون و پروتکل 2010 پکن 79
4-کنوانسیون علامتگذاری مواد منفجره پلاستیکی به منظور شناسایی 82
4-1-ضمیمه 17 کنوانسیون در خصوص حفاظت از هواپیمایی کشوری بینالمللی در برابر اعمال غیرقانونی. 84
گفتار سوم:  قوانین و مقررات ایران برای حفظ امنیت هواپیما 86
1-قانون مجازات اخلال کنندگان در امنیت پرواز هواپیما 86
2-قانون تشدید مجازات کبوترپرانی برای حفظ امنیت هواپیما 88
3-قانون مجازات اخلال گران در صنایع. 88
4-استفاده از علائم تقلبی در هواپیما 89
5-قابلیت اجرای قوانین جزائی ایران. 90
6-سوانح و حوادث هوایی 91
7-اهمیت تحقیق در حوادث هوایی توسط گروه تحقیق 94
7-1-دخالت دستگاه قضایی در تحقیق در حوادث هوایی 96
8-نتایج تحقیق حوادث هوایی 99
9-اهداف تحقیق انجام شده توسط قوه قضائیه و سازمان هواپیمایی 101
10-بالا بردن آگاهی و دانش قضات و کارشناسان تحقیق قوه قضائیه. 102
11-تصویب مقررات مربوطه. 103
بخش سوم. 105
ثبت و تابعیت هواپیما در حقوق ایران و بین الملل 105
گفتار اول:  ثبت و تابعیت هواپیما 106
1-ثبت و تابعیت هواپیما در حقوق بینالملل 107
1-1-تعریف هواپیما. 107
1-2-مقررات مربوط به ثبت و تابعیت هواپیما در مقررات بینالمللی. 108
1-3-ثبت هواپیماهای متعلق به متصدیان حمل و نقل چند ملیتی 110
2-  ثبت و تابعیت هواپیما در قوانین هواپیمایی کشوری 111
2-1- تعریف هواپیما در قوانین هواپیمایی کشوری 111
2-2- شرائط و نحوه ثبت هواپیما در قوانین هواپیمایی کشوری 114
ثبت انواع مختلف هواپیما 117
تشریفات و آیین نامه ثبت هواپیماها 118
قانون ثبت و تابعیت هواپیما 120
ثبت موقت هواپیما 120
ثبت مشروط هواپیما 122
تغییر مالک هواپیما و خروج هواپیما از تابعیت. 122
ضمانت اجرای مقررات ثبت هواپیما 124
اجرای مقررات مربوط به هوانوردی 125
انتقال حقوق، وظایف و تکالیف دولت ثبت کننده هواپیما 128
گفتار دوم: حل و فصل اختلافات هوایی 130
1-حادثه پرواز 007 کره و بررسی آن در ایکائو. 134
1-1-اقدامات انجام شده از سوی شورای ایکائو. 135
1-2-بازرسی و تحقیق 136
1-3-اصلاحیه کنوانسیون شیکاگو. 138
2-سرنگونی پرواز 655 ایران ایر و اقدامات معموله در ایکائو و دیوان. 144
2-1-درخواست دولت جمهوری اسلامی ایران ازشورای ایکائو. 147
2-2-تصمیمات شورای ایکائو در قضیه ایرباس. 147
2-2-1-  جلسه فوقالعاده شورای ایکائو. 147
2-2-2-  یکصدو بیست و پنجمین جلسه شورای ایکائو. 149
2-2-3- یکصد و بیست و ششمین جلسه شورای ایکائو. 151
3-مواضع دولتهای جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا 152
3-1-موضع جمهوری اسلامی ایران 152
3-2-موضع ایالات متحده آمریکا 153
4-رسیدگی به قضیه در دیوان بین المللی دادگستری 156
بخش چهارم. 159
خسارات وارده به اشخاص ثالث بر روی زمین در حقوق ایران و بین الملل 159
گفتار اول:  خسارات وارده به اشخاص ثالث روی زمین 160
کنوانسیونهای 1933 و 1952 رم در خصوص خسارات وارده به اشخاص ثالث. 160
کنوانسیونهای 2009 ایکائو در خصوص خسارات وارد به اشخاص ثالث. 162
قابلیت اجرای کنوانسیونهای بینالمللی 163
قلمرو اجرای کنوانسیونها 163
مسئولیت اپراتور هواپیما 165
خسارت وارده ناشی از هواپیما 167
نوع مسئولیت    168
معافیت از مسئولیت    168
حدود مسئولیت    169
مسئولیت نامحدود اپراتور. 174
اشخاصی که مستحق دریافت غرامت هستند. 175
تضمین مسئولیت اپراتور. 175
صلاحیت. 176
اجرای حکم. 177
گفتار دوم:  مسؤولیت متصدی حمل و نقل در قبال تاخیر در حقوق ایران  و بین الملل 179
1-مسؤولیت متصدی حمل و نقل در قبال تاخیر در حقوق ایران. 180
1-1-مسئولیت صنعت هوایی ایران در قبال تادیه خسارت ناشی از تاخیر 180
1-1-1-عوامل درون سازمانی: 181
1-1-2-عوامل برون سازمانی: 182
1-2-ابطال پروازها 182
2-مطالبه خسارت ناشی از تاخیر پرواز در صورت عدم اجرای کنوانسیون ورشو. 183
3-جایگاه تادیه خسارت تاخیر در مقررات شرکت های هواپیمایی ایران. 186
4-علت و مدت تاخیر. 187
4-1-منشاء تاخیر 187
4-2-  مدت تاخیر  187
5- اقدامات لازم در صورت وقوع تاخیر. 188
6 -1-  اقدامات اختصاصی: 190
6-1-1-  اقدامات لازم در صورت بروز تاخیر کمتر از دو ساعت: 190
6-1-2-  تاخیر بین دو تا چهار ساعت. 190
7-نظارت و نحوه برخورد با شرکت هواپیمایی دارای پرواز تاخیردار. 191
8-مطالبه خسارت ناشی از عدم پذیرش مسافر به علت تایید بلیت اضافه بر ظرفیت هواپیما 193
9-جایگاه کنوانسیون ورشو در تادیه خسارت تاخیر در ایران. 194
پروتکل لاهه 1955 197
گفتار دوم:   مسؤولیت متصدی حمل و نقل در قبال تاخیر در حقوق بین الملل 198

چکیده:
 

با وجود گسترش و رشد چشمگیر صنعت هواپیمایی، سالیانه میلیون‌ها نفر با این وسیله سریع و نسبتاً امن مسافرت می نمایند، مسئله‌ای که هیچ‌گاه به آن توجه شایسته‌ای نشده، حقوق مسافران هواپیماست. واقعیت آن است که مسافران به حقوق خود به هنگام سفر با هواپیما آشنا نیستند. این عدم اطلاع را می‌توان اساسی‌ترین مشکل در زمینه حقوق مسافران دانست. به همین جهت، اغلب مسافران هواپیما در صورتی که با مشکلی در پرواز مواجه شوند، دچار سردرگمی شده و مسئله را پیگیری نمی‌کنند و یا در صورت پیگیری، بدون رسیدن به نتیجه‌ای آن را رها می‌کنند؛ به نحوی که این امر در عمل موجب گردیده که بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی در جهت حفظ منافع خود، این حقوق را نادیده بگیرند. این تحقیق سعی دارد تا با بررسی تطبیقی اسنادی که در سطح بین‌الملل مورد توافق کشورها قرار گرفته و توسط آنها تصویب شده، و نیز توصیه‌هایی که از سوی سازمان‌های بین‌المللی فعال در این صنعت صورت گرفته است، به شناخت حقوق مسافران هواپیما دست یابد و سپس حقوق هواپیمایی داخلی و بین المللی را به منظور بررسی وضعیت و عملکرد آنها در خصوص رعایت حقوق مسافران با یکدیگر مقایسه کند. این تحقیق، یافته‌ها و توصیه‌هایی را ارائه کرده و با تمرکز دقیق بر روی موضوع، ضرورت اطلاع‌رسانی به مسافران و وجود یا فقدان ضمانت ‌اجراهای لازم را بررسی کرده و و به ما در کشف ملاک صحیح و ارائه راه‌حل‌های علمی و نیز رفع خلأ‌های قانونی کمک بسزایی خواهد کرد.
واژگان کلیدی:“حقوق ایران، حقوق بین الملل، حقوق هوا و فضا، ثبت و تابعیت، کنوانسیون مونترال”

الف –  بیان مسأله:
 

امروزه هواپیما‌ها نقش عمده‌ای در حمل و نقل داخلی و بین‌المللی ایفا می‌کنند. سالیانه میلیون‌ها نفر با این وسیله سریع و نسبتاً امن مسافرت می‌کنند و به همین جهت، این امر موجب گسترش شرکت‌ها و خطوط هواپیمایی گردیده است. در عین حال، مسئله‌ای که هیچ‌گاه به آن توجه شایسته‌ای نشده، حقوق مسافران هواپیماست. در حقیقت، هنوز مسافران نتوانسته‌اند به شناخت حقوق خود به هنگام سفر با هواپیما دست یابند. به‌عنوان مثال مشخص نیست که آیا در صورت کنسل ‌شدن یا تأخیر در پرواز هواپیما یا ورود خسارت بدنی و مالی به مسافران، لوازم شخصی و کالاهایشان، آنها می‌توانند جبران این خسارت را مطالبه کنند؟ در صورتی که پاسخ مثبت است، چگونه، با چه شرایطی و به چه مرجعی باید مراجعه کنند؟
به همین جهت، اغلب مسافران هواپیما در صورتی که با یکی از مشکلات یادشده مواجه شوند، دچار سردرگمی ‌شده و مسئله را پیگیری نمی‌کنند و یا در صورت پیگیری، بدون رسیدن به نتیجه‌ای، آن را رها می‌کنند. صرف‌نظر از بی‌اطلاعی مسافران از حقوق خود که می‌توان آن را اساسی‌ترین مشکل در زمینه حقوق مسافران دانست، شرکت‌های هواپیمایی نیز در جهت حفظ منافع خود از یک سو، از شناساندن حقوق مسلم مسافران به آنها خودداری می‌کنند و از سویی دیگر، این حقوق مسلم را در حد متعارف رعایت نمی‌کنند. بنابراین لزوم شناخت این حقوق و آشنا کردن مسافران هواپیما با آن و اعمال مکانیزمی به‌عنوان ضمانت اجرای رعایت این حقوق، به‌روشنی احساس می‌شود. بررسی و شناخت حقوق مسافران هواپیما، در وهله اول، مستلزم مطالعه اسنادی است که در سطح بین‌الملل مورد قبول کشورها قرار گرفته و توسط آنها تصویب شده است. از جمله این اسناد می‌توان به کنوانسیون 1944 شیکاگو، کنوانسیون 1929 ورشو و اصلاحات آن به موجب پروتکل‌های 1955 لاهه و 1971 گواتمالا و نیز کنوانسیون 1999 مونترال اشاره کرد. به موازات کنوانسیون‌های بین‌المللی یادشده، برخی نهادهای بین‌المللی از جمله اتحادیه بین‌المللی حمل و نقل هوایی (یاتا) نیز در زمینه حقوق مسافران هواپیما فعالیت‌های شایسته‌ای انجام داده‌اند که مطالعه آنها خالی از فایده نیست. اگرچه اکثر کشورها با پیوستن به کنوانسیون‌های بین‌المللی و عضویت در اتحادیه‌های یادشده، خود را تا حدودی ملزم به رعایت مقررات مصوب آنها کرده‌اند، اما با وجود این، در جهت رعایت بیشتر حقوق مسافران هواپیما، قوانینی تدوین و تصویب کرده‌اند که به مراتب کامل‌تر، منسجم‌تر و دقیق‌تر از مقرراتی است که کنوانسیون‌ها و اتحادیه‌های بین‌المللی رعایت آن را توصیه می‌کنند. بنابراین، بررسی مقررات وضع‌شده توسط دیگر کشورها در زمینه حقوق مسافران هواپیما و مطالعه تطبیقی آن با قوانین و رویه‌هایی که در کشور ما اجرا می‌گردد، می‌تواند به تفسیر نقاط ابهام، رفع خلأ‌های قانونی و چگونگی اعمال مکانیزمی به‌عنوان ضمانت اجرای رعایت حقوق مسافران، کمک بسزایی کند.
پس از بررسی حقوق مسافران هواپیما در اسناد مصوب کنوانسیون‌ها و اتحادیه‌های بین‌المللی و قوانین کشورهای مختلف و مطالعه تطبیقی آن، آنچه ضروری به نظر می‌رسد، مطالعه وضعیت موجود شرکت‌های هواپیمایی، اعم از شرکت‌های داخلی و خارجی، در خصوص چگونگی و نحوه رعایت حقوق مسافران است. در حقیقت، آنچه «هست» همیشه بر «باید»‌ها منطبق نیست. به‌علاوه، از آنجا که این تحقیق، صرفاً به تئوری‌پردازی نپرداخته و قصد دارد در عمل بخشی از مشکلات موجود در زمینه حقوق مسافران هواپیما را حل کند، اهمیت بررسی وضعیت رعایت این حقوق در حال حاضر توسط شرکت‌های هواپیمایی داخلی و خارجی، بیش از هر امر دیگری روشن خواهد شد. ترتیب فوق، نه تنها به ما در خصوص وجود یا فقدان ضمانت اجراهای لازم شناخت کاملی ارائه می‌دهد، بلکه در ارائه پیشنهادها و راهکارهای عملی چشم‌اندازی نوین پیش ‌روی ما خواهد گذاشت. بنابراین با توجه به آنچه گفته شد، مطالب این تحقیق را در سه بخش کلی ارائه خواهیم کرد. در بخش نخست، حقوق مسافران هواپیما را در اسناد مصوب کنوانسیون‌ها و اتحادیه‌های بین‌المللی و نیز مقررات کشورهای مختلف بررسی کرده و مطالعه تطبیقی جامعی خواهیم کرد. بخش دوم را به بررسی وضعیت موجود شرکت‌های هواپیمایی داخلی و خارجی اختصاص داده و در نهایت در بخش سوم، به منظور رفع پاره‌ای از مشکلات موجود در زمینه حقوق مسافران و رعایت آن در کشور، پیشنهادها و راهکارهای عملی ارائه خواهیم کرد.

ب –  اهمیت و ضرورت پژوهش: